علی اکبر غلامی تابش، پژوهشگر و نویسنده کتاب «ابنیه سنتی قم» در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: خانه حاج‌باقر روحانی در مرکز بافت قدیمی شهر قم، در محله‌ای معروف به چهارمردان قرار دارد، این خانه در کوچه‌ای با نام «گذر قلعه» واقع شده که در دوره قاجار به «دروازه قلعه» در جنوب غربی شهر منتهی می‌شد. امروزه این خانه در خیابان انقلاب، کوچه ۱۷، کوچه حمام شادقلی‌خان واقع شده است.

وی ادامه داد: ورودی خانه شامل سردری کوتاه با نمای آجری و ازاره‌ای سنگی است که با بندکشی گچی تزئین شده است. در قسمت پیشانی این سردر، تزئینات دندان‌موشی به همراه سقف درگاهی رسمی‌بندی توپر گچی و نازک‌کاری به چشم می‌خورد. این ورودی از طریق یک هشتی در جبهه شمالی، به دو حیاط شرقی و غربی (میانسرا) متصل می‌شود.

این مدرس دانشگاه بیان کرد: از ویژگی‌های شاخص این بنا می‌توان به بادگیر منفرد متصل به زیرزمین شاه‌نشین تابستانی، ستون‌های سنگی با سرستون‌ها و پایه‌ستون‌های حجاری‌شده در ایوان‌ها و درهای چوبی اشاره کرد.

وی با بیان اینکه هدف معمار در این بنا ایجاد یک مجموعه درون‌گرا بوده است، تصریح کرد: ترکیب دو رویکرد درون‌گرایی و برون‌گرایی در طراحی این خانه به چشم می‌خورد؛ بنای اصلی به‌صورت خطی در یک سمت حیاط قرار گرفته و دیوارهای اطراف، فضای درون‌گرایی را تقویت کرده‌اند.

غلامی تابش اضافه کرد: خانه دارای دو حیاط بیرونی و حیاط اندرونی است، در بخش مرکزی، یک پنج‌دری قرار گرفته که در دو طرف آن دو سه‌دری قرینه دیده می‌شود. حجم میانی بین دو حیاط، دو مسیر ارتباطی میان آن‌ها ایجاد کرده است.

وی یادآور شد: حیاط اندرونی در بخش جنوب غربی قرار دارد و در قسمت جنوبی آن، یک ایوان با دو ستون حجاری‌شده و دو سه‌دری قرینه دیده می‌شود، برخلاف دیگر خانه‌های ستون‌دار قم، سقف این ایوان به‌صورت طاقی زیبا و منحنی طراحی شده که یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد بنا محسوب می‌شود. پشت شاه‌نشین، بادگیری بزرگ قرار دارد که مشابه آن در خانه زند نیز دیده می‌شود و به سردابی در زیرزمین خانه متصل است.

غلامی تابش تاکید کرد: در جبهه شرقی حیاط اندرونی، یک بنای دیگر با یک پنج‌دری و دو سه‌دری قرینه ساخته شده است. در حیاط بیرونی نیز فضای واسط مشابهی وجود دارد، اما در قسمت پنج‌دری، چند ستون اضافه شده که یک ایوان ستون‌دار را تشکیل داده است. در بخش جنوبی این قسمت (بیرونی)، سه طاق تیزه‌دار قرینه قرار دارد که فضای میانی آن به‌صورت سه‌دری طراحی شده و دو فضای جانبی با عقب‌نشینی، ایوان‌هایی را در دو طرف این سه‌دری ایجاد کرده‌اند. این نوع طراحی ایوان در معماری قم نادر است.

این پژوهشگر ادامه داد: خانه حاج‌باقر روحانی نمونه‌ای ارزشمند از معماری دوره قاجار در قم است که همچنان برخی از عناصر سنتی و هویتی خود را حفظ کرده است. طراحی متوازن، استفاده از عناصر معماری سنتی و ترکیب فضاهای درون‌گرا و برون‌گرا، این خانه را به اثری شاخص در معماری تاریخی شهر قم تبدیل کرده است.

وی عنوان کرد: تحلیل این خانه نشان می‌دهد که الگوی معماری قاجاری، با تلفیق عناصر اقلیمی مانند بادگیر و فضاهای درون‌گرا، به ایجاد آسایش در شرایط آب‌وهوایی گرم قم کمک کرده است؛ ساختار خطی بنا، استفاده از ایوان‌های ستون‌دار، و طراحی خاص سقف‌ها نشان از مهارت معماران این دوره دارد.  

غلامی تابش عنوان کرد: این خانه نه تنها یک بنای مسکونی بوده، بلکه الگویی از سبک زندگی سنتی و نظام اجتماعی آن دوران را نیز منعکس می‌کند. حفظ و مرمت چنین بناهایی می‌تواند نقش مهمی در پاسداری از هویت تاریخی و فرهنگی شهر قم داشته باشد.

بادگیرها در معماری تاریخی قم؛ ساختار، عملکرد و نمادها

وی با بیان اینکه بادگیرها از ویژگی‌های برجسته معماری سنتی ایران به‌ویژه در مناطق گرم و خشک کشور هستند، گفت: در شهر قم، این ساختارهای خاص به‌عنوان ابزاری برای تهویه طبیعی و کاهش دمای داخلی خانه‌ها طراحی شده‌اند. با توجه به شرایط اقلیمی منطقه قم، خانه‌های تاریخی این شهر اغلب از بادگیرها به‌عنوان یک ویژگی ضروری و کارآمد در معماری خود بهره می‌بردند.

این مدرس دانشگاه افزود: بادگیرها به‌طور کلی سازه‌های بلند و باریک هستند که روی بام خانه‌ها قرار می‌گیرند و به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که جریان هوا را به داخل ساختمان هدایت کنند، در قم، بادگیرها معمولاً از چهار جهت (شمال، جنوب، شرق و غرب) برای استفاده بهینه از بادهای مختلف در طول روز ساخته می‌شدند.

وی با اشاره به اینکه ساختار یک بادگیر معمولاً شامل چندین بخش است، توضیح داد: هواکش‌ها؛ این قسمت‌ها به‌صورت بازشو طراحی می‌شدند تا باد از هر طرف به داخل ساختمان هدایت شود، پوشش‌های شیب‌دار؛ این پوشش‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شدند که هوا از روی آن‌ها به داخل ساختمان هدایت شود و از وزش بادهای مستقیم جلوگیری کنند.

غلامی تابش کانال‌های زیرین را از دیگر بخش‌های ساختار بادگیر دانست و گفت: بادگیرها به‌طور معمول به سرداب‌ها یا زیرزمین خانه‌ها متصل بودند. این ارتباط باعث می‌شد که هوای خنک به داخل سرداب و قسمت‌های پایین‌تری از خانه هدایت شده و موجب خنک شدن فضاهای داخلی شود.

این پژوهشگر عنوان کرد: در خانه‌های تاریخی قم، ساختار بادگیرها معمولاً به‌صورت یک سازه منفرد یا چندگوشی طراحی می‌شد که با توجه به نیازهای تهویه طبیعی، ارتفاع مناسبی داشتند تا بتوانند در طول روز از جریان باد به بهترین شکل استفاده کنند.

عملکرد بادگیرها

وی اعلام کرد: بادگیرها در اصل برای ایجاد تهویه طبیعی و خنک‌سازی فضا در فصول گرم طراحی شده بودند؛ در دوران گذشته که سیستم‌های تهویه مدرن وجود نداشت، بادگیرها تنها راهکار طبیعی برای مقابله با گرمای شدید تابستان بودند. هوای سرد از طریق بادگیر به داخل خانه هدایت می‌شد و به‌ویژه در سرداب‌ها و فضاهای زیرزمینی که به بادگیرها متصل بودند، دمای محیط به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌یافت.

غلامی تابش اظهار کرد: یکی از ویژگی‌های جالب و نمادین در معماری برخی از خانه‌های تاریخی قم، خانه لک‌لک‌ها بالای بادگیرها است. این خانه‌ها، که به‌عنوان پناهگاه و محل زندگی لک‌لک‌ها شناخته می‌شدند، در بالای بادگیرها قرار داشتند و به‌عنوان نمادی از ارتباط بین انسان و طبیعت در معماری سنتی ایرانی تلقی می‌شدند، لک‌لک‌ها به‌عنوان پرندگانی که در بسیاری از فرهنگ‌های ایرانی نماد خوشبختی و باروری هستند، در این خانه‌ها زندگی می‌کردند و گاهی نیز حضور آن‌ها به‌عنوان یک عنصر فرهنگی و سنتی در زندگی روزمره مردم شناخته می‌شد.

این مدرس دانشگاه اضافه کرد: بادگیرها نه‌تنها در معماری تاریخی قم نقش حیاتی در بهبود شرایط زیستی و آسایش ساکنان ایفا می‌کردند، بلکه به‌عنوان یک عنصر نمادین از آفرینش و ارتباط انسان با طبیعت نیز مورد توجه بودند. ساختار بادگیرها با کانال‌های تهویه، پوشش‌های شیب‌دار و اتصال به سرداب‌ها، نشان‌دهنده فهم عمیق معماران آن دوران از نیازهای اقلیمی و طبیعی منطقه بوده است.

این پژوهشگر در پایان گفت: حفظ و مرمت بادگیرها در خانه‌های تاریخی قم نه‌تنها به پاسداری از میراث معماری ایران کمک می‌کند، بلکه فرصتی است برای به یادآوری ارتباط عمیق انسان با طبیعت و محیط زیست در گذشته‌های دور.

انتهای پیام