به تازگی کتابی با عنوان «آقادار» توسط انتشارات سپیدرود رشت منتشر شده که موضوع آن «درخت، در فرهنگ مردم گیلان» است. این کتاب اثر تازه هوشنگ عباسی است که کارنامه پژوهشی اش مملو از مطالعات در حوزه مردم شناسی گیلان است.

بر همین اساس هوشنگ عباسی، مولف آقادار در گفت و گو با ایسنا پیرامون این باورداشت مردم گیلان سخن گفت.

در اساطیر ایرانی، نخستین زن و مرد ایرانی از گیاه ریواس متولد می شوند. این نشان می دهد گیاه و درخت در فرهنگ ما قداست دارد. مشخصا این فرهنگ در مردم گیلان چه بازتابی دارد؟

درخت در باور عامیانه‌ی مردم گیلان دارای روح و جان است و با توجه به اینکه گیلان منطقه‌ای کشاورزی است، اهمیت آب و گیاه و زمین را در نزد آن‌ها می‌توان در نظر گرفت. اعتقاد آنها این است که ارواح پاکان و نیاکان در درختان حلول کرده و به صورت درختان مقدس ظاهر می‌گردد.

بر اساس این باور معتقدند، درخت زبان انسان را می‌فهمد، به همین جهت با درخت صحبت می‌کنند، از آن یاری می‌خواهند، درمان می‌طلبند و گاهی بر آن خشم می‌گیرند.

مردم گیلان به درختان مقدس (آقادار) می گویند، به این درختان سوگند یاد می‌کنند و گاها با بستن پارچه های سبز به آن دخیل بسته و متوسل می شوند.

این باورداشت، ریشه در چه تاریخی دارد؟

 به درستی نمی توان گفت. درخت در بسیاری از ملل دارای ارزش و احترام است و در فرهنگ ایران باستان نیز درختان از احترام و قداست ویژه ای برخوردار بودند. در حفاری های باستان شناسی در چراغعلی تپه(مارلیک) در شهرستان رودبار، اشیای یافت می شود که متعلق به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول قبل از میلاد است. شاخص ترین آنها جام زرینی است که درخت مقدس یا درخت زندگی بر آن حک شده است. دوگاو بالدار ساقه درختی را دربرگرفته و از آن محافظت می کنند.

درباره وجه تسمیه نام کتاب بیشتر توضیح دهید؟

 روایت های زیادی پیرامون کاشت درخت بر سر مزار بزرگان در منابع هست که بعدها همان درخت در نظر مردم مقدس شده است. به عنوان نمونه، سالوک مرداویج، یکی از طرفداران سیدعلی کیا در جنگی کشته می شود و بعدها بر سر مزار او در دیزبن لاهیجان، چند درخت شمشماد می روید. یک قرن بعد مردمی که از آنجا می گذشتند، آن را مدفن آدمی مقدس می پنداشتند و ضمن قرائت فاتحه به شاخه های شمشماد دخیل می بستند.  

داستان های زیادی پیرموان آقادار موجود است. به نظرم داستان «مرقد آقا» اثر نیما یوشیج بر اساس همین باورداشت نوشته شده و یا منظومه گیلکی آقادار شیون فومنی هم بازتاب همین عقیده است.

جهانگردان نیز بازتاب این باورداشت را در سفرنامه های خود نوشته اند.

بله. بخشی از خاطرات آنان به درختان مقدس اشاره دارد. مثلا نیکیتین جهانگرد و کنسول روس، به مقدس بودن درخت هرزویل منجیل اشاره دارد. و یا لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت( در اوایل قرن بیستم) درباره اعتقاد زنان به درختان مقدس می نویسد: در محله کیاب رشت درختی است که بی بی زینب نام دارد و یکی از زیارتگاه های زنان نازا به شمار می رود. و یا به تکیه چهاربرادران رشت اشاره دارد که ۴درخت آزاد داشته و مورد احترام زنان بوده است.

وی به مواردی هم اشاره دارد که قبلا درخت مقدس بوده و بعدها زیارتگاه شده است. به عنوان نمونه، درخت گوراب پشالم از توابع لیشاوندان فومن که سابقا درختی مورد زیارت بوده و اکنون آنجا مقبره آقا سید یعقوب بنا گردیده است.

درست است که زیارت درختان مقدس، اکنون کمتر مشاهده می شود، ولی در فرهنگ عامه شاهد مثل ها و باورداشت هایی پیرامون درختان داریم.

یک باورداشت، به این راحتی از فرهنگ مردم پاک نمی شود. در برخی مناطق هنوز به درختان مقدس قسم یاد می کنند. اهالی روستای حسن کیاده اگر در شب خواب درخت آزاد ببیند، عقیده دارند، ترقی می کند.

یا اگر درختی در پاییز گل کند، آن را نشانه سخت زمستانی می دانند. اگر قورباغه درختی بخواند، عقیده دارند، باران می بارد. اگر خواب ببینند درخت آزاد شکسته است، یکی از بزرگان آبادی خواهد مرد. در عروسی برخی مناطق، عروس و داماد، درختی را باهم در حیاط خانه می کاشتند. ماحتی ازدواج با درخت هم در فرهنگ گیلان داشته ایم.

در مثل های گیلکی هم درخت زیاد داریم مثلا «اگر پئر نداری، بوشو ایتا داره جیر بینیش» (اگر پدر نداری، برو زیر یک درخت بنشین، یعنی کسی را بزرگ خودت قرار بده.)

برخی گونه های گیاهی مثل درختان آزاد یا کیش بیشترمورد احترام هستند. در بیشتر گورستان ها یا حیاط امامزاده ها از این گونه های کهنسال دیده می شود.

مردم گیلان به درخت آزاد و کیش علاقه فراوانی دارند شاید بلندی و استواری درختان آزاد و سرسبزی همیشگی کیش یا شمشماد دلیل آن باشد. جنگل نشینان پای درختان آزاد شمع روشن می کنند و یا برگ های همیشه سبز کیش، به عنوان هدیه به بقعه ها برده می شد.

درختان آزاد چوب قابل انعطاف و مقاومی دارد و عمر زیادی دارند. مردم باور دارند اگر درختان مزار را قطع کنند، به بیماری لاعلاج دچار می شوند. و شیره قرمز رنگ درختان آزاد کهنسال را به عنوان تبرک به سر روی خود می مالند. به همین دلیل درختان آزاد گورستان ها کهنسال و تنومند می شد چون قابل احترام بود، از قطع آن خودداری می کردند.

به عنوان آخرین سوال، چند نمونه از این درختان مقدس را نام ببرید

درخت آزاد «مالده» که گرداگرد تنه آن ۷۷۰ سانتی متر است. این درخت از عجایب گیلان است. درخت آزاد «بقعه بندبن» روستای قاسم آباد به قطر ۶۲۰ سانتی متر، درخت آزاد بقعه سید خلیل در «محله راه پشته لنگرود» که تنه آن ۵۱۰ سانتی متر است. درخت آزاد بقعه سید رضا کیا در «ناصرکیاده» که گرداگرد تنه ۴۷۰ سانتی متر است.

علاقمندان می توانند برای مطالعه بیشتر، کتاب «آقادار» را از انتشارات سپیدرود رشت تهیه کنند.این کتاب به قیمت ۹۸۰۰۰ تومان در کتابفروشی ها عرضه می شود.

انتهای پیام