ازدواج و تشکیل خانواده از جمله امور مهم زندگی بشر در دوره‌های مختلف تاریخی بوده و هست و تغییر و تحولات زمانه تنها موجب تغییراتی در آداب و رسوم این سنت دیرینه شده است. در این میان، نکاح‌نامه‌ها یا قباله‌های ازدواج برجای مانده از دوره‌های گذشته، اسناد ارزشمندی است که بررسی آن‌ها، ما را با وجوه مختلف زندگی اجدادمان آشنا می‌کند.

عقدنامه‌های ازدواج موجود در آرشیو اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اسنادی بی‌بدیل است که اطلاعات گوناگونی درباره آداب و رسوم ازدواج و وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردم در جوامع شهری و روستایی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. علاوه‌بر این‌ها، عقدنامه‌ها از نظر شیوه‌های هنری و نگارش در خور توجه هستند. در ادامه به مناسبت یکم ذی الحجه؛ سالروز ازدواج حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) و حضرت فاطمه(س) که با عنوان «روز ازدواج» در تقویم رسمی کشور نام‌گذاری شده است و با استناد به کتاب «پژوهشی در عقدنامه‌های ازدواج دوره قاجار» تألیف مریم جواهری، به بررسی بخشی از ساختار محتوایی عقدنامه‌های این دوره تاریخی موجود در آرشیو اداره اسناد آستان قدس رضوی می‌پردازیم.

محتوای کلی عقدنامه‌ها

در دوره قاجار، تقسیم‌بندی متن عقدنامه‌ها به شیوه امروزی متداول نبود و آن‌ها را به صورت ممتد و بدون هیچ‌گونه تقسیم‌بندی ظاهری می‌نوشتند. اما با دقت در محتوای عقدنامه‌ها می‌توان بخش‌های مختلف را تشخیص داد که در تمامی آن‌ها با یک نظم واحد وجود دارد. در واقع، عقدنامه‌ها به طور معمول شامل تسمیه، تحمیدیه، مقدمه‌ای در اهمیت ازدواج با استناد به آیات و احادیث، زمان مناسب ازدواج، معرفی زوجین، مهریه، دعا در حق زوجین و تاریخ عقد بوده است.

بخشی از عقدنامه‌ها بسیار مفصل و دربردارنده همه موارد ذکر شده با تمامی تفصیلات آن بودند. در این میان، عقدنامه‌های دارای نقوش تزیینی که اغلب به خانواده‌های تحصیل کرده، متمول و سطوح بالای جامعه تعلق داشتند، در زمره این دسته قرار می‌گیرند. بخش دیگری از آن‌ها نیز بسیار ساده بودند و شامل تسمیه، تحمیدیه‌ای کوتاه، معرفی زوجین با عناوین محدود، مهریه کم و تاریخ بودند و در نهایت عقدنامه بیش از چند خط نبوده است. عقدنامه‌های فاقد نقوش تزیینی که به طبقه‌های متوسط و پایین جامعه تعلق دارد، در این گروه قرار می‌گیرد.

از تسمیه تا تحمیدیه‌

در خصوص تسمیه باید گفت که عقدنامه‌های این دوره تاریخی به طور معمول با نام خداوند آغاز شده است. از بین نام‌های خداوند، آن‌هایی که متناسب با ازدواج، ایجاد پیوند بین زن و مرد و ایجادکننده الفت بین قلوب هستند، بیشتر مورد توجه بوده است. از این رو، علاوه‌بر «بِسمِ الله الرَحمنِ الرَحیم»، عباراتی نظیر «هُوَ المُؤَلِف»، «هُوَ المُؤَلِفُ بَینَ القُلُوب» و «هُوَ المُؤَلِفُ بَینَ قُلُوبِ عِبادِهِ» در بالای عقدنامه‌ها به چشم می‌خورد.

محتوای تحمیدیه‌ها نیز به طور معمول با حمد خداوندی که ازدواج را حلال کرد، آغاز شده، با صلوات بر پیامبر اکرم(ص) ادامه یافته و گاه به مدح حضرت علی(ع) نیز پرداخته شده است. در مواردی نیز به بهشت، حور و غلمان آن، برای کسانی که با ازدواج و انجام فرامین خداوند به هدایت و رستگاری می‌رسند، اشاره شده است. در چند مورد از این تحمیدیه‌ها به سپاس خداوندی که بین آدم و حوا، حضرت خدیجه(س) و پیامبر(ص)، حضرت فاطمه(س) و حضرت علی(ع)، ساره و هاجر و حضرت ابراهیم(ع) و... الفت ایجاد کرد، پرداخته شده است.

استفاده از آیات و احادیث

بر اساس گزارش روابط عمومی آستان قدس رضوی، مقدمه عقدنامه‌ها نیز به طور رایج دربردارنده توضیحاتی درباره بی‌نیازی خداوند از زن و فرزند با استناد به آیات و گاه در قالب عبارات ادبی، تأکید بر ضرورت و اهمیت ازدواج براساس آیات و احادیث، تداوم نسل انسان و حفظ انسان از خطا به عنوان هدف اصلی ازدواج بوده است. به طور مثال، «گلگونه رخسار نوعروسان الفاظ و عبارات و پیرایه جمال شاهدان احادیث و حکایات، حمد بلاحد و احصاء شکر بلاعدد و انتهاء، حضرت یگانه‌ای است که ذات ممتنع‌الزوالش از وصمت ترکیب و امتزاج و سمت تألیف و ازدواج مبرا و معرا است». در بخشی از این مقدمه با عبارت‌پردازی‌های ثقیل ادبی، بی‌نیازی خداوند از زن، فرزند، شریک و هم‌راز یادآوری شده و به این نکته پرداخته شده است که وحدانیت و یگانگی، مخصوص ذات خداوند است. همچنین به عنوان نمونه آیه ۳۲ سوره نور، از آیاتی است که برای اثبات اهمیت و ضرورت ازدواج مورد استناد قرار گرفته است. در این آیه آمده است؛ «همانا باید مردان بی‌زن و زنان بی‌شوهر و کنیزان و بندگان خود را به نکاح یکدیگر درآورید. اگر مرد و زنی فقیر هستند، خدا به لطف خود آنان را بی‌نیاز و مستغنی خواهد فرمود که خدا به احوال بندگان آگاه و رحمتش وسیع است». همچنین در این عقدنامه‌ها با استناد به احادیث بر این موضوع که ازدواج نصف ایمان و دین است، یادآوری شده است.

انتهای پیام