رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: تون در اسناد و متون تاریخی جایگاه والایی داشته و بزرگانی مانند جیهانی، مقدسی، ثعالبی، ناصرخسرو، یاقوت حموی، حمدالله مستوفی، حافظ ابرو و اسفزاری به آن شهر اشاره داشته یا آن را نیز توصیف کرده‌اند.

وی افزود: برخی آن شهر را «دارالمومنین» نامیده و علما و فقهای تون را ستوده‌اند، اما آن شهر هم مانند بسیاری از شهرهای خراسان از حمله مغول‌ها آسیب دید. عطاملک جوینی در جهانگشا ضمن ستایش پایمردی مردم تون در مقابل سپاهیان «هلاکو» آورده است «اهالی ۷ روز سپاه خون آشام مغول را بیرون حصار استوار شهر بیچاره کردند، تا ۷ روز که لشکر بر حصار رفتند، باره را با زمین یکسان کردند و تمامت مردان و زنان را به صحرا راندند و از ۱۰ ساله به بالا مگر زنانی را که جوان‌تر بودند، زنده نگذاشتند...».

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: تون به لحاظ رویکرد به حرفه بافندگی و حضور دانشمندان در آن شهر، شُهره بوده تا جایی که مقدسی و ناصرخسرو به حضور دانشمندان بزرگ در آن شهر پرداخته و اسفزاری نوشته است «مردم آنجا اکثر نویسنده و اهل حسابند». برخی از جمله ناصرخسرو به وجود جولاهگان و پشم ریسان اشاره کرده و گفته است «در تون ۴۰۰ کارگاه بوده که زیلو بافتندی، بیشتر اهل آن بافندگانند».

وی بیان کرد: اکنون نشانه‌های دانش‌ورزی تونیان را می‌توان در «باغ علمی» جستجو کرد و رویکرد مردم به بافندگی را در نام شهر یا واژه «تون» زیرا در جنوب خراسان به کارگاه بافندگی «تون» یا «توو» می‌گفتند و می‌گویند.

لباف خانیکی عنوان کرد: وجود «باغ علمی» در تون خود نشانه توجه و عنایت مردم به علم و دانش بوده است؛ انجمن‌ها، مجتمع‌ها و مجموعه‌های علمی و آموزشی به منزله هسته‌های علمی بوده که در شهرهای بزرگ به همت بزرگمردان دانش دوست و فرهنگ‌مدار مانند مجتمع علمی «خاندان بختیشوع» در جندی‌شاپور، «بیت‌الحکمه» در بغداد، مجتمع علمی «خاندان نوبختی» در اهواز، مجمع «اخوان‌الصفا» در بصره، «مدارس نظامیه» در اکثر شهرهای قلمرو سلجوقیان، مجتمع‌های آموزشی، درمانی و دینی «رَبع رشیدی» و «شنب غازانی» در تبریز شکل می‌گرفتند.

وی اضافه کرد: اما آنچه به «باغ علمی» یا «باغ علمیه» شهرت داشته، فضایی خاص در دل تون و در مجاورت بازار و مشتمل بر ۲ مدرسه، یک خانقاه، یک مسجد و یک آب انبار بوده که گویا تا سال ۱۳۴۷ نیز کارکرد داشته‌اند و در آن سال بر اثر زلزله آسیب دیده‌اند. نماد آشکار وجهه علمی تون ۲ مدرسه حبیبیه و علیا هستند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی در خصوص مدرسه حبیبیه، خاطرنشان کرد: بعد از استیلای صفویان قبایل عرب در تون، طبس و جنوب بیرجند اسکان داده شدند، آن‌ها بعد از تسلط بر منطقه، امارت نشین‌های مقتدر تشکیل دادند. ظاهرا در سایه امنیتی که آن‌ها ایجاد کرده بودند مجدد سامانه‌های علمی در تون جان گرفتند و پس از نابسامانی‌های سده‌های هفتم تا نهم هجری قمری نخستین مدرسه بزرگ و جامع تون به نام «حبیبیه» در باغ علمیه نیز ساخته شد.

وی اظهار کرد: این مدرسه به همت میرزا حبیب پسر علاءالدین تونی در سال ۹۱۱ هجری قمری و در آغاز حکومت صفوی ساخته شده و هزینه‌های آن از محل درآمد املاک و آسیاب‌هایی که بر آن وقف شده بود نیز تامین می‌شد. این بنا اگرچه جزو بناهای اولیه عصر صفوی بود اما به نظر می‌رسد که از معماری تیموری تاثیر پذیرفته است، زیرا نقشه آن شباهت زیادی به مدرسه غیاثیه خرگرد  در سال ۸۴۸ هجری قمری دارد.

لباف خانیکی ادامه داد: این مدرسه در مجاورت مدرسه علیا و در جبهه شرقی شهر کهن تون قرار داشته است. مدرسه حبیبیه از نوع مدارس ۲ ایوانی و برخوردار از یک پیشخوان سکو مانند آجر فرش به ارتفاع حدود یک متر و به در ازای قاعده عرضی مدرسه، ایوان ورودی به بلندای ۵.۸ متر با طاق جناقی، هشتی مستطیل شکل با گوشه‌های پخ که ۸ ضلعی شده و از ۲ ضلع شمالی و جنوبی ورودی مدرسه عبور می‌کند و از ضلع غربی آن درگاهی به مسجد و از ضلع شرقی درگاهی به مدرس گشوده می‌شود.

وی تصریح کرد: مسجد برخوردار از نقشه مستطیل و پوشش جناقی با طاق، تویزه و دارای محرابی ساده و گچ اندود است. زیر گنبد مسجد با کاربندی گچی زینت یافته و بر دیوارهای مسجد طاقچه‌هایی با پوشش جناقی تعبیه شده است. مدرس در سمت شرق هشتی واقع شده و از نقشه چلیپایی برخوردار است. این فضا نیز با استفاده از طاق، تویزه و کاربندی به گونه‌ای ساخته شده که قسمت مرکزی پوشش آن در قامت گنبد جلوه کند، مدرس احتمالا فضای مناسبی جهت گردهمایی اساتید و طلبه و برقراری جلسات بحث و مناظره بوده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: میان سرا با ۲ ایوان نسبتاً عمیق در ۲ سوی شمال و جنوب و غرفه‌ها و حجره‌هایی بر اطراف که غرفه‌ها و حجره‌های ۲ سمت شرق و غرب به قرینه یکسان اما غرفه‌ها و اطاق‌های شمالی و جنوبی نامتقارن هستند. در ۴ گوشه مدرسه ۴ اطاق نسبتا بزرگ مربع و مستطیل احداث شده که مانند همسان‌های خود در مدرسه غیاثیه خرگرد خواف احتمالا کاربرد کلاس درس را داشته‌اند. مدرسه حبیبیه بعد از زلزله مرمت و مجدد کاربرد آموزشی یافته است.

انتهای پیام