به گزارش ایسنا، بهروز رسولی در سخنرانی علمی با موضوع «پیش‌چاپ‌ها: تهدید یا فرصت» که به مناسبت هفته پژوهش در ایرانداک برگزار شد، گفت: موضوع مقاله‌های پری‌پرینت یا پیش‌چاپ در یک دهه اخیر، با پیشرفت زیست‌بوم «علم آزاد» یا open science به یکی از موضوعات داغ یا ترند تبدیل شده است. بر اساس جنبش علم آزاد، هر آن‌چه که در فضای علمی اتفاق می‌افتد، باید به شکل رایگان در دسترس بهره‌برداران قرار گیرد.

وی ادامه داد: از سال‌های ۱۹۷۰-۱۹۸۰ میلادی، با بروز  محدودیت منابع مالی در کتابخانه‌های دانشگاهی، موضوع دسترسی آزاد در کتابخانه‌ها مطرح شد. در دهه‌های آغازین قرن بیستم، دسترسی آزاد و علم آزاد فشار بیشتری آورد و در حال حاضر بیش از ۵۰ درصد از انتشارات، به شکل دسترسی آزاد منتشر می‌شود. در دنیا به عنوان یکی از دغدغه‌های کلیدی زیست‌بوم دانشگاه مطرح است.

استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک در تعریف ساده از «پیش‌چاپ» گفت: پیش‌چاپ‌ها دست‌نوشته‌های کاملی هستند که بدون پرداخت هزینه رایگان به اشتراک گذاشته می‌شوند و در دسترس عامه مردم قرار می‌گیرند.

وی ادامه داد: در این روند، پیش‌از اینکه مقالات وارد بررسی داوری همتا یا داوری هم تراز (peer review) قرار بگیرند، می‌توان یک نسخه کار علمی را منتشر کرد. به این نسخه پیش از داوری هم تراز، پیش‌چاپ یا preprint گفته می‌شود.

رسولی با بیان اینکه پیش‌چاپ‌ها این نسخه، نسخه کامل یک دست‌نوشته هستند، گفت: قبلاً اعتقاد این بود که می‌توان فصل‌هایی از یک مطالعه را به عنوان پیش‌چاپ منتشر کرد ولی سرورهایی که الان کار می‌کنند، به دنبال انتشار کامل هستند.

دانش‌آموخته دکتری تخصصی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی خاطر نشان کرد: موضوع مهم در انتشار پیش‌چاپ‌ها رایگان بودن آن‌ها است. مسئله دیگر دسترسی عامه مردم به این پایگاه‌هاست. سرورهای انتشار پیش‌چاپ مثل arXive از سال ۱۹۹۱ به صورت رایگان و آزاد برای عموم ایجاد شدند.

عضو هیئت علمی ایرانداک در مورد فرآیند داوری همتایان در انتشارات علمی توضیح داد: به طور سنتی، برای انتشار یافته‌های یک پژوهش، حتماً آن اثر باید توسط گروهی از پدیدآورندگان که در زمینه مشابه تخصص دارند خوانده و داوری شود. به این فرآیند peer review  یا داوری هم‌ترازان و همتایان گفته می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: ایده‌های اولیه این فرایند در آثار رابرت مرتون که یک جامعه‌شناس علم است، دیده می‌شود که بر اساس آن؛ ملاک تشخیص علم از شبه علم، مقبولیت یک ایده توسط دیگر پژوهشگران متخصص در آن حوزه است. اگر یک اثری را به عنوان اثر علمی تعریف کنیم، باید مجموعه‌ای از افراد آن را به عنوان علم قبول کنند.

به گفته رسولی؛ فرآیند داوری همتایان در گذشته که سرعت پدیدآوری اطلاعات زیاد نبود، می‌توانست کارآمد باشد ولی الان سرعت انتشار و دسترسی به اطلاعات افزایش یافته ولی فرآیند داوری هم تراز به شکل گذشته انجام می‌شود و سرعت زیادی ندارد.

وی در مورد طولانی بودن فرایند داوری همتایان گفت: گاهی ممکن است یک سال تا دو سال انتشار یافته یک پژوهشی طول بکشد و زمانی یافته‌ها منتشر شود که قدیمی شده باشند. به ویژه در رشته‌های پزشکی این موضوع اهمیت زیادی دارد. برای مثال در همه‌گیری کووید-۱۹ در انتشار یافته‌های علمی، روزها و ساعت‌ها اهمیت داشت و می‌توانست جان مردم را نجات دهد.

استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک، همه‌گیری کووید-۱۹ را مسبب پیشرفت سریع‌تر پیش‌چاپ‌ها دانست و گفت: پیش‌چاپ‌ها با همه‌گیری کووید پیشرفت زیادی داشتند و به صورت تصاعدی افزایش یافت.

وی خاطر نشان کرد: الان با پیشرفت سرورهای انتشار پیش‌چاپ یک پژوهشگر برای انتشار یافته‌های پژوهشی خود دو راه دارد. یکی اینکه دست‌نوشته خود را به یک نشریه بفرستد و مورد داوری قرار گیرد و راه دوم این است که دست‌نوشته خود را برای پایگاه‌های پیش‌چاپ ارسال کنند.

رسولی افزود: در فرآیند پیش‌چاپ، سروری که دست‌نوشته برای آن ارسال می‌شود با کنترل مسائل مقدماتی آن  پس از ۲۴ ساعت منتشر می‌کند و عموم مردم می‌توانند به آن دسترسی داشته باشند.

استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک در مورد فواید انتشار به صورت پیش چاپ توضیح داد: یکی از فواید پیش‌چاپ این است که می‌تواند رؤیت‌پذیری آثار را بالا ببرد و در دسترس افراد بیشتری قرار بگیرد. فایده دیگر استناد پذیری آن است. استناد از موضوعات مهم در ارزیابی پژوهشگران و موضوعات پژوهشی است. زمانی که افراد بیشتری یک مقاله را ببینند و بخوانند، ممکن است آن را بیشتر مورد استناد قرار دهند.

وی یکی از دیگر از فواید انتشار به صورت پیش چاپ را «بازخوردگیری» عنوان کرد و گفت: اگر اشتباهی در مقاله صورت گیرد و خود فرد متوجه نشود،‌پس از انتشار، امکان اصلاح زیادی وجود ندارد. با وجود اینکه الان امکان انتشار اصلاحیه نیز وجود دارد، ولی بررسی‌ها نشان داده که اصلاحیه‌ها زیاد خوانده نمی‌شود.

رسولی خاطر نشان کرد: پیش‌چاپ‌ها این فرصت را در اختیار قرار می‌دهند که پیش از انتشار رسمی مقاله، بازخوردهای دیگران گرفته شود و مشکلات حل شود و یک اثر صحیح و درست در اختیار دیگران قرار گیرد.

استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک به موضوع انتشار ایده‌های نو پرداخت و گفت: ممکن است دو یا چند نفر در یک زمان، روی ایده‌های جدید کار کنند و به دلیل زمان ارزیابی طولانی برای چاپ مقالات، یک مقاله زودتر از سایرین منتشر شود ولی پری‌پرینت سریع‌تر منتشر می‌شود باعث می‌شود یک ایده سریع‌تر به نام یک فرد ثبت شود و از نظر انتشار رسمی فرقی با انواع دیگر ندارد.

وی ادامه داد: عدم سوگیری در انتشار نتایج نیز یکی دیگر از فواید پیش‌چاپ‌ها است. نشریات معمولاً تمایل بیشتری به تایید فرضیه‌ها دارند و کم‌تر مقالاتی که در آن‌ها فرضیات تایید نشده‌اند را منتشر می‌کنند. ولی پری‌پرینت‌ها مقاله‌های مختلف را منتشر می‌کنند.

عضو هیئت علمی ایرانداک در مورد اعتبار  پیش‌چاپ‌ها توضیح داد: در حال حاضر پایگاه‌ها و نمایه‌های جهانی اسکوپوس، وب آو ساینس و گوگل اسکالر، پیش‌چاپ‌ها را نیز نمایه می‌کنند و می‌تواند استناد را بالاتر ببرد و اچ ایندکس را بالا می‌برد.

رسولی با بیان این‌که در کنار همه فواید، چالش‌هایی نیز در مورد پیش‌چاپ‌ها مطرح است‌؛ گفت: مهم‌ترین موضوع، نبود داوری هم‌تراز است ولی باید توجه داشت که درست است به شکل رسمی داوری هم‌تراز در انتشار پیش‌چاپ‌ها وجود ندارد ولی افراد به شکل غیر رسمی می‌توانند هم در مورد علمی بودن یک مقاله و سرقت علمی بودن یا نبودن آن، بازخورد دهند. چرا که همه چیز به صورت شفاف در دسترس است همه قرار دارد.

وی ادامه داد: ولی کماکان نگرانی‌هایی در مورد انتشار اطلاعات غلط و گمراه‌کننده و همچنین بدرفتاری‌های دیگر در پیش‌چاپ‌ها وجود دارد. ممکن است با انتشار پیش‌چاپ‌ها، پژوهشگران استناد و اچ ایندکس خود را دستکاری کند. ولی به دلیل اینکه پیش‌چاپ‌ها در دسترس همه قرار دارد و شفافیت وجود دارد، بعید است یک پژوهشگر اعتبار خودش را زیر سوال ببرد و حاضر به این کار شود.

استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک، نقض کپی‌رایت را یکی از انتقادات به پیش‌چاپ‌ها عنوان کرد و گفت: در گذشته عنوان می‌شد که انتشار پیش‌چاپ‌ها کپی رایت را نقض می‌کند ولی الان نیازی به ثبت کپی رایت نیست، کافی است یک اثر به هر نحوی منتشر شود و تحت حمایت کپی رایت قرار گیرد.

وی ادامه داد: موضوع که دیگر مسئله اعتماد است. برخی پژوهشگران به در مورد استناد به پیش‌چاپ‌ها به ویژه در زمینه‌های پزشکی تردید دارند. این شبهه وجود دارد که پژوهشگران به خاطر پروموشن خود و ارتقای خود دست به انتشار پیش‌چاپ می‌زنند ولی این شبهه در مورد انتشارات مقالات نیز وجود دارد.

وی افزود: انگیزه برخی پژوهشگران از انتشار آثار، سیستم ارتقا است. یک مطالعه در چین نشان‌دادن که ۹۰ درصد از پژوهشگر به خاطر سیستم‌های ارتقا، یافته‌های پژوهشی خود را منتشر می‌کنند ولی در هیچ یک از نظام‌های ارتقا پیش‌چاپ رسمیت ندارد.

به گفته رسولی موضوعاتی مثل به چالش افتادن داوری دو کور نیز در مورد پیش‌چاپ‌ها مطرح می‌شود که با رونق گرفتن جنبش علم آزاد و به ویژه داوری باز، مسئله دوسوکور بودن داوری‌ها خیلی معنادار نیست.

رسولی در مورد چالش اعتبار مقالات پیش‌چاپ گفت: یکی از موضوعات مهم دیگر این است که الان در مورد نشریات معیارهایی مثل ایمپکت فکتور یا ضریب تاثیر نشریه و همچنین پرستیژ یک نشریه، می‌تواند تمایزی برای نشریه و مقاله خوب یا بد از نظر کیفیت باشد.

وی ادامه داد: برای مثال اگر مقاله‌ای توسط نیچر، ساینس و سل منتشر شده باشد، مقاله با کیفیتی است ولی اگر در یک نشریه گم‌نام منتشر شده ممکن است مقاله با کیفیتی نباشد. ولی ‌برای پری‌پرینت معیار مشخصی وجود ندارد. معیار برای تشخیص پیش‌چاپ خوب و بد، می‌تواند قضاوت خواننده و افرادی باشد که بازخورد داده‌اند.

عضو هیئت علمی ایرانداک در مورد سیاست‌هایی که در قبال پری‌پرینت ها وجود دارد، گفت: سیاست نشریه،سیاست‌های سازمان‌های پشتیبان مالی، سیاست دانشگاه‌ها، سیاست‌های ملی متفاوت هستند. بسیاری از نشریات، سیاست متفاوتی در برابر پیش‌چاپ‌ها دارند. به همین دلیل حتما باید گایدلاین و راهنمای مجلات در مورد پیش‌چاپ‌ها مطالعه شود. سازمان‌های پشتیبان مالی نیز سیاست‌های مختلفی دارند. یک سازمان در استرالیا می‌گوید انتشار پیش‌چاپ را پیش از انتشار مقاله، قبول ندارد ولی بیشتر سازمان‌های حمایت مالی اروپا قبول دارند و حتی برخی عنوان می‌کنند که باید پری‌پرینت منتشر شود.

وی افزود:  دانشگاه‌ها هنوز پری‌پرینت را به صورت یک انتشار رسمی نپذیرفته‌اند. سیاست‌های ملی نیز خیلی در این زمینه مشخص نیست. برخی عنوان می‌کنند شاید تا سال ۲۰۳۰ پیش‌چاپ‌ها وارد سیاست‌های ملی نیز شوند.

رسولی با بیان اینکه تعداد سرورهای پری‌پرینت و ویش‌چاپ خیلی زیاد است، گفت: در حاضر ۴۰ سرور بزرگ پری‌پرینت داریم که برخی از آن‌ها سرویس های جهانی هستند، برخی منطقه‌ای، برخی ملی و برخی سرورها، سازمانی هستند.

استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک خاطر نشان کرد: متاسفانه در ایران هنوز سروری برای انتشار پیش‌چاپ‌ها به فارسی وجود ندارد و ایرانداک پیشنهاد راه‌اندازی آن را ارائه کرده است.

وی در مورد استقبال از پیش‌چاپ‌ها گفت: استقبال از پیش‌چاپ‌ها در سال‌های اخیر به‌ویژه در اروپا خیلی افزایش یافته است. با بروز کرونا انتشار پیش‌چاپ‌ها با شیب زیادی روند صعودی پیدا کرد.

عضو هیئت علمی ایرانداک گفت: الان نیز این روند در حال افزایش است و می‌توان انتظار داشت که در سال‌های آینده به حالت ملایمی برسیم و پیش‌چاپ‌ها جای خود را در فرهنگ علمی پیدا کنند و به عنوان شیوه مشخصی از ارتباط علمی شناخته شوند. به زودی پیش‌چاپ‌ها تبدیل به هنجار می‌شوند و در کنار سایر روش های انتشار شناخته می‌شوند.

انتهای پیام