۲۲ شهریور ماه امسال مصادف با ۸ ربیع‌الاول و شهادت امام‌حسن عسکری(ع) و آغاز امامت ولی عصر(عج) شده است.

حسن بن علی بن محمد(ع) مشهور به امام حسن عسکری(ع) (۲۳۲-۲۶۰ق) یازدهمین امام شیعیان اثنی‌عشری است که به مدت ۶ سال امامت را بر عهده داشت. وی فرزند امام هادی(ع) و پدر امام مهدی(عج) است که در سن ۲۸ سالگی در سامرا به شهادت رسید و در کنار پدرش دفن شد.

یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین اقدامات امام حسن عسکری‌(ع)، معرفی فرزندشان به جامعه شیعه بود و آماده‌سازی آنان برای انتظار و ظهور بود. این موضوع از آن جهت دارای حساسیت بود که دشمنان امام زمان(عج) درصدد پیدا کردن و به شهادت رساندن آن حضرت بودند اکنون سال‌هاست شیعه منتظر است تا مهدی موعود ظهور کند.

 به مناسبت سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع) و آغاز امامت ولی عصر(عج)، به گفت‌وگو با امین‌رضا نوشین، دکترای الهیات و استاد دانشگاه‌های هنر و حافظ شیراز که آثار ارزشمندی مثل عقل و اندوه طویل، نسبت عقل و اندوه در فرهنگ اسلامی، مقاله امام حسین(ع) به روایت کرکه‌گور در کتاب امام حسین(ع) در افق معاصرت و غیره را در کارنامه درخشان خود دارد، نشسته‌ایم، مشروح سخنان این پژوهشگر دین را با هم می‌خوانیم:

انتظار را با کدام معنا مراد می‌کنیم

 باید بدانیم انتظار و الهیات انتظار دو مدل است.انتظار ایجابی و انتظار سلبی. وقتی دم از انتظار می‌زنیم باید بدانیم این کلمه را با کدام معنا مراد کرده‌ایم، یکی از این دو مثبت و دیگری منفی است. انتظار ایجابی انتظار آمدن و انتظار سلبی انتظار رفتن است و در هر دو حالت ما منتظر هستیم.

الهیات انتظار را در دین بودایی در مکتب ماهایانا و در دین زرتشتی هم داریم که زرتشتیان منتظر سه موعود هستند. در دین یهود نیز منتظر مسیحا بودند و به باور مسیحیان، عیسی مسیح(ع) رجعت خواهد کرد. در اسلام الهیات انتظار داریم که مهدی موعود(عج) و منجی خواهد آمد که البته مکتوبات موجود است و بحث‌ها ادامه دارد.

تقریباً در تمام ادیان الهیات انتظار وجود دارد

در واقع تقریباً تمام ادیان الهیات انتظار ایجابی دارند و منتظر آمدن کسی هستند و در اسلام البته که الهیات انتظار ایجابی است اما به دو قسمت تقسیم می‌شود، یکی الهیات انتظار سنی و دیگری الهیات انتظار شیعی، اما در هر دو نوع الهیات، انتظار جنبه ایجابی دارد.

نکته مهم دیگر این است که به طور خاص در فرهنگ شیعی الهیات انتظار، ایجابیِ شخصی است، شیعیان منتظر آمدن شخص خاصی در تاریخ هستند و آن را امام دوازدهم می‌دانند و معتقدند با پایان یافتن غیبت کبری مراجعت خواهد کرد.

الهیات انتظار شیعی آبستن دو نوع نگاه است

الهیات انتظار شیعی آبستن دو نوع نگاه به فعالیت‌ها و اقدامات پس از مراجعت شیعی است، اقدامات انتقام‌جویانه و اقدامات صلح‌طلبانه. به طور کلی شیعیان به الهیات انتظار توجه دارند اما گروهی منتظر آمدن منتقم و گروهی منتظر آمدن مصلح هستند که این دو کاملاً از هم جدا هستند و انتقام و صلح مفاهیمی مغایر با هم دارند.

همه شیعیان در مورد انتظار موعود، هم‌فکر هستند؟

 در مورد انتظار شخص از پیش تعیین شده همه شیعیان مانند هم فکر می‌کنند اما این که این شخص را منتقم بدانیم یا مصلح دیدگاه‌ها متفاوت می‌شود. بنابراین نه تنها در دین اسلام با دو نوع الهیات مواجه هستیم بلکه در دین تشیع با دو نوع دیدگاه الهیات انتظار انتقام‌جویانه و الهیات انتظار صلح‌طلبانه مواجه می‌شویم.

نظام‌های اخلاقی عالم دو دسته هستند

نظام‌های اخلاقی عالم دو دسته هستند که به نظام‌های اخلاقی عدالت محور و نظام‌های اخلاقی احسان محور تقسیم می‌شوند. از منظر فلسفه اخلاق هم عدالت و هم احسان جزو فضایل اخلاقی هستند، تردیدی نیست که عدالت و احسان دو فضیلت هستند، اما وقتی بین عدالت و احسان ناچار می‌شویم دست به انتخاب بزنیم، آن زمان این انتخاب دشوار و سرنوشت‌ساز می‌شود. یا هر دو انتخاب در دایره اخلاق قرار خواهیم گرفت، اگر به ترجیح عدالت بر احسان باشم الهیات انتقام محور خواهم داشت و اگر احسان را بر عدالت ترجیح دهیم عدالت انتظار، صلح محور خواهد بود و هر دو بسته به اینکه به کدام نظام اخلاق یعنی عدالت محوری و احسان محوری معتقد باشیم بستگی دارد و هر در دل انتظار شیعی قرار دارند.

بزرگان فقهی کلامی شیعه عمدتاً عدالت محور هستند

بزرگان فقهی کلامی شیعه عمدتاً عدالت محور هستند و از این جهت انتظار می‌تواند جنبه انتقامی پیدا کند اما عرفای ما چون به نظام اخلاقی احسان محور تعلق خاطر دارند بالقوه الهیات به انتظار احسان محور و صلح محور توجه دارند.

همان‌گونه که حافظ سروده است: 

درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد

 نهال دشمنی برکن که رنج بی‌شمار آرد

یا در بیت دیگر گفته است: 

بوی خوش تو هر که ز باد صبا شنید

از یار آشنا سخن آشنا شنید

یا بنا بر سروده مولانایی که مدام دم از عشق می‌زند

شاد باش ای عشق خوش سودای ما

ای طبیب جمله علت‌های ما

ای دوای نخوت و ناموس ما

ای تو افلاطون و جالینوس ما

جسم خاک از عشق بر افلاک شد

کوه در رقص آمد و چالاک شد

هر کجا که دم از دوستی، مهر، محبت و عشق زده می‌شود احسان محوری در مقابل انتقام محوری قرار می‌گیرد و به گمان من ادیان تاریخی چندان مستعد الهیات سلبی نبوده‌اند.

پست‌مدرنیسم در انتظار رفتن است

 شاید برای برخی جالب باشد که از الهیات پست مدرن دم می‌زنیم، اما باید گفت در دل پست‌مدرنیسم هم الهیات انتظار قرار دارد. در پست‌مدرنیسم الهیات سلبی در واقع منتظر رفتن هستند مواجه هستیم.

پست مدرن‌ها همواره از نوع تفکر چپ برخوردار بوده‌اند و بر اساس نگاه چپ، نظام سرمایه‌داری امر منفوری است که باید مطرود شود و چاره کار مبارزه با آن است و کسانی که این تفکر را دارند به دنبال انقلابی هستند که جهان معاصر غربی را کاملاً دگرگون کنند.

در انتظار پست مدرن یک الهیات منتظر منفعلانه وجود دارد و پیروان این الهیات چشم به راه فروپاشی نظام سرمایه‌داری و امپریالیسم جهانی هستند و این نوع الهیات کاملا سلبی و منفعلانه است و در واقع به بعد از این فروپاشی نمی‌پردازد و بیشتر جنبه انقلابی دارد.

عرفا در کنار انتظار بر خوف و رجا معتقد هستند

عرفای بزرگ ما بر الهیات انتظار دیگری معتقد بوده‌اند و همواره بر خوف و رجا باور داشتند و بر این حال تأکید کرده‌اند و باور دارند قرار گرفتن در این مسیر برای فرد گشایش می‌آورد. وقتی شخص در چنین وضعیتی قرار می‌گیرد چشم به راه است و حقیقتا راه برای شخص مهم می‌شود و مقصد مهم نیست.

از انتظار چه انتظاری داریم

اینک بعد از قرن‌ها پرداختن محتوایی به گمان من وقت آن رسیده است که این پرسش مهم را طرح کنیم و به این پرسش مهم پاسخ دهیم که از انتظار چه انتظاری داریم به گمان من در جهان امروز زمان آن رسیده است که می‌توان آگاهانه بین انواع الهیات انتظار انتخاب کنیم.

هر دو الهیات ایجابی و سلبی با تمام فاصله‌ای که با هم داشتند چشم به راه صاحب خبر هستند به تعبیر سعدی:

از در آمدی و من از خود به در شدم

گویی از این جهان به جهان دگر شدم

انتهای پیام