تلفیق هنر و علم شاخصه‌ای است که در معماری تاریخی ایران قابل لمس است. هنری که در کنار زیبایی سرشار از حکمت برای پاسخگویی به نیازهای مختلف مادی و معنوی انسان‌ها بوده است. معماری اماکن تاریخی قم هویتی است که امروز در شهر کمتر مشاهده می‌شود. معماری ایران حرف‌های زیادی برای گفتن دارد اما باید گوش شنوا داشت و از این معماری برای نیاز جامعه امروز الهام گرفت. مساجد از زیباترین و خارق‌العاده‌ترین بناهای تاریخی است کـه در هـر گوشـه و کنـار آن، یادگارهایـی از دوران گوناگـون تاریخ ما برجـای مانده اسـت.

در سومین شماره از پرونده خبری سیمای گردشگری قم که با هدف معرفی ظرفیت‌های گردشگری به خیل زائران و مجاورانی که در این استان ساکن هستند دنبال می‌شود، قصد داریم به معرفی مسجد جامع قم و مدرسه جهانگیرخان بپردازیم.

مسجد جامع قم در محله مسجد جامع، در خیابان آذر و نزدیک دروازه ری واقع شده است. درباره بانی اولیه مسجد اختلاف نظر وجود دارد. در منابع، ابوالصدیم حسین بن علی آدم اشعری و سلطان طغرل دوم و کمال ثابت قمی، وزیر سلطان مسعود سلجوقی، به عنوان بانی اولیه مسجد معرفی شدند. بانی قسمت‌هایی از بنای فعلی مسجد فتحعلی شاه قاجار و حسین خان نظام الدوله بودند.

مولف تاریخ قم، به نقل از حمزه اصفهانی، آورده است «ابو صدیم حسین بن علی بن آدم بن عبدالله در ۲۶۵ ه. ق. مسجد جامع بیرون شهر (مسجد جامع فعلی) را بنا نهاد. او به نقل از حسن بن محمد افزوده که مسجد خارج شهر را ابو صدیم بنا نکرده و مسجد جامع میان قم و کمیدان اثر اوست».

مولفان کتاب‌های تاریخ دار الایمان قم و مرآت البلدان نیز ابو صدیم حسین بن علی بن آدم اشعری را بانی مسجد دانستند. در کتاب خلاصه البلدان آمده که طغرل مسجد جامع قم را در ۵۲۸ ه. ق. بنا کرده است. مولف نقض به وجود دو مسجد جامع داخل و خارج شهر قم اشاره و بانی مسجد جامع داخل شهر را کمال ثابت قمی معرفی کرده است.

قدیمی‌ترین کتیبه بنا روی یکی از ستون‌های ایوان مسجد قرار دارد و به تاریخ ۵۲۹ ه. ق است. بر کتیبه ایوان جنوبی نیز، تاریخ ۱۲۴۶ه. ق. ثبت شده است. در این ایوان کتیبه دیگری مربوط به تعمیرات ۱۳۶۵ ه. ش وجود دارد. کتیبه‌های محراب گنبدخانه و ایوان شمالی به ترتیب به تاریخ ۱۲۴۶ ه. ق و ۱۲۴۸ ه. ق است و سردرگوشه جنوب غربی مسجد به تاریخ ۱۳۸۱ ه. ش است.

مسجد جامع قم از قدیمی‌ترین مساجدی است که در قم بنا شده و با گنبدی رفیع به یکی از باشکوه‌ترین، شگفت انگیزترین و رفیع‌ترین گنبدهای مساجد ایران تبدیل شده است.

این مسجد بزرگ حدود ۶ هزار متر مربع وسعت دارد که در ساخت آن حتی یک شاخه آهن نیز به کار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا و استوار مانده‌ است.

مسجد جامع قم دارای گنبدی باستانی، مقصوره، ایوانی قدیمی با دو گوشواره، سه شبستان و زیرزمین، صحن و سردر ورودی است.

در کتیبه‌های مسجد نام خطاطان شیخ محمد حسن قمی، محمدرضا شریف قمی و شیخ عباس مصباح زاده دیده می‌شود. آندره گودار (۱۸۸۱-۱۹۶۵) با استناد به کتاب مرآه البلدان اصل بنا را از  قرن سوم هجری قمری دانسته و نوشته در حال حاضر قدیمی‌ترین قسمت مسجد متعلق به دوره سلجوقیان است.

در کتاب گنجینه آثار قم نیز آمده: گنبدخانه و ایوان جنوبی مسجد در ۷۵۲-۷۵۵ ه. ق. ساخته شدند. در تاریخ بنیان مسجد اختلاف نظر وجود دارد ولی قدر مسلم آن است که مسجد فعلی مجموعه‌ای از بناهای چند دوره تاریخی است.

بنای گنبدخانه احتمالاً متعلق به دوره سلجوقیان است و ایوان جنوبی ممکن است با گنبدخانه در یک زمان و یا احتمالاً در دوره صفویه و همزمان با شبستان‌های شرقی و غربی گنبدخانه احداث شده باشد.

ایوان شمالی و شبستان‌های شمالی و شرقی در دوره فتحعلی شاه قاجار ساخته شدند. در این دوره ایوان جنوبی و گنبد خانه نیز مرمت شده است؛ شبستان جبهه غربی و زیرزمین آن از آثار دوره ناصرالدین شاه قاجار است.

تزئینات کاشی کاری ایوان جنوبی به زمان فتحعلی شاه قاجار بر می گردد. این تزئینات که به مرور زمان آسیب دیده بود، یک بار در ۱۳۶۵ ه. ق به همت آیت الله فیض و بار دیگر در ۱۳۷۵ ه. ق به همت آیت الله بروجردی مرمت شد.

مدرسه جهانگیرخان

این مدرسه که به نام مدرسه ناصری وجانی خان نیز معروف است، در سمت شرق شهر قم در برابر درگاه مسجد جامع قرار دارد و از مدارس دوره صفویه است.

مدرسه جهانگیری با وجود کوچکی از مدارس با سابقه است که بسیاری از فضلای قم از دانش آموختگان آن بودند. مدرسه جهانگیرخان به دلیل نقشه چند ضلعی و سردر زیبا از مدارس برجسته قم به شمار می رود.

این مدرسه یک بار در دوران صفوی از سوی مرحوم «جهانگیرخان مدرس مدرسه امام اصفهان تعمیر شد، بار دیگر در دوره فتحعلی شاه و بعد در دوره ناصرالدین شاه به سال ۱۲۷۸ ه. ق به وسیله «میرزا نصر الله خان مستوفی گرگانی» تعمیر و مرمت شد. به همین دلیل پس از آن گاهی به نام «مدرسه ناصری» از آن یاد شده است. آخرین بار در زمان حضرت آیت‌الله بروجردی به سال ۱۳۷۳ ه. ق تعمیرات کلی در آن به عمل آمد، سنگ نبشته سردر ورودی مدرسه موید این نکته است.

انتهای پیام