اشاره:
مطالعه‌ي پيشينه‌ي سياست‌گذاري از اولين مراحل سياست‌پژوهي در هر حوزه محسوب مي‌شود. در اين زمينه، اسنادي چون: سند چشم انداز، سياست‌هاي كلان، برنامه‌هاي توسعه و اسناد توسعه‌ي بخشي از مهم‌ترين اسناد سياستي براي مطالعه‌ي اين دسته از پژوهشگران محسوب مي شود.
سياست‌پژوهان براي بررسي دقيق‌تر هريك از موارد پيش‌گفته نيازمند بررسي اسناد و مطالعات پشتيبان آنها هستند، بررسي نقاط قوت و ضعف درون بخش و فرصت‌هاي و تهديدات محيط پيراموني (SWOT) از مهمترين  بخش‌هاي اين نوع مطالعات در برنامه‌هاي توسعه است.
آن‌چه كه درپي مي‌آيد دهمين بخش «سند ملي توسعه بخش كشاورزي و منابع طبيعي در برنامه‌ي پنج‌ساله چهارم توسعه» است كه توسط  دبيرخانه ستاد برنامه چهارم وزارت جهاد كشاورزي درموسسه‌ي پژوهش‌هاي برنامه‌ريزي و اقتصاد كشاورزي تدوين شده است. در دهمين  بخش از اين سند به بيان وضعيت موجود صنايع تبديلي و تكميلي محصولات كشاورزي، امكانات و قابليت‌ها، محدوديت‌ها و تنگناها، اهداف كيفي و كمي و سياست‌هاي محوري  آن پرداخته مي شود.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران به دنبال بررسي سياست‌ها و فرآيند سياست‌گذاري در بخش كشاورزي و با توجه به اهميت بالاي مطالعه‌ي پيشينه سياست‌گذاري، متن كامل اين سند را منتشر مي‌كند.
گفتني‌ست پيش از اين مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات متعددي در بررسي پيشينه سياست‌گذاري در بخش كشاورزي، مفاهيم مهندسي كشاورزي و منابع طبيعي و سياست‌هاي بخش در حوزه‌هاي اقتصادي و فني در سرويس مسائل راهبردي ايران منتشر شده است. خوانندگان گرامي، مي‌توانند گزارش مجموعه‌ي كارگاه‌ها و مقالات پيش گفته را در اخبار و مجلات الكترونيكي كه در بخش اخبار مرتبط اين خبر آمده است، ملاحظه كنند.
سرويس مسائل راهبردي ايران(rahbord.isna@gmail.com) آمادگي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در اين‌باره اعلام كرده و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ي‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستند سازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري درهر حوزه شود.

وضعيت صنايع تبديلي و تکميلي محصولات کشاورزي

با توجه به نقش بسيار مهم اين صنعت در جلوگيري از ضايعات محصولات کشاورزي ( از مجمـوع 5/67ميليون تن محصولات کشاورزي در سـال 1380 نزديک به 7/12 درصد آن معادل 6/8 ميليون تن به صورت ضايعات از بين رفته است)، افزايش ماندگاري محصولات کشاورزي، عرضه مناسب‌تر، توسعه صادرات و درمجموع افزايش ارزش اقتصادي محصول، يکي از حلقه‌هاي مهم توليد در بخش کشاورزي مي باشد که با ايجاد مطلوبيت سهم بسيار زيادي در افزايش ارزش افزايي محصولات خام دارد.
تعداد واحدهاي صنايع تبديلي تحت پروانه صادره وزارت صنايع و معادن و وزارت جهاد کشاورزي حدود 7500 واحد فعال کوچک و بزرگ مي باشد. در طي سال‌هاي 80ـ1370 شاهد متوسط رشد سالانه 5 درصد توليد محصولات اين صنعت بوده ايم. به ‌طوري که توليد محصولات فرآوري شده از 10540 هزارتن به 15570 هزارتن در سال 80 13رسيده است. در كل مي توان علل عدم رشد قابل توجه توليدات اين صنعت را مي توان فعاليت زير ظرفيت اکثر واحدهاي صنايع تبديلي درکشور، فرسوده بودن ماشين آلات و تجهيزات کارخانجات و بالا بودن قيمت تمام شده محصولات برشمرد.
طي اين دوره صادرات محصولات فرآوري شده رشد سالانه‌اي معادل4/4 درصد داشته، اما با توجه به وجود امکانات و مزيت‌هايي نظير ظرفيت بالاي فرآوري واحدهاي صنايع تبديلي، عدم وابستگي اکثر کارخانجات به واردات مواد اوليه و دسترسي به مواد اوليه با کيفيت نسبتاً مناسب، دستيابي به مقادير رشد بالاتر مورد انتظار مي باشد. برطبق آمار، رشد سالانه شاغلين دراين صنعت بيش از 15 درصد و همچنين روند رشد سالانه ارزش افزوده در اين صنايع 36/1 درصد بوده است، البته اين ميزان ارزش افزوده به علت وجود ظرفيت‌هاي خالي در اين صنايع، فرسودگي ماشين‌آلات، نبودن سيستم بازاريابي به خصوص در صادرات اين محصولات و عدم استفاده از نيروهاي متخصص در امر مديريت اين صنايع بسيار نامطلوب مي باشد و ضرورت افزايش آن الزامي است.
به ‌طورکلي عواملي از قبيل عدم بسترسازي مناسب، عدم حمايت بخش دولتي و مشکلاتي که اين صنعت طي برنامه‌هاي اول تا سوم با آن مواجه بوده منجر به عدم سرمايه گذاري لازم دراين حوزه گرديده است. لذا ضرورت دارد با بکارگيري ظرفيت‌هاي خالي صنايع مذکور، نوسازي و بازسازي ماشين‌آلات و تجهيزات کارخانجات، بهبود کيفيت و ارتقا استاندارد محصولات فرآوري شده، تقويت سيستم‌هاي اطلاع ‎رساني به سرمايه گذاران و صادرکنندگان و.... موجبات شکوفايي و رشد اين صنعت در کشور فراهم گردد.
مصوبه  دولت در تاريخ 22/7/1383 در زمينه تفكيك وظايف وزارت جهاد كشاورزي و وزارت صنايع و معادن درخصوص صنايع تبديلي نقطه عطفي براي بخش كشاورزي تلقي مي‌گردد كه چارچوب‎هاي توسعه صنايع تبديلي وابسته به بخش كشاورزي براساس ابلاغ مصوبه فوق در فصل برنامه‎هاي توسعه زيربخش‌ها در اين سند آمده است.

 امكانات و قابليت‌ها

- وجود مواد خام اوليه به مراتب فراتر از ظرفيت به كار گرفته شده در برخي از توليدات كشاورزي ( پيش‌بيني افزايش توليدات كشاورزي )
- وجود ظرفيت‌هاي بلااستفاده در برخي از صنايع موجود تبديلي، تكميلي و نگهداري محصولات كشاورزي
- امکان افزايش ضريب ساخت داخل تجهيزات مورد نياز كارخانجات صنايع تبديلي، تكميلي و نگهداري محصولات كشاورزي
- وجود بازارهاي مناسب منطقه‌اي و بين‌المللي جهت جذب محصولات فرآوري شده  كشاورزي
- وجود نيروي انساني متخصص و کارآمد در کشور
- وجود تقاضاي قابل توجه براي ايجاد صنايع تبديلي جديد در بخش كشاورزي

 محدوديت‌ها و تنگناهاي اصلي

- تعدد متوليان دولتي درامر صنايع تبديلي، تكميلي و نگهداري محصولات كشاورزي
- فرسودگي ماشين آلات و بهنگام نبودن تكنولوژي در برخي واحدهاي صنايع تبديلي، تكميلي و نگهداري و كاهش بهره‌وري در واحدهاي مذكور
- سرمايه‌گذاري ناكافي و نامناسب در صنايع تبديلي، تكميلي و نگهداري محصولات كشاورزي
- نامناسب بودن واريته برخي محصولات کشاورزي و تنوع ناكافي در فرآوري محصولات
- ناكافي بودن قوانين و مقررات حمايتي در زمينه توسعه و حمايت از صنايع تبديلي و تكميلي بخش كشاورزي
- عدم وجود مراکز اطلاع رساني صنعتي، خدمات فني، بازرگاني و مشاوره‌اي

اهداف كيفي بلندمدت (اهداف آرماني)

- توسعه و حمايت از صنايع تبديلي، تكميلي و نگهداري محصولات كشاورزي با تاكيد بر محصولات استراتژيك و صادراتي
- کاهش ضايعات محصولات کشاورزي و افزايش ضريب تبديل محصولات مزبور
- فراهم نمودن زمينه‌هاي اشتغال و افزايش درآمد کشاورزان در راستاي تحقق اهداف بخش
- فرآوري توليدات کشاورزي و تامين بخشي از كالاهاي مورد نياز کشور جهت دستيابي به امنيت غذايي و افزايش صادرات غيرنفتي
- ارتقاء دانش فني و مهارت‌هاي شاغلين در صنايع تبديلي و تکميلي بخش کشاورزي به منظور افزايش بهره‌وري نيروي انساني
- ارتقاء كيفيت و استاندارد توليدات فرآوري شده
- تاكيد برحفظ و صيانت از محيط زيست در ايجاد و گسترش زيرساخت‌ها و استقرار واحدهاي صنايع تبديلي و تكميلي
- ايجاد شرايط ويژه براي سرمايه‌گذاري خارجي در صنايع تبديلي، تكميلي و جلب و جذب سرمايه‌گذاري خارجي

 اهداف كيفي پنجساله (جهت‌گيري‌هاي اصلي)

- اعمال تخفيف‌ها و بخشودگي‌هاي ويژه به منظور افزايش بهره‌وري و كاهش ضايعات در واحدهاي صنايع تبديلي، تكميلي و نگهداري محصولات كشاورزي
- حمايت از گسترش صنايع تبديلي و تكميلي در جهت كاهش ضايعات، ارتقاء كيفيت و استاندارد محصولات فرآوري شده
- حمايت از ادغام مالكيت‌هاي كشاورزي ‌و صنعتي‌ وايجاد واحدهاي كشت و صنعت
- تمركز سياستگذاري و برنامه‌ريزي صنايع تبديلي و تكميلي در بخش كشاورزي
- شناخت مزيت‌هاي نسبي و منطقه‌اي و امكان سنجي استقرار صنايع تبديلي و تكميلي بخش كشاورزي
- افزايش اشتغال ازطريق تكميل ظرفيت واحدهاي‌ موجود و ايجاد واحدهاي جديد
- تقويت سيستم‌هاي اطلاع‌ رساني در صنايع تبديلي و تكميلي كشاورزي

اهداف كمي

- افزايش محصولات فرآوري شده توسط صنايع تبديلي و تکميلي به ميزان 2 برابر وضع موجود
- کاهش ضايعات محصولات کشور به ميزان پنجاه درصد وضع موجود

 فعاليت‌هاي محوري

- طرح توسعه، بازسازي و نوسازي صنايع تبديلي و تكميلي
- طرح كاهش ضايعات و استفاده بهينه از زائدات در مرحله پس از برداشت محصولات كشاورزي
- طرح ارتقاء بهره‌وري و فناوري در صنايع تبديلي و تكميلي
- طرح اطلاع‌ رساني و خدمات فني ـ مشاوره‌اي به بنگاه‌هاي توليدي
- طرح مطالعات ساماندهي نواحي صنعتي روستايي
- طرح ايجاد، توسعه و ساماندهي نواحي صنعتي روستايي
- طرح مديريت توسعه و حمايت از صنايع تبديلي و تكميلي
- طرح ارتقاء مهارت‌هاي نيروي انساني شاغل در صنايع تبديلي و تكميلي

 سياست‌هاي فضايي و منطقه‌اي

- توزيع صنايع تبديلي و نگهداري محصولات كشاورزي براساس قطب‌هاي توليد
- استقرار سنجيده صنايع تبديلي و تکميلي به ‌منظور احتراز از تقابل سياست‌هاي بخش كشاورزي و بخش صنعت

 اقدامات

اقدامات شامل فعاليت‌هاي سخت افزاري و نرم‌افزاري ( قوانين، مقررات، سياست‌ها و روش‌ها ) مورد نياز جهت تحقق اهداف مورد نظر مي‌باشد.

1- طرح توسعه، بازسازي و نوسازي صنايع تبديلي و تكميلي:
- پروژه گسترش واحدهاي صنايع فرآوري
- پروژه اصلاح ساختار صنايع تبديلي زراعي
- پروژه اصلاح ساختار صنايع تبديلي باغي
- پروژه اصلاح ساختار صنايع تبديلي دامي
- پروژه اصلاح ساختار صنايع تبديلي شيلاتي

2- طرح كاهش ضايعات ‌واستفاده بهينه ‌از زائدات درمرحله پس از برداشت:
- پروژه مطالعات تعيين ميزان ضايعات محصولات كشاورزي پس از برداشت و ارائه راهكارهاي اجرايي جهت كاهش آن
- پروژه مطالعات روش‌هاي استفاده از ضايعات محصولات كشاورزي

3- طرح ارتقاء بهره‌وري و فناوري در صنايع تبديلي:
- پروژه اندازه‌گيري بهره‌وري عوامل توليد درصنايع تبديلي وتكميلي و روش‌هاي ارتقاء آن
- پروژه شناسايي ظرفيت‌هاي خالي واحدهاي تبديلي و تكميلي و استفاده بهينه از آن
- پروژه مطالعات دستيابي و به كارگيري يافته‌هاي جديد فناوري در فرآورده‌هاي محصولات كشاورزي
- پروژه ارتقاء شاخص‌هاي كيفي توليد در واحدهاي صنايع  تبديلي و تكميلي به استانداردهاي ملي، بين‌المللي و HACCP

4- طرح اطلاع رساني و خدمات فني مشاوره‌اي به بنگاه‌هاي توليدي:
- پروژه تهيه و تدوين طرح‌هاي تيپ صنايع تبديلي و تكميلي
- پروژه ايجاد مراكز اطلاع ‌رساني و خدمات فني ـ مشاوره اي (غيردولتي) به بنگاه‌هاي صنايع تبديلي
- پروژه مطالعات شناخت بازارهاي هدف  محصولات فرآوري شده كشاورزي

5- طرح ايجاد، توسعه و ساماندهي صنعتي روستايي:
- پروژه ساماندهي نواحي صنعتي روستايي موجود
- پروژه ايجاد شبكه جمع آوري فاضلاب در نواحي صنعتي روستايي در راستاي توسعه پايدار
- پروژه ايجاد و توسعه نواحي صنعتي روستايي براساس طرح‌هاي سنجيده و مصوب قانوني

6- طرح ساماندهي نواحي صنعتي روستايي:
- پروژه مطالعات شناخت مزيت‌هاي نسبي و امكان‌سنجي استقرار صنايع تبديلي و تكميلي

7- طرح مديريت توسعه و حمايت از صنايع تبديلي و تكميلي بخش كشاورزي:
- پروژه تدوين، اصلاح و بازنگري ضوابط ، مقررات و اولويت‌هاي صنايع تبديلي و تكميلي
- نظارت برايجاد، توسعه و حمايت از صنايع تبديلي
- پروژه مطالعات نيازسنجي آموزشي مديران و كاركنان واحدهاي  صنايع تبديلي

8- ‌طرح ارتقاء مهارت‌هاي نيروي انساني شاغل در صنايع:
- پروژه ارتقاء مهارت‌هاي فني كارشناسان و صاحبان واحدهاي توليدي
- گسترش واحدهاي صنايع فرآوري

ادامه دارد...