پنج‌سال پيش در شامگاه 18 تيرماه، با تهاجم به كوي دانشگاه تهران، تعدي به حريم دانشگاه و ضرب و جرح تعداد كثيري از دانشجويان بي‌گناه فاجعه‌يي بزرگ به وقوع پيوست.

گروه تاريخ خبرگزاري دانشجويان ايران، ايسنا، با رجوع به برخي از متون ثبت‌شده به بازخواني ابعادي از اين فاجعه پرداخته است. بديهي است در اين گزارش كاستي‌هايي وجود داشته باشد كه پيشاپيش پوزش مي‌طلبيم.

*** شوراي عالي امنيت ملي در اطلاعيه‌اي كه در پي وقايع كوي صادر كرد، آورده است:

«در پي تصويب لايحه‌ي اصلاح قانون مطبوعات در مجلس و همزمان با آن، توقيف روزنامه‌ي سلام با حكم دادسراي ويژه‌ي روحانيت، در حوالي ساعت ‌21:30 پنجشنبه مورخ 17/4/78 اطلاعيه‌اي مبني بر حضور دانشجويان در تابلوي اعلانات نصب مي‌گردد.

(فردي كه اقدام به نوشتن اطلاعيه‌ي دست‌نويس و نصب آن نموده بود از دانشجويان براي تجمع دعوت مي‌نمايد) نويسنده‌ي اطلاعيه به اتاق‌هاي دانشجويان مراجعه و درخواست حضور در تجمع و راهپيمايي را مي‌نمايد، از ساعت ‌22 هسته‌ي اوليه شامل حدودا ‌15 نفر از دانشجويان همراه با نامبرده ساير دانشجويان را ترغيب و تشويق به راهپيمايي نموده‌اند، اين حركت با توجه به ويژگي ساختمان شماره‌ي ‌22 كوي دانشگاه (استقرار بيش از ‌600 نفر دانشجو و دارا بودن بيشترين تمركز دانشجويي) از اين ساختمان آغاز و با شعارهايي از ساكنين ساختمان مذكور مي‌خواهند به جمع آنها ملحق شوند. در واكنش به اين درخواست بعضي از ساكنين ساختمان مذكور از مقابل ساختمان‌هاي (‌18-19-21) حركت كرده و ساكنين آنها را جهت پيوستن به خود ترغيب مي‌نمايند، به اين شكل در ساعت 22:30 با نزديك شدن به درب اصلي كوي، با شعار «نگهبان در را باز كن» جمعيتي حدودا ‌150 نفر از درب كوي خارج شده و مرحله‌ي اول ماجراي كوي دانشگاه را شكل مي‌دهند.»

...

«ساعت ‌22:45 حدود ‌150 نفر از دانشجويان كوي دانشگاه اقدام به راهپيمايي غيرقانوني مي‌نمايند. راهپيمايي دانشجويان از كوي دانشگاه تا جلال آل احمد همانند روال گذشته انجام مي‌گيرد. در اين راهپيمايي نيز تعدادي از دانشجويان با لباس‌هاي راحتي (دمپايي ـ گرم‌كن ...) شركت داشته‌اند.

راهپيمايي دانشجويان تا مقابل درب دانشكده‌ي فني ادامه مي‌يابد و پس از آن دانشجويان به سمت درب اصلي خوابگاه برمي‌گردند. حدود ساعت ‌22:45، دو دستگاه اتومبيل نيروي انتظامي حوزه‌ي يوسف آباد (يك پاترول و يك بنز ‌230) در محل حاضر مي‌شوند. مأموران حوزه‌ي مذكور با استفاده از تجربيات گذشته از اين نوع حوادث ضمن رفتار مسالمت‌آميز با دانشجويان از آن‌ها تقاضاي بازگشت به خوابگاه مي‌نمايند كه با عكس‌العمل مثبت از سوي دانشجويان مواجه و با شعار «نيروي انتظامي تشكر تشكر» قضيه خاتمه مي‌يابد.

تعدادي از دانشجويان پس از اتمام مسير راهپيمايي و بازگشت به درب اصلي كوي در مقابل آن تجمع و با يكديگر به بحث پرداخته و از رفتن به داخل كوي دانشگاه امتناع مي‌نمايند. در اينجا مرحله‌ي اول ماجراي كوي دانشگاه به پايان مي‌رسد و گشت حوزه‌ي انتظامي يوسف‌آباد نيز به مقر خود مراجعت مي‌نمايد.»

...

«حدود ساعت ‌30 دقيقه‌ي بامداد روز جمعه، راهپيمايي دانشجويان به اتمام رسيد و به استثناي حدودا ‌15 نفر از دانشجويان كه در مقابل درب اصلي كوي در حال بحث و مذاكره بوده و تمايلي براي رفتن به داخل كوي نداشتند، سايرين به داخل كوي مراجعت مي‌كنند. در همين زمان جانشين منطقه‌ي مركزي ناحيه‌ي تهران بزرگ كه از طريق يگان مربوط در جريان موضوع قرار داده شده بود، حدود ساعت ‌45 دقيقه‌ي بامداد با لباس شخصي به محل مي‌رسد. وي قبل از رسيدن به محل و بررسي منطقه، درخواست نيروي كمكي از كلانتري‌هاي مختلف مي‌نمايد. به محض ورود ايشان با لباس شخصي، يگان‌هايي از نيروي انتظامي نيز به محل مي‌رسند. وي بعد از ورود با دانشجويان محاوره نموده و اين گفت‌وگو نتيجه‌اي دربر ندارد. در همين حين مديركل خوابگاه كوي دانشگاه كه توسط حراست مطلع شده بود، در كوي حاضر مي‌گردد و در محل با فرمانده‌ مذكور به مذاكره مي‌پردازد، وي درخواست ‌5 دقيقه مهلت به منظور آرام نمودن دانشجويان را از فرمانده‌ي ياد شده مي‌نمايد و از نيروهاي جديد انتظامي كه وارد صحنه شده‌اند، تقاضاي ترك منطقه را مي‌نمايد، نهايتا اين مذاكره‌ بي‌حاصل مانده و به مشاجره‌ي لفظي فرمانده‌ي مذكور با مديركل خوابگاه منجر مي‌شود. طبق بررسي‌هاي حاصله بين دانشجويان و نيروي انتظامي، درگيري ايجاد مي‌شود كه دانشجويان نيز با پرتاب اشياء دم دست با آن‌ها به مقابله مي‌پردازند. يكي از سربازان در اين نزاع پايش با جدول خيابان برخورد كرده به زمين برخورد مي‌كند و توسط دانشجويان دستگير و مورد هجوم برخي از دانشجويان قرار مي‌گيرد. پس از انتقال نامبرده به كيوسك درب اصلي دانشگاه، دقايقي بعد آزاد مي‌گردد.

از اين مرحله درگيري‌ها وضعيت جديدي پيدا مي‌كند و مواضع و شعارهاي دانشجويان به تندي مي‌گرايد.

درگيري‌ها كماكان ادامه مي‌يابد و بار ديگر نيروي انتظامي به دانشجويان حمله برده و آنان را به عقب مي‌راند. در اين شرايط اجتماع دانشجويان به ‌500 الي ‌600 نفر افزايش مي‌يابد و نيروي انتظامي نيز به توان و استعداد خود مي‌افزايد.

فضاي داخل كوي در اين مرحله كاملا احساسي مي‌گردد. سنگ‌پراني از سوي دانشجويان و در طرف مقابل از سوي لباس شخصي‌هاي همراه نيروي انتظامي آغاز مي‌گردد.

بر اثر سنگ‌پراني دانشجويان، ساعت جلوي درب دانشگاه و شيشه‌هاي مهد كودك روبه‌روي خوابگاه شكسته مي‌شود. دو تن از دانشجويان در اين مرحله توسط نيروي انتظامي دستگير مي‌شوند.

متعاقب آن يكي از اعضاي انجمن‌هاي اسلامي دانشگاه تهران اقدام به تهيه‌ي قطع‌نامه و خواندن براي دانشجويان و ماندن در داخل كوي مي‌نمايد كه اين امر نتيجه‌اي را دربر نداشته است.

معاونت دانشجويي دانشگاه تهران نيز با كسب اطلاع از حادثه از طريق مديركل خوابگاه پس از حضور در كوي براي دانشجويان سخنراني مي‌نمايد كه علي‌رغم جلوگيري برخي از دانشجويان، وي به سخنراني ادامه مي‌دهد، هرچند نتيجه‌ي محسوسي دربر نداشته است.

مديركل سياسي استانداري تهران توسط معاون سياسي استانداري از حادثه مطلع مي‌شود و ساعت ‌2:15 دقيقه به محل مي‌رسد. وي اظهار مي‌دارد: «خيابان خيلي شلوغ بود و مملو از سنگ و اشياء غير عادي و بسيار متشنج و سنگ‌پراني خيلي شديد بود. خصوصا از ناحيه‌ي دانشجويان. ضمن اجازه، خودم را نماينده‌ي تاج‌زاده و وزارت كشور معرفي نمودم». نامبرده تلاش نموده است با همكاري مديركل خوابگاه دانشجويان را به داخل مسجد و كوي هدايت نمايد. بنابر تحقيقات انجام شده، علي‌رغم اينكه تعدادي از دانشجويان با سخنراني وي مخالفت مي‌كردند، لكن صحبت‌هاي وي مؤثر بوده است. اواخر سخنراني نامبرده، صداي شليك گلوله از جنوب خيابان كارگر شمالي فضا را مجددا ملتهب و متشنج و موجب بي‌اثر ماندن اقدامات انجام شده مي‌گردد. در اين زمان جنگ و گريز بين دانشجويان و نيروي ناجا موجب تشديد تنش شده و اقدام به روشن كردن آتش در وسط خيابان توسط دانشجويان مي‌گردد. دانشجويان عمدتا از كيسه‌هاي زباله و اشيا حاشيه‌ي خيابان براي افروختن آتش استفاده مي‌كرده‌اند.»

...

«مرحله‌ي سوم؛ از ساعت ‌2:45 دقيقه‌ي بامداد تا ‌9 صبح

در اين مرحله، درگيري دانشجويان با نيروهاي انتظامي با يك فاصله‌ي كوتاه بين دو طرف به شكل زير ادامه مي‌يابد:

پرتاب سنگ از سوي دانشجويان و پاسخ متقابل نيروهاي شخصي، در كنار نيروي انتظامي ادامه مي‌يابد. در همين زمان سرپرست ناحيه‌ي انتظامي تهران در محل حضور مي‌يابد.

بررسي‌ها نشان مي‌دهد ‌2 دسته نيروهاي شخصي متشكل از عناصر كادر و وظيفه‌ي نيروي انتظامي و دسته‌ي ديگر از نيروهاي موسوم به گروه‌هاي شناخته شده و برخي افراد ديگر بوده‌اند.

در اين مرحله معاون سياسي استانداري تهران در محل حاضر مي‌گردد و با سرپرست ناحيه‌ي انتظامي تهران بزرگ مذاكره مي‌نمايد كه مشروح مذاكرات و نتايج آن در گزارش ضميمه آمده است. مذاكرات ميان مسوولان سياسي با نيروهاي انتظامي نتيجه‌اي نداشته و منجر به تفاهم نمي‌گردد.

از ساعت 3:25 دقيقه به تدريج جمعيت دانشجويان به طور چشمگيري افزايش مي‌يابد و پرتاب سنگ از سوي دانشجويان ادامه داد. در همين اثنا يك شيء مشتعل (كوكتل مولوتوف نبوده است) به سقف ايستگاه اتوبوس داخل خيابان كارگر پرتاب مي‌شود. عوامل نيروي انتظامي به نزديك درب خوابگاه حمله برده و مجددا عقب نشيني مي‌كنند. الفاظ ركيك عمدتا از سوي دانشجويان گزارش مي‌گردد و متعاقبا نيروهاي شخصي و برخي از سربازان پاسخ مي‌دهند.

از نظر روحي وضع دو طرف بسيار ملتهب گزارش شده است. در همين زمان به تدريج نيروهاي شخصي افزايش مي‌يابند. برخي از فرماندهان ناجا اظهار مي‌دارند نيروهاي شخصي ناجا را تشويق به حمله نموده و با الفاظي زشت مانند …… آنها را به خاطر عدم حمله و كوتاهي در برخورد با دانشجويان مورد سرزنش قرار مي‌دادند.

فرمانده‌ي ياد شده معتقد است بدين ترتيب فشار رواني از دو سو ( دانشجويان و نيروهاي شخصي به ناجا وارد مي‌شده است.

...

«تعيين ضرب‌الاجل

يكي از مسوولان ناحيه‌ي انتظامي تهران بزرگ با يك دستگاه خودرو به سوي مجتمعين در مقابل درب كوي رفته و با بلندگو اعلام مي‌نمايد:

«دانشجويان عزيز! ما قصد نداريم با شما برخورد كنيم وليكن از شما مي‌خواهيم هرچه سريع‌تر منطقه را ترك كرده و به كوي برگرديد، ما موظف هستيم اگر شما به حضورتان در منطقه ادامه دهيد برخورد كنيم و به شما مهلت مي‌دهيم».

پس از اتمام ضرب‌الاجل، سرپرست ناحيه‌ي انتظامي تهران بزرگ دستور پيشروي را صادر مي‌كند. در اين مرحله حجم استفاده از گاز اشك‌آور و روشن بودن آتش و سردادن شعارهايي عليه نيروي انتظامي كاملا مشهود بوده است.

در اين شرايط و با مقاومت دانشجويان جنگ و گريز بين نيروهاي انتظامي و دانشجويان براي لحظاتي در مقابل درب انجام مي‌يابد.

براساس گزارش‌هاي رسيده، نيروهاي انتظامي كه اسامي فرماندهان آنها مشخص شده است، به دنبال پاكسازي خيابان وارد كوي مي‌شوند. در اين مرحله سنگ‌پراني از داخل خوابگاه‌ها به سوي نيروي انتظامي و از سوي نيروهاي شخصي سمت كوي دانشگاه شدت مي‌گيرد.

مجموعه‌ي گزارش‌ها نشانگر آن است بين ‌25 الي ‌30 نفر نيروي شخصي غيروابسته به نيروي انتظامي از فرصت استفاده كرده و وارد كوي شده‌اند. سرپرست ناحيه‌ي انتظامي تهران بزرگ اظهار مي‌دارد اين افراد از درب دانشكده‌ي فني وارد گرديده‌اند.

در اين مرحله سه سرباز وظيفه‌ جمعي يگان ويژه ناتب گروهان شهيد دستغيب اظهار داشته‌اند، هنگامي كه از طبقه‌ي سوم به پايين مي‌آمديم، مشاهده كرديم نيروها محل را ترك كرده‌اند و تعداد زيادي دانشجو در راه‌پله‌ها حضور دارند.

آنها مجددا به سمت پشت بام برمي‌گردند و از آنجا حضور خود را به نيروهاي انتظامي از بالاي پشت بام اعلام مي‌نمايند. تعدادي دانشجو، با مشاهده‌ي سربازان، آنها را به گروگان مي‌گيرند. نامبردگان اظهار مي‌دارند تعدادي دانشجوي عصبي به سمت آنان حمله‌ور شده قصد ضرب و شتم آنها را داشته‌اند و آنها را با خشونت به سمت طبقات پايين منتقل مي‌نمايند. در اين هنگام تعداد ‌10 الي ‌15 دانشجو به محافظت از سربازان مي‌پردازند. اين افراد به زير زمين ساختمان ‌14 كه متعلق به انبار خوابگاه كوي بوده انتقال داده مي‌شوند.»

...

«ورود يكي از افراد وابسته به گروه‌هاي شناخته شده

در اين زمان، آقاي موسوي‌لاري از طريق معاون سياسي استانداري نسبت به ورود نيرو به داخل كوي اطلاع يافته است. در اين فاصله مذاكرات ميان مسوولان سياسي و انتظامي صورت مي‌گيرد. از جمله وزير كشور تدابيري را به جانشين ناجا اعلام مي‌كند ونامبرده نيز اين تدابير را به فرمانده‌ي حاضر در صحنه ابلاغ مي‌نمايد. ورود نيروهاي شخصي غير رسمي و ضرب و شتم دانشجويان توسط اين افراد بر هيجانات و عصبانيت دانشجويان فوق‌العاده افزوده است.

حضور آقاي (...) از افراد شاخص وابسته به گروه‌هاي شناخته‌ي شده‌ي غيررسمي، در محوطه‌ي كوي با توجه به شناخته شدن وي نزد دانشجويان محرك‌زا بوده است.»

منبع: (كميته‌ي تحقيق شوراي عالي امنيت ملي درباره‌ي وقايع كوي دانشگاه، اين حادثه را از زمان شروع تا صبح روز 18 تيرماه گزارش و تحليل كرد كه شرح آن در تاريخ 25 مردادماه منتشر شد. شرح ماجرا در اين مقطع از آن گزارش نقل شد)

موج محكوميت اين فاجعه از روز بعد فضاي عمومي كشور را فرا گرفت . دانشگاهيان، مسوولان، گروه‌ها و احزاب هر يك به نوعي در اعتراض به ماجراي كوي واكنش نشان دادند. جمعه شب، تعدادي از فعالان سياسي و مسوولان دانشگاهي با حضور در كوي دانشگاه، در بين دانشجويان سخنراني كردند.در عين حال تجمع و تحصن از روز جمعه در كوي و اطراف آن ادامه داشت. انجمن‌هاي اسلامي دانشجويان و گروه‌هاي نزديك به اين انجمن‌ها با تاكيد بر روش‌هاي قانوني پيگيري فاجعه و پرهيز از آشوب‌هاي خياباني بيشتر در داخل كوي و محيط‌هاي دانشگاهي به اعلام ديدگاه‌هاي خود مي‌پرداختند.

تاج‌زاده، معاون وقت سياسي وزير كشور جمعه شب در جمع دانشجويان معترض در كوي دانشگاه تهران گفت: تصميم شوراي تامين استان آزادي تمام دانشجويان دستگيرشده است.

وي همچنين با اظهار تاسف از دخالت بدون مجوز نيروي انتظامي در تجمع دانشجويان كوي دانشگاه تهران گفت: بالاخره ايرن نيرو يا بايد فرماندهي وزارت كشور را بپذيرد و يا تكليف آن مشخص شود تا ما بدانيم در اينگونه موارد چه بايد كرد.

وي افزود: در هيچ دوره‌اي به اين اندازه از دولت حمايت مردمي نبوده و در هيچ دوره‌اي نيز متاسفانه تا اين حد به دولت و برنامه‌هايش حمله نشده است.

تاج‌زاده گفت: مردم در طي دو سال اخير هزينه انتخاب بجا و به حق خود را مي‌پردازند. در كدام دوره وزير و اعضاي دولت را در اجتماعات مردمي كتك زده‌اند؟

معاون وزير كشور تصريح كرد: دولت تصميم دارد با حمايت‌هاي مردمي با خيانت‌ها و جنايت‌هايي كه نمونه‌ي آن امروز اتفاق افتاده مبارزه كند.

وزير علوم، وزير بهداشت، معاون وزير اطلاعات و مجيد انصاري نماينده‌ي مردم تهران در مجلس در زمان سخنراني معاون وزير كشور حضور داشتند.

روز شنبه گردهمايي‌اي به دعوت انجمن اسلامي دانشجويان دانشگاه تهران و علوم پزشكي در مقابل سردر دانشگاه تهران برگزار شد كه در آن تجمع‌كنندگان به اعتراض نسبت به حمله به كوي دانشگاه و درخواست رسيدگي مسوولان به اين امر پرداختند.

تاج‌زاده معاون سياسي وزير كشور عصر شنبه در جمع دانشجويان معترض گفت: از سوي دولت كميته‌ي ويژه‌اي براي رسيدگي به مسائل كوي دانشگاه تهران تشكيل شده است.

تاج‌زاده كه به دليل اصرار دانشجويان براي پاسخگويي در مقابل در ورودي وزارت كشور حضور يافته بود، افزود: نتيجه‌ي كار اين كميته به طور شفاف و در اسرع وقت اعلام خواهد شد.

وي در سخنان خود گفت: اراده‌ي مسؤولان كشور بر اين است كه ابعاد قضيه روشن و مسببين آن مجازات شوند.

وي از دانشجويان خواست كه با حفظ آرامش اجازه ندهند تا عده‌اي فرصت‌طلب از وضعيت موجود سوءاستفاده نمايند و از آنان خواست آرامش خود را حفظ كرده و با در نظر گرفتن قانون حركت كنند.

اين تجمعات تقريبا آرام برگزار شد و نيروي انتظامي از نزديكي به تجمع‌كنندگان خودداري كرد. حضور مردم به عنوان ناظر و نيز در مقام همراهي با تجمع‌كنندگان و سردادن شعار بسيار چشمگير بود.

در همين روز دكتر معين وزير وقت علوم در اعتراض به حادثه‌ي كوي استعفاي خود را اعلام كرد.

روز يكشنبه اعلام شد كه «عزت ابراهيم‌نژاد» كه در كوي ميهمان بوده، در اطراف كوي دانشگاه به ضرب گلوله كشته شده است.

به دنبال اين اعتراضات، تجمعاتي مشابه نيز در برخي از دانشگاه‌هاي ديگر شكل گرفت كه روز شنبه در دانشگاه تبريز به درگيري‌هايي انجاميد. هم‌چنين بيرون از محيط دانشگاه تبريز، محمدجواد فرهنگي به ضرب گلوله‌ كشته شد كه عاملان هيچ يك از موارد تيراندازي شناسايي نشدند.

اعتراض دانشجويان در تهران نيز تا روز دوشنبه ادامه داشت. با شدت گرفتن برخي تحركات تخريبي در ديگر نقاط شهر از سوي غير دانشجويان، تشكل‌هاي دانشجويي خواستار جلوگيري از اعمال غير قانوني و هوشياري دانشجويان در اين زمينه شدند.

صبح روز دوشنبه، تجمعي در مسجد دانشگاه تهران برگزار شد؛ در حالي كه تعدادي از اساتيد دانشگاه نيز آن را همراهي مي‌كردند. تعدادي از تجمع كنندگان علي‌رغم مخالفت تعدادي ديگر به سوي ميدان ولي‌عصر راهپيمايي كردند و سپس به دانشگاه تهران بازگشتند. اين عمل باعث بروز درگيري‌هايي شد، در اين بين تعدادي از تجمع كنندگان نيز بازداشت شدند.

حضور دانشجويان در دانشگاه تهران در اطراف خيابان‌هاي منتهي به دانشگاه تهران تا اواخر دوشنبه‌ شب ادامه داشت.

ادامه دارد...