حرم مطهر رضوی، نمادی از معماری دوره اسلامی، آثار تزیینات معماری ۱۰ قرن اخیر را در خود جای داده است. کاشی، شاخص‌ترین عنصر تزئینی در معماری حرم مطهر رضوی است که سابقه آن به سده پنجم هجری می‌رسد و از لحاظ کاربری خاص خود، طرح‌ها و نقوش خاصی ایجاد کرده و باعث بازشناسی هویت فرهنگی معماری حرم در ادوار مختلف اسلامی شده است. کاشی‌هایی با طرح و نقش‌های زیبای اسلیمی ختایی هندسی و کتیبه‌ای که شاخص هنر اسلامی است در این مجموعه مذهبی هر زائری را به خود جلب می‌کند.

کاشی‌کاری

تا پیش از سده چهاردهم هجری هر کس به شهرهای ایران وارد می‌شد چیزی که مجذوبش می‌کرد کاشی‌کاری‌های رنگارنگ گنبدها و گلدسته‌های سر در مساجد و آرامگاه‌ها بود. آنها از نظر تعداد و عظمت، بزرگترین گروه از انواع معماری ایران هستند. کاشی از دوره تیموری تا پایان دوره قاجار مهمترین عنصر تزیینی این بناها و مهمترین دستاورد ایران در زمینه تزیینات معماری بوده است. آنچه بیش از همه اهمیت و تداوم استفاده از کاشی را در آثار معماری ایران توجیه کرده، علل عملی و زیبایی شناختی همچنین مواد اولیه فراوان و ارزان آن یعنی خاک و آب بوده است که در همه جا وجود دارد.

کاشی حاصل تجربه طولانی در حوزه مصالح شناسی و شرایط اقلیمی ایران گرم و خشک است و نخستین سازندگان فضاهای معماری در فلات ایران، از چینه شروع کردند و در آغاز هزاره چهارم پیش از میلاد، چینه به خشت‌های قالبی و در همین هزاره به آجر پخته و در اواخر هزاره دوم با گرفتن لعاب به آجر لعاب‌دار تبدیل شد و کاربردی فراوان یافت اما بعد از هخامنشی‌ها نقش آن کمرنگ شد.

در دوره اسلامی به تدریج هنر کاشی‌کاری همانند آجرکاری و گچ‌کاری با شیوه جدید آغاز شد و در تمامی ادوار اسلامی به دو علت آرایش و استحکام بخشی به بنا، کاربرد ویژه‌ای یافت و بر اساس عقیده محققان، ایران اولین کشوری است که از کاشی‌کاری بر اساس این دو علت استفاده کرده است. در ادوار اسلامی بناهای بسیاری مانند مساجد، مدارس، کاخ‌ها، حمام‌ها و حتی پل‌ها با یکی از انواع کاشی تزیین شد و تقریبا از اواخر قرن چهارم هجری به بعد کمتر بنایی، بدون کاشی بود.

این هنر و صنعت در طی دوره‌های مختلف اسلامی با ویژگی‌های خاص توسعه و گسترش یافته و با شیوه‌های متفاوتی اجرا شد. سیر تحول کاشی‌کاری در دوره‌های مختلف ارتباط تنگاتنگی با امکانات فنی در حوزه گل رس، خمیر سفالگری و لعاب دارد.

یکی از مهم‌ترین شکل‌های کاشی‌کاری در ایران چیدن آجرهای لعاب‌دار در میان آجرهای ساده و بدون لعاب است که اصطلاحا به آن ترکیب و تلفیق آجر و کاشی می‌گویند در تولید هر ۲ نمونه از خمیر گل رس استفاده می‌شود. آجر معمولا با مخلوط کردن گل رس و شن به نسبت‌های متفاوت تولید می‌شود و با یک بار به کوره رفتن شکل می‌گیرد. سابقه استفاده از لعاب برای پوشش ظروف و آجر در ایران قدمت زیادی دارد و نمونه‌هایی از آن از دوره ایلامی تا پایان دوره ساسانی موجود است. ایران پیشگام در استفاده از آجرهای لعاب‌دار یک رنگ بوده است که در رنگ‌آمیزی کاشی‌ها از لعاب فیروزه‌ای و سبز استفاده کردند و به نظر می‌رسد استفاده از چنین ترکیبی به علت ترکیب مس بوده که در اغلب مناطق وجود داشته است.

تحول کاشی‌کاری در ایران

کاشی‌کاری ایرانی طی قرن‌ها تحول یافته است و معرق‌کاری در عهد تیموریان و فن کاشی‌های هفت رنگ در عصر صفویان به کمال خود رسید همچنین در دوره‌های زند و قاجار نیز تنوع و ابتکار به صنعت کاشی ایران رونق داد.

انواع و رنگ کاشی

کاشی انواع مختلفی دارد که شامل کاشی یک رنگ، کاشی معرق، کاشی هفت رنگ، کاشی زیر رنگی یا زیر لعابی، کاشی زرین فام، کاشی قازمقازی و کاشی با تلفیق آجر است. رنگ کاشی‌های دوره صفویه معمولا فیروزه‌ای سبز و آبی لاجوردی بود اما در دوره قاجار ترکیب رنگ‌های زرد و آبی با درجه‌های مختلف ساخته می‌شد. سیاه و سفید جزو رنگ‌ها به حساب نمی‌آمدند و فقط برای مرزبندی بین رنگ‌ها بودند.

مسجد جامع گوهرشاد

مسجد جامع گوهرشاد یکی از مهمترین و زیباترین مساجد تاریخی در قلمرو اسلامی است. این مسجد باشکوه یادگاری از قرن‌های گذشته و نمونه معماری سنتی اسلامی است که ساخت آن در زمان جانشین تیمور، پسرش شاهرخ میرزا شروع شد. گوهرشاد آغا، همسر دانا و توانای شاهرخ میرزا و عروس امیر تیمور به معماران دستور داد مسجدی در کنار بارگاه حضرت امام رضا (ع) بسازند که همتای آن تا امروز در هیچ کجا ساخته نشده باشد.

وی معتقد بود که بنای مسجد باید به گونه‌ای ساخته شود تا دنیا دنیاست بر قامت خود استوار بوده و نماسازی آن از هنرهای شاخص معماری اسلامی و خدایی باشد که تاکنون در هیچ بنا و مسجدی به کار گرفته نشده باشد گفته شده که گوهرشاد آغا به‌طور دائم با مشاوران خود از مراحل ساخت مسجد بازدید می‌کرد و بر اجرا و ساخت این اثر بزرگ نظارت کامل داشت.

کاشی‌کاری ظریف و منقش و مزین به آیات قرآنی کارهای تزیینی است که در این مسجد بزرگ به کار رفته و بر زیبایی آن افزوده است طاق‌های گنبدی شکل مسجد، بنای گنبد و مناره‌های آن با ویژگی و تزیینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه گچی و معرق کاری ممتاز عصر تیموری جلوه بی‌نظیری را به نمایش گذاشت.

مهمترین مشخصه تزیینی مسجد گوهرشاد که ویژگی آثار قوام الدین شیرازی معمار است استفاده از کاشی‌های معرق با اشکال هندسی یا برخی نقوش ساده اسلیمی ترصیع شده بر زمینه آجر یا سنگ مرمر است. استفاده از شمسه و همچنین نقش ستاره در این بنا به زیبایی به چشم می‌خورد و نوع دیگر تزیین در مسجد گوهرشاد استفاده از تلفیق آجر و کاشی است.

نتایج بررسی‌های به عمل آمده نشان می‌دهد که بندهای ختایی با گذشت زمان و با ذوق معماران توانست به فرم‌هایی جدید و متنوع‌تر تغییر یابد؛ نقوش مسجد گوهرشاد به علت مرمت‌های بسیار دستخوش تغییر بسیار شده است. آنچه در این مسجد حائز اهمیت است استقلال تزیینات است که چون گذشته چندان از خطوط اصلی پیروی نمی‌کند و تزیینات نسبت به وحدت بخشیدن به بنا به‌عنوان یک واحد کامل عمل می‌کند. نقش‌هایی که از هزاران سال قبل با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم و اعتقادات مردم شکل گرفته، پیش از آنکه جنبه زیبایی آن مدنظر باشد برای بیان منظور و نشانگر معرفت و اعتقادات آنان است.

برگرفته از «طراحی ورودی و تزئینات باب الرضای حرم مطهر رضوی با تاکید بر پردازش نقوش در آرایه‌های اسلامی»، مقیسه، مریم

انتهای پیام