اشاره:
اجراي كشاورزي پايدار علاوه بر آن‌كه منجر به سود بخشي اقتصادي-اجتماعي مي‌شود، مانع از پيدايي آلودگي‌هاي آب و خاك شده و با حفاظت از محيط زيست از به خطر افتادن حيات گياهان، حيوانات و انسان‌ها جلوگيري خواهد كرد. اين در حالي است كه الگوهاي كشاورزي متداول خسارت‌هاي جبران‌ناپذيري به منابع زيستي كشور وارد آورده و درصورت غفلت سياست‌گذاران از اصلاح سياست‌هاي جاري توسعه‌ي بخش كشاورزي، پيش‌بيني مي‌شود اين روند مخرب به نحو روزافزوني ادامه يابد.

در اولين ماده‌ي سياست‌هاي كلان نظام در بخش كشاورزي مي‌خوانيم:

ماده 1- توسعه‌ي پايدار كشاورزي با حفاظت از منابع طبيعي پايه توليد و صيانت و توانمندسازي منابع انساني.

همچنين در ماده‌ي 8 سياست‌هاي كلان نظام در بخش كشاورزي؛
مراعات معيارهاي زيست محيطي، به عنوان يكي از اهداف تخصيص يارانه هدفمند به بخش كشاورزي مورد تأكيد قرار مي‌گيرد.

اين نوشتار كه حاصل بررسي‌هاي انجام گرفته در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايرن است، سومين بخش مقاله‌اي است كه به بررسي مفهوم كشاورزي پايدار مي‌پردازد.
در ويرايش نخست سومين بخش از مقاله‌ي «كشاورزي پايدار» از مجموعه‌ي متون آموزشي «مفاهيم مهندسي كشاورزي -اكولوژي» كه ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان بخش كشاورزي تدوين شده است، در اين مقاله ضمن توضيح درباره‌ي ضرورت‌هاي اتخاذ اين رويكرد در توسعه‌ي بخش كشاورزي به شرح اجزا و عمليات كشاورزي پايدار و هم‌چنين موانع موجود در پذيرش كشاورزي پايدار پرداخته مي‌شود.

سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي  در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.
سرويس مسائل راهبردي  ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت (rahbord.isna@gmail.com)  و انتشار ديدگاه‌ها و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد و يا تكميل يا ويرايش هر يك از گزارش‌ها و مقالات موجود اعلام مي‌كند.

در ادامه متن كامل اين مقاله به حضور خوانندگان تقديم مي‌گردد.

*اجزاي كشاورزي پايدار*

سيستم كشاورزي بسيار پايدار در پي يافتن راهي براي استفاده بهينه از محصولات طبيعي است تا از آسيب رساني به طبيعت جلوگيري كند. اين سيستم با پويا كردن فرآيندهاي طبيعي همانند چرخه‌ي عناصر غذايي، تثبيت نيتروژن، احياء خاك ‌و مبارزه بيولوژيک از سويي سعي در توليد غذا دارد و از سوي ديگر استفاده از منابع غيرقابل تجديد كه به محيط، كشاورزان و مصرف كنندگان صدمه مي‌زند را به حداقل مي‌رساند. دراين سيستم بيشتر از تجربيات كشاورزان استفاده مي‌شود، و اين امر موجب افزايش خوداتكايي بهره‌برداران شده و هم‌چنين اجراي اين سازو كار با استفاده‌ي سودمند از سرمايه اجتماعي، توانايي مردم را براي انجام کارگروهي در حل مشكلاتي همانند دفع آفات، روش‌هاي آبياري، احياء جنگل و غيره) افزايش مي‌دهد.
 كشاورزي پايدار با داشتن كارآيي‌هاي متفاوت علاوه بر آن‌كه به‌طور پيوسته مواد غذايي و ساير محصولات را براي افراد جامعه خانواده هاي كشاورزان و بازار توليد مي كند، در حفظ سرمايه‌هاي عمومي مانند پالايش آب، حيات وحش،‌ جداسازي كربن در خاك و محافظت در برابر سيل و... نقش به‌سزايي دارد. اين سيستم عملكردهاي غير تغذيه‌اي مناسبي همانند ( تنوع زيستي در مزرعه، افزايش آب‌هاي زير زميني، مهاجرت از شهر به روستا و همبستگي اجتماعي) را كه ديگر بخش‌ها قادر به ارائه‌ي آن‌ها نيستند را ارائه مي‌دهد.
با توجه به‌ آن‌كه كشاورزي پايدار در جستجوي يافتن راهي براي استفاده‌ي بهينه از اکوسيستم‌هاي زراعي است؛ بنابراين بايد تكنولوژي‌ها، روش‌ها و راهكارهاي علمي با اين سازوكار سازگار شوند، بنابراين مي‌توان اظهار داشت كشاورزي پايدار از ترکيب سرمايه‌هاي اجتماعي و انساني به‌وجود مي آيد.

*به چه دليل بايد از كشاورزي پايدار استفاده كرد؟*

ناتواني‌هاي رايج عدم توسعه‌ي كشاورزي عبارتند از:
1.علي‌رغم وجود موفقيت‌هاي بزرگ در سيستم‌هاي مدرن كشاورزي، توسعه‌ي تكنولوژي‌هاي جديد و از سويي سرمايه‌گذاري و استفاده از منابع غيرقابل بازيافت به منظورتوليد غذاي بيشتر، منجر به آن شده است كه به‌دليل كاهش سرمايه‌ي طبيعي استفاده از سيستم‌هاي مدرن كشاورزي تاثيرات منفي و سوء‌اي را بر روي سلامت انسان‌ها داشته باشد.
2. باتوجه به موفقيت‌هاي چشمگير بسياري كه در زمينه‌ي افزايش توليد غذاي مردم جهان انجام شد، اما متاسفانه هنوز 830 ميليون نفر به غذاي كافي دسترسي ندارند كه بر اساس آمار موجود 31 درصد اين افراد در جنوب شرقي آسيا، 31 درصد در آسياي جنوبي، 25 درصد در آفريقاي جنوبي، 8 درصد در آمريكاي لاتين و 5 درصد در آفريقاي شمالي زندگي مي‌كنند؛ شايان ذكر است روزانه 24 هزار نفر از گرسنگي و يا مشكلات مربوط به گرسنگي جان خود را از دست مي‌دهند، اين درحالي‌ست كه 10 درصد از كودكان كشورهاي در حال توسعه به‌دليل مشكلات تغذيه‌اي پيش از رسيدن به سن 5 سالگي مي‌ميرند. 
مشكلات محيطي، زيستي و سلامتي كه در اثر اجراي كشاورزي بوجود آمده است از مدت‌ها پيش مطرح بوده بنابراين به راحتي مي‌توان به بررسي سيستم‌هاي پايدار و ناپايدار در كشاورزي پرداخت و با مقايسه‌ي آن‌ها به نتيجه‌گيري درستي در اين باره رسيد؛ براي نمونه روش كشت جديد برنج براي سلامت انسان مضر است، به گزارش محققان مرکز بين المللي تحقيقات برنج در ارتباط با بررسي تاثير حشره کش‌ها بر سلامت انسان« تماس كشاورزان  با  آفت كش‌ها منجر به پيدايي مشكلاتي در چشم، پوست، ريه و سيستم اعصاب اين افراد شده است» محاسبه هزينه‌هاي درماني و مشكلات ناشي از مصرف حشره كش‌ها نشان داده است که در سيستم‌هاي مدرن كشاورزي كه در آن از حشره‌كش‌ها به ميزان زياد استفاده مي‌شود بازگشت سرمايه بسيار كم است؛ بنابراين توليد برنج با جايگزين كردن روش‌هاي كنترل بيولوژيک با كنترل شيميايي علاوه بر آن‌كه براي سلامت انسان و محيط زيست مفيد است از منظر اقتصادي نيز به صرفه‌تر مي‌باشد.

*منابع طبيعي و کاربرد انرژي*

 با مكانيزه شدن كشاورزي، استفاده از سوخت‌هاي فسيلي به طرز چشمگيري افزايش يافت، به منظور توليد توليد پايدار در زمين‌هاي زراعي تلاش مي‌شود كه درحد امكان ‌ازمنابع انرژي قابل تجديد استفاده شود، درواقع هدف اصلي از به‌كارگيري سياست كشاورزي بدون استفاده از مواد صنعتي، كسب درآمد توسط توليد مواد غذايي طبيعي است. به عبارت ديگر اجراي كشاورزي پايدار همواره اهداف چندگانه‌اي را درپي داشته است، كه عبارتند از: ايجاد درآمد، حفظ منابع طبيعي، خود كفايي در توليد موادغذايي و توسعه روستايي در سطوح مختلف.
كشاورزي پايدار از طريق صادرات محصولات توليدي و يا صرفه‌جويي در هزينه‌هاي توليد، به افزايش سرمايه كمك كرده و درواقع  روش‌هاي مناسبي را براي جايگزين كردن نهاده‌هاي كشاورزي وارداتي گران قيمت با نهاده‌هاي ارگانيك توليد شده در سطح منطقه پيشنهاد مي‌دهد، ازسويي در اين نوع از كشاورزي خطرات احتمالي كه از مصرف محصولات غذايي آلوده به آفت‌كش‌ها براي سلامتي انسان و محيط بوجود مي‌آيد با رعايت استانداردهاي مربوط به باقيمانده‌ي آفت‌كش‌ها در موادغذا به‌طور قابل توجهي كنترل مي‌شوند. با توجه به آن‌كه هدف از به‌كارگيري شيوه‌هاي كشاورزي پايدار افزايش توليد محصولات كشاورزي است بنابراين سعي مي‌شود كه در آن تمام فعاليت‌هاي زارعين همانند مديريت صحيح منابع زميني، اموال و نهاده‌هاي داخل و خارج مزرعه درنظر گرفته شده باشد.

*عمليات كشاورزي پايدار*

عمليات كشاورزي پايدار شامل تكنيك‌هاي گوناگون و بهم پيوسته مي‌باشند، براي نمونه تجزيه مواد آلي توسط ميكروارگانيسم‌ها وجانداران خاكزي منجر به توليد خاك برگي يا همان كود آلي مي شود، ذكر اين نكته داراي اهميت است كه دراين روش بازيافت فضولات ارگانيك و طبيعي (علف‌هاي هرز، باقيمانده‌هاي محصول، بقاياي گياهي بعد از برداشت، پهن، كود انساني، ادرار و غيره) به‌منظور افزايش كيفيت و مقدار كود طبيعي صورت مي‌گيرد.
كود آلي يا طبيعي، به كندي تجزيه شده و عناصر آن موجب افزايش بهبود ساختار شيميايي و فيزيکي خاک مي‌شوند. هم‌چنين اين عناصر اثرات سودمندي در افزايش مقاومت گياهان در برابر آفات و بيماريها خواهند داشت.
كودهاي سبز مي‌توانند سالانه 60-30 كيلوگرم نيتروژن در هکتار براي محصول بعدي فراهم كنند؛ كاربرد مداوم كودهاي سبز علاوه بر تامين نيتروژن مورد نياز گياه، سبب افزايش ماده‌ي ارگانيك آلي و عناصري همانند فسفات و ريز مغذي هاي سطح خاك مي‌شود كه وجود اين عناصر براي رشد و نمو گياه بسيار موثر است. 
يکي از عوامل مهم در کشاورزي پايدار استفاده از کودهاي سبز و گياهان پوششي است كه استفاده از اين نوع كودهاي فوائد زير را دارا مي‌باشد:
1- افزايش ماده آلي و اصلاح ساختمان خاک.
2- توليد نيتروژن
3- افزايش فعاليت ميکروبي خاک.
4- كمك به چرخه ساير عناصر غذايي .
5- نقش موثر در تهويه خاك.
6- از بين بردن علفهاي هرز.
7- حفاظت از آب و خاک 
8- ذخيره سازي رطوبت.

كاربرد كودهاي معدني در مقادير كم تا متوسط و به‌صورت تركيبي با كودهاي آلي و مواد غذايي ريز مغذي منجر به حفظ شدن توازن عناصر غذايي خاك مي‌شود.
در كشاورزي سنتي به دليل آن‌كه آفت‌كش‌هاي طبيعي نسبت به آفت كش‌هاي شيميايي  تاثير كمتري دارند بنابراين كنترل بومي آفات بر اساس شناخت چرخه‌هاي زندگي و جلوگيري از افزايش تدريجي تعداد آن‌ها مورد توجه قرار مي‌گيرد.
كنترل بيولوژيکي مي تواند از لحاظ اقتصادي عملي و بوم شناسي روش مطمئني باشد، اما معايبي نيز دارد؛ كنترل زيستي نسبت به عوامل خارجي حساس و سرعت كنترل آفات در آن نسبت به روش‌هاي شيميايي پايين است.

*موانع پذيرش عمليات کشاورزي پايدار*

موانع پذيرش عمليات کشاورزي پايدار مي‌تواند شامل عوامل اقتصادي، عدم آگاهي، بي تجربگي و غيره باشد. کشاورزان سنتي نسبت به پذيرش عمليات كشاورزي پايدار مقاومت مي کنند زيرا بر اين باورند كه اجراي اين نوع از كشاورزي براي آن‌ها غير قابل استفاده خواهد بود. در اين زمينه بايد كشاورزان را توجيه كرد و با ارائه‌ي آگاهي و اطلاعات مناسب فوايد کشاورزي پايدار را به آن‌ها آموزش دهيم.

*استفاده از کودهاي آلي و دامي در توليد محصولات کشاورزي*

بيشتر کشورهاي درحال توسعه براي حاصلخيزي و تقويت زمين‌هاي زراعي خود از کودهاي آلي، سبز و کودهاي حيواني استفاده مي‌کردند، اما در چند دهه‌ي اخير کودهاي شيميايي به‌دليل ارزاني، جابجايي و انبار کردن آسان به‌سرعت جانشين کودهاي آلي شده‌اند؛ اهميت مواد آلي به فراموشي سپرده شد و در نتيجه خاک‌هاي زراعي در معرض فرسايش و نابودي قرار گرفتند. بقاياي گياهي يا جانوري که به خاک اضافه مي شوند در صورت وجود شرايط مناسب تحت تاثير فعاليت ميکروارگانيسم‌هاي خاک تجزيه شده و مواد آلي را به‌وجود مي آورند.
در سال‌هاي گذشته در اکثر مناطق زراعي دنيا به‌علت افزايش بهاء انرژي، کودهاي شيميايي (ازجمله علف‌کش‌ها)، استفاده از سموم و ازطرفي تخريب خاک دركشاورزي فشرده، محققين را به تفكر در ارتباط با استفاده از مواد آلي وادار كرد.
در کشورما اکثر روستاييان، به دليل كمبود سوخت و در برخي از مواقع بر اساس عادات سنتي، کود حيواني را كه بايد به‌منظور بهبود كيفيت خاك و توليد غذا به زمين‌هاي زراعي اضافه شود، به‌صورت ورقه‌هاي پهن درآورده و پس از خشك كردن به‌عنوان مواد سوختي استفاده مي‌کنند كه اين كار علاوه بر آن‌كه به توليد محصولات كشاورزي آسيب مي‌رساند، محيط زيست را نيز آلوده مي‌كند. در کشورهايي مانند چين و هندوستان با استفاده از طرح  بيوگاز توانسته‌اند تا حدودي مانع از نابودي کودهاي حيواني شوند و با توليد کود حيواني بي‌بو علاوه بر جلوگيري از توليدمثل بسياري از حشرات موذي مانند مگس و پشه روشنايي و انرژي موردنياز منازل روستاييان و دامداري‌هاي بزرگ تامين مي‌شود. در صورت اجراي طرح بيوگاز در کشور مي‌توان به مزاياي زير دست يافت:
1. جلوگيري از توليد دود زياد که در اثر سوختن کود حيواني بوجود مي‌آيد و آلودگي‌هاي زيست محيطي را نيز افزايش مي‌دهد.
2. كمك به پاكيزگي روستاها از طريق جلوگيري از توليد دوده و سياه شدن منازل و غيره.
3. جلوگيري از تجمع مگس، پشه و ساير حشرات زيان آور در روستا.
4. کود توليد شده علاوه بر تامين انرژي، کودي بدون بوي نامطبوع و آماده براي تغذيه گياهان و از همه مهمتر عاري از بذر علف‌هاي هرز است.
با شروع بحران انرژي در جهان منابع کودهاي آلي جانشين کودهاي شيميايي مي شوند، مصرف اين نوع از کودها علاوه بر تامين مواد غذايي گياهي و اصلاح خاک ها موجب کاهش آلودگي محيط زيست مي‌شود.

*سنجش پايداري اکوسيستم هاي کشاورزي و مقايسه پايداري در سيستم هاي کشاورزي سنتي و نوين*

در کشاورزي رايج كه از آن به‌عنوان نقطه‌ي مقابل كشاورزي پايدار ياد مي‌شود از نهاده‌هاي زيادي استفاده مي‌شود، که اين امر موجب مصرف بسيار سوخت و انرژي مي‌شود و عملکرد بيشتري دارند اما در کشاورزي پايدار از حداقل نهاده‌ها استفاده مي‌شود؛ اگرچه ميزان توليد و عملکرد در اين نوع کشاورزي کمتر از کشاورزي مرسوم است اما بايد به اين نكته توجه شود كه استفاده از سوخت‌هاي فسيلي در اين نوع از کشاورزي خيلي کمتر و در نتيجه اثرات مخرب زيست محيطي کمتري نيز به‌همراه خواهد داشت  و از سويي اکولوژيک، ثبات و پايداري محيط افزايش مي‌يابد.

ادامه دارد...

تدوين: مهندس حامد منصوري
دانشجوي كارشناسي ارشد پژوهشكده‌ي علوم محيطي دانشگاه شهيد بهشتي
خبرنگار مهندسي كشاورزي- اكولوژي خبرگزاري دانشجويان ايران