حجت‌الاسلام محمد حائری شیرازی، استاد حوزه و دانشگاه و کارشناس فقه الحدیث در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار داده است، نوشت: روایات مربوط به شب قدر، این شب را به عنوان لحظه‌ای متعالی در فرآیند تجلی مشیت الهی و تدوین مقدرات معرفی می‌کنند. در این تحلیل، با تکیه بر احادیث معصومان (ع)، ابعاد مختلف شب قدر را از منظر کلامی، تفسیری و فلسفی بررسی می‌کنیم.

۱. شب قدر؛ تجلی رحمت الهی و تعلیق عذاب

یکی از جنبه‌های مهم شب قدر، پیوند آن با عفو و رحمت الهی است. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «مَن أحیی لَیلَةَ القَدرِ حُوِّلَ عَنهُ العَذابُ إلَی السَّنَةِ القابِلَةِ»
(اقبال الأعمال، ج ۱، ص ۳۴۵)

تحلیل این روایت از دو منظر ممکن است:

ساحت تشریعی و تکلیفی: این روایت می‌تواند بر نقش شب قدر در ایجاد تحول در مسیر زندگی انسان دلالت داشته باشد. یعنی احیای این شب، فرصتی است برای تغییر درونی، که خود سبب رفع مقتضیات عذاب در زندگی فردی و اجتماعی می‌شود.

ساحت تکوینی و قضا و قدر: از منظر فلسفی، مسئله تأثیر اعمال انسان بر نظام تکوین، از جمله مفاهیم کلیدی در الهیات اسلامی است. در شب قدر، مشیت الهی به‌گونه‌ای جریان می‌یابد که فردی که این شب را احیا کرده، تا سال آینده از برخی از تجلیات قهر الهی محفوظ می‌ماند. این امر با آموزه‌هایی چون بداء و تأثیر دعا در تغییر مقدرات هماهنگ است.

۲. شب قدر؛ فرصت غفران و تطهیر نفوس

در حدیثی دیگر، پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «مَن قامَ لَیلَةَ القَدرِ إیماناً وَ احتِساباً، غُفِرلَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ»
(فضائل الأشهر الثلاثه، ص ۱۳۶)

این حدیث دو قید مهم دارد:

ایماناً (از روی ایمان) : این قید نشان می‌دهد که حضور در شب قدر نباید صرفاً یک عمل ظاهری باشد، بلکه باید متکی بر یک بنیان معرفتی و ایمانی باشد.

احتساباً (به نیت اجر الهی) : این قید نشان می‌دهد که قصد قربت در عبادات شب قدر، شرط تأثیرگذاری آن بر تطهیر روح است.

از منظر عرفان نظری، شب قدر را می‌توان به لحظه انفصال از تعینات عالم کثرت و رسیدن به نوعی فنا در مشیت الهی تشبیه کرد. در این حالت، تطهیر نفسانی که در این شب رخ می‌دهد، نه‌تنها به معنای پاک شدن از گناهان گذشته است، بلکه به معنای نوعی تولد معنوی و ورود به ساحت جدیدی از وجود است.

۳. شب قدر؛ قلب ماه رمضان و نقطه کانونی نزول برکات

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «قَلبُ شَهرِ رَمَضانَ لَیلَةُ القَدرِ» (بحار الأنوار، ج ۵۸، ص ۳۷۶)

تعبیر «قلب» در این حدیث از منظر معرفتی و تفسیری دارای معانی عمیقی است:

در نظام بدن‌شناختی: قلب، مرکز حیات و پویایی یک موجود زنده است. اگر قلب از کار بیفتد، تمام اندام‌ها از کار خواهند افتاد. در همین راستا، شب قدر در ماه رمضان، همانند قلبی است که حیات و معنا را در کل این ماه به جریان می‌اندازد.

در نظام وجودشناختی: اگر ماه رمضان را به عنوان ظرفی برای تحقق قرب الهی بدانیم، شب قدر همان لحظه‌ای است که این قرب به اوج خود می‌رسد. این مسئله ما را به بحث نزول قرآن در شب قدر نیز رهنمون می‌سازد، چرا که نزول وحی نیز تجلی نهایی حضور الهی در عالم انسانی است.

۴. شب قدر و معرفت فاطمه زهرا (س)؛ پیوند بین حقیقت و تجلی مشیت الهی

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مَن عَرَفَ فاطِمَةَ حَقَّ مَعرِفَتِها فَقَد أدرَکَ لَیلَةَ القَدرِ» (بحار الأنوار، ج ۴۳، ص ۶۵)

این روایت، ارتباط میان شب قدر و شناخت حضرت فاطمه (س) را آشکار می‌سازد. در اینجا چند نکته قابل تأمل است:

حقیقت شب قدر: در برخی تفاسیر روایی، شب قدر با حقیقت ولایت گره خورده است. از آنجا که حضرت فاطمه (س) یکی از برجسته‌ترین مظاهر ولایت الهی است، درک شب قدر بدون درک مقام ایشان ناقص خواهد بود.

رابطه حضرت فاطمه (س) و نزول قرآن: برخی از مفسران شیعه، آیه «إنا أنزلناه فی لیلة القدر» را از منظر باطنی با مقام فاطمه (س) مرتبط دانسته‌اند. چرا که قرآن، تجلی علمی مشیت الهی است و فاطمه زهرا (س) نیز مظهر حقیقت ولایت، که استمرار جریان وحی در عالم است.

۵. نقش شب‌های سه‌گانه در تقدیر سرنوشت

امام صادق (ع) فرمودند: «التَّقدیرُ فی لَیلَةِ تِسعَ عَشرَةَ و الإبرامُ فی لَیلَةِ إحدی و عِشرینَ و الإمضاءُ فی لَیلَةِ ثلاثَ و عِشرینَ» (الکافی، ج ۴، ص ۱۵۹)

در این روایت، شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم به سه مرحله تقدیر، تأیید و امضا تقسیم شده‌اند. این مسئله، می‌تواند نشان‌دهنده‌ سه مرحله از تحقق اراده الهی در نظام عالم باشد:

تقدیر (لیلة ۱۹): شب برنامه‌ریزی و رقم خوردن احتمالات سرنوشت است. در این شب، مسیرها تعیین می‌شوند.

تثبیت (لیلة ۲۱): شب تأیید مقدرات و بررسی امکان تغییرات احتمالی است. در این شب، اختیار و تلاش انسانی نقش پررنگ‌تری دارد.

امضاء (لیلة ۲۳): شب نهایی شدن سرنوشت، که پس از آن دیگر تغییر در مقدرات مشکل خواهد بود.

از منظر انسان‌شناسی اسلامی، این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که رابطه‌ میان اختیار انسان و تقدیر الهی نه یک رابطه‌ جبری بلکه فرآیندی پویا و متغیر است.

در نتیجه شب قدر از ساحت عبادی و عرفانی فراتر رفته و به‌عنوان لحظه‌ای کلیدی در نظام هستی‌شناسی و تقدیر عالم مطرح است. این شب، با مسئله مغفرت، تعیین سرنوشت، و معرفت ولایت گره خورده است. تطهیر نفسانی و درک حقیقت شب قدر، تنها از مسیر معرفت اهل‌بیت (ع)، به‌ویژه حضرت فاطمه زهرا (س)، ممکن خواهد بود. ازاین‌رو، شب قدر نه‌تنها شب دعا و عبادت، بلکه شب تحول بنیادین در هستی انسانی است.

انتهای پیام