همواره سراسر خطه ایـران زمـین به ویژه مناطق گـرم و خشـک دارای تابستان‌های داغ بـا گرمـای طاقـت‌فرسـا بوده و یـخ همواره از نیازهای اساسی مردم بـه شـمار مـی‌رفتـه کـه علاوه بر خنک کردن آب شرب، برای حفظ خوراکی‌هـا نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته که احـداث آب انبار و یخچـال سنتی از جمله راهکارهای کویرنشان بوده است.

آب انبار علیمردان‌خان

آب انبار تاریخی و زیبای علیمردان خان در داخل بازار مسگری کرمان قرار دارد. این آب انبار جزء مجموعه زیبا و بزرگ گنجعلی خان است.

 بنای آب انبار به مانند مجموعه گنجعلی خان متعلق به دوره صفویه است و بر اساس کتیبه نصب شده بر روی سردر،  تاریخ احداث دقیق آب انبار به سال ۱۲۰۹ هجری قمری باز می‌گردد.

 گنجایش آب انبار در حدود دو میلیون لیتر بوده و امروزه به عنوان جاذبه تاریخی، تنها گردشگران را به خود می‌بیند.

یخدان مویدی

این یخدان در اواخر دوره صفویه ساخته شده است. یخدان مویدی از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ تشکیل شده است.

 برای ساخت این بنا از خشت خام و ملات گل استفاده شده است. ویژگی‌های خشت خام این است که مانند عایق حرارتی عمل می‌کند و نمی‌گذارد گرما به داخل یخچال راه پیدا کند.

 برای دسترسی به گنبد و نقاط دیگر یخدان پله‌هایی ساخته شده است.

 ظاهراً هر سال یک لایه جدید روی گنبد کشیده می‌شد. مخزن یخدان دایره‌ای شکل است و در ساخت نوک مخروط خلاقیتی استفاده شده که باعث می‌شود کمترین تابش آفتاب را جذب کند.

 دیواره‌هایی به نام سایه انداز در اطراف مخروط ساخته شدند که با انداختن سایه روی مخروط دمای آن را پایین می‌آورد است.

 طرز کار یخدان مویدی

 یخدان مویدی با شیوه خاصی کار می‌کرد که دانستن آن خالی از لطف نیست و در ادامه به ذکر هر کدام از این کارکردها خواهیم پرداخت؛

 یخ سازی؛ آب یخچال با هدایت آب قنات‌ها به انتهای یخدان صورت می‌گرفت حفره‌هایی در یخدان وجود داشتند که مقداری آب را روی توده‌های یخ هدایت می‌کردند. البته این مقدار آب زیاد نبوده چرا که نیت بر این بود که هر شب یخ بزند. این موضوع از طراز دقیق سطوح یخ‌گیری حکایت دارد.

 انتقال یخ به انبار؛ بعد از این که ‌یخ‌ها ۳۰ تا ۴۰ متر قطر پیدا می‌کردند آنها را به چند قطعه تقسیم کرده و در منابع یخ انبار می‌کردند. انبارهای یخ مدور بود. هر قطعه یخ که در انبار قرار می‌گرفت مقداری کاه روی آن ریخته می‌شد تا به یکدیگر نچسبند.

 انبار؛ انبارهای یخ دو راهرو داشتند یکی برای انباشتن یخ‌ها روی یکدیگر و یکی برای بیرون آوردن آنها در فصل تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

 در کف انبار نیز ‌چاه‌های مخروطی شکلی طراحی شده بودند که آب حاصل از ذوب یخ‌ها در آن ذخیره می‌شد.

یخدان زریسف

این یخدان متعلق به دوره قاجار است و در خیابان زریسف(شهدا) کرمان، چهارراه عصای سفید و در مجاورت پارک روشندلان واقع شده است.

 برای ساخت این بنا از خشت خام استفاده شده و عناصر اصلی یخدان زریسف شامل مخزن، حصار، استخر، چاله‌ یخ و مهم‌ترین بخش این بنا را گنبدی با چینه گلی و ضخیم ساخته‌اند تا بدین وسیله حرارت بیرون به درون کمتر سرایت کند. تونل ورودی چند متر با چال فاصله دارد تا هوای بیرون به سرعت وارد نشود.

 تاج دیواره‌های یخدان در قسمت تزئینی متشکل از حداقل ۱۱ مثلث است. نقش این دیواره‌ها ایجاد سایبان روی یخدان و همچنین جویی بوده که آب در آن یخ می‌زده است.

 در این بنا جوی‌های و همچنین قسمتی که به آن استخر می‌گفتند، تخریب شده است.

 داخل این یخدان گودی یا چاله‌ نسبتاً عمیقی وجود دارد که در حدود پنج متر ارتفاع آن بوده که باعث می‌شده یخ‌های جمع آوری شده همچنان تازه بماند تا در طول تابستان از آن استفاده کنند.

 کف این گودی یا چال از سنگ یا آجر ساخته شده است.

یخدان لنگر ماهان

یخدان لنگر را در روستایی به همین نام و در شهر ماهان ساخته‌اند.

 این یخدان در محوطه‌ای وسیع و در شرق روستا قرار دارد. یخدان لنگر را که از دوران قاجار برایمان به یادگار مانده، به صورت مخروطی و با خشت خام بنا کرده‌اند.

 از قسمت‌های مختلف یخدان لنگر می‌توان به سایه انداز، مخزن یخ و حوضچه اشاره کرد که در مساحت ۷۰۰ متر مربع به دست معماران توانمند کرمانی ساخته شده است.

 گودال یخ عمقی در حدود ۶ متر و شعاع ۵.۷ متر دارد که از آن در انبار کردن یخ‌ها استفاده می‌کردند.

 حوضچه یخدان لنگر را در دو طرف یخدان ساخته بودند که به مرور از بین رفته است. دیوار سایه انداز را برای جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید بر یخدان با ارتفاع هفت متر و از غرب به شرق ساخته بودند. برای کاهش فشار بر دیوار چهار طاق نما در هر طرف ایجاد کرده‌اند که ضخامت دیوارها در قسمت پایین بیشتر از قسمت‌های فوقانی دیوار است. در بالای دیوار سایه انداز بقایای تزیینات کنگره‌ای شکل دیده می‌شود.

 یخدان لنگر را با اندود کاهگل عایق کرده‌اند تا از ورود گرما به درون یخدان جلوگیری شود.

یخدان حاج آقاعلی رفسنجان

شهرستان رفسنجان دارای بناهای تاریخی کهن متعدد است و بزرگترین خانه خشتی جهان نیز در فاصله شش کیلومتری شهر رفسنجان واقع شده است.

این خانه که با نام خانه حاج آقا علی شناخته می‌شود دارای بخش‌های مختلفی از جمله یخدان است.

 خانه حاج آقا علی در روستای عباس آبادحاجی در شش کیلومتری شمال رفسنجان واقع شده است.

این بنا در دوره قاجار ساخته شده و مصالح ساختمانی به کار برده شده در آن شامل خشت، اندود کاه‌گل، آجر و قلوه سنگ(در چاله یخ) است.

 برای رفتن به بزرگترین خانه خشتی جهان باید از بخش شرقی رفسنجان خارج شد و چند کیلومتر در جاده‌ای که دو طرف آن با باغ‌های پسته محصور شده، رانندگی کرد و در ادامه جاده فرعی قاسم آباد را برای رسیدن به این روستا طی کرد.

آب انبار مرادی رفسنجان

آب انبار مرادی مربوط به دوره قاجار است و در رفسنجان، خیابان بهشتی جنب موزه مردم شناسی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و قدمت این بنا به ۱۲۰ سال می‌رسد، بانی بنا که به دوره قاجار می‌رسد، بی بی سلطان مرادی است.

 آب انبار از چند جز تشکیل شده است، سردر، راه پله، تهویه (که از بادگیر تشکیل می‌شود) و پاشیر (جایی که شیر آب قرار دارد) راه پله آب انبار یک راه پله کاملاً مستقیم بوده ولی بعد از مرمت یک راه پله ال(L )شکل شده است.

 راه پله کاملاً تاریک و فقط یک نورگیر سقفی در آنجا وجود دارد و ۵۲ پله ما را به مخزن آب انبار هدایت می‌کند.

 برای رسیدن به مخزن یک مسیرU (یو) شکل را طی می‌کنیم که انتهای این راه دیوار مخزن بوده که بعد از مرمت این دیوار برداشته شده است.

عمارت شترگلو ماهان

 عمارت منحصر به فرد شترگلو در باغشهر تاریخی ماهان در مسیر گردشگری کرمان به بم قرار گرفته و در واقع سازه‌ای خلاقانه از ابداع معماران کهن ایران است که هنر معماری را با استفاده از آب در هم آمیخته و سازه آبی بنا نهاده‌اند که اوج خلاقیت و نوآوری را در معماری کهن ایرانی دارد.

 شتر گلو به نوعی سازه آبی سنتی گفته می‌شود که کار انتقال آب را از مکانی به مکان دیگر انجام می‌دهد، به نوعی که اگر در مسیر آب موانعی مانند جاده، رودخانه و ... قرار گرفته باشد به گونه‌ای که سطح مانع، از مسیر آب پایین‌تر باشد می‌توان با احداث شتر گلو به راحتی آب را منتقل کرد.

 از ویژگی‌های عمارت شترگلو این است که داخل این بنا یک فواره بزرگ قرار دارد که وقتی آب داخل آن جریان داشته باشد صدای کاروان شتر به گوش می‌رسد.

 در مرکز ساختمان شترگلو ماهان حوضخانه‌ای زیبا که با سقف بلند و گنبدی شکل و مقرنس کاری شده، قرار دارد.

به گزارش ایسنا، اینها بخشی از روش‌های خلاقانه کویرنشینان برای رهایی از گرمای تابستان بوده است.

انتهای پیام