مرتضی ضرابی اول آذرماه در نشست خبری با اصحاب رسانه چهارمحال‌وبختیاری که به‌مناسبت روز جهانی خون بندناف در جهاددانشگاهی استان برگزار شد در خصوص آخرین دستاوردهای بانک سلول‌های بنیادی در سطح استان و کشور با اشاره با اینکه سلول‌های بنیادی سلول‌های اولیه‌ای هستند که باعث تشکیل جنین می‌شوند ، اظهار کرد: وقتی انسان رشد و نمو پیدا می‌کند و بالغ می‌شود نیز این سلول‌های بنیادی در بافت‌های بدن او از جمله در مغز استخوان که سلول‌های بنیادی خون‌ساز شامل گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت دارند، وجود دارد که مدام ساخته می‌شوند و از بین می‌روند و لذا باید منبع پایه و اولیه‌ای در مغز استخوان وجود داشته باشد که مدام این سلول‌ها را تولید کند؛ در سایر ارگان‌های بدن نیز این سلول‌های بنیادی وجود دارند و بافت‌های مختلف بدن را ایجاد می‌کنند.

وی با بیان اینکه خون موجود در بند ناف و جفت بعد از تولد نوزاد که معمولاً به عنوان زباله دور ریخته می‌شود، یکی از منابع سلول‌های بنیادی است، ادامه داد: این خون که حجم آن بین ۸۰ تا ۲۰۰ میلی‌تر بوده مملو از سول‌های بنیادی خون‌ساز است که اگر جمع‌آوری و در بانک خون نگهداری شود، می‌تواند در درمان بیماری‌های گوناگون به‌ویژه بیماری‌هایی که ریشه خونی دارند، مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین هدف از جمع‌آوری خون بندناف در اصل، جداسازی سلول‌های بنیادی این خون است تا در درمان بیماری‌های فرد مورد استفاده قرار گیرد.

ضرابی در خصوص ساز و کار جمع‌آوری خون بند ناف، تصریح کرد: خانواده‌های در آستانه تولد نوزاد که مایل باشند خون بندناف نوزاد خود را ذخیره‌سازی کنند به مراکز ما این آمادگی را اعلام می‌کنند که قرارداری با آنها منعقد می‌شود و هزینه‌ای را پرداخت می‌کنند؛ کارشناسان بانک خون بند ناف زمانی که زایمان اتفاق می‌افتد در بیمارستان حضور می‌یابند و بلافاصله بعد از تولد نوزاد، نمونه خون بندناف را جمع‌آوری می‌کنند و به بانک خون بند ناف انتقال می‌دهند تا ذخیره‌سازی شود.

وی افزود: این کار باید دقیقاً در لحظه‌ای که زایمان اتفاق می‌افتد انجام شود و سه تا پنج دقیقه زمان لازم است تا این نمونه جمع‌آوری شود؛ بعد از نمونه‌گیری و انجام تست‌های کنترل کیفیت، تا ۲۵ سال می‌توان این نمونه‌ها را نگهداری کرد. البته ممکن است با توسعه تجربه این کار، زمان نگهداری نیز افزایش یابد و حتی کارشناسان معتقدند این نمونه‌ها چون در داخل نیتروژن مایع و در دمای منهای ۱۹۶ درجه نگهداری می‌شود، مدت نامحدودی قابل نگهداری خواهد بود.

مدیرعامل بانک خون ‌بندناف رویان جهاد دانشگاهی با تأکید بر اینکه سلول‌های خون بندناف خون‌ساز هستند در خصوص موارد استفاده آن، توضیح داد: این سلول‌ها در بیماری‌های با منشاء خونی از جمله سرطان خون، تالاسمی، کم‌خونی‌های مادرزادی، سیستم ایمنی و ... مورد استفاده هستند که خوشبختانه امروزه با ذخیره‌سازی خون بند ناف امکان درمان آنها فراهم شده است.

ضرابی تصریح کرد: تاکنون بالغ بر ۲۰۰ هزار نمونه خون بندناف در کشور جمع‌آوری شده و در همه استان‌ها دفاتر نمایندگی بانک خون بند ناف مستقر است که اقدام به جمع‌آوری و به تهران ارسال می‌کنند تا ذخیره‌سازی شود؛ چهارمحال و بختیاری نیز چند سالی است که به همت جهاد دانشگاهی استان، جزو استان‌های فعال بوده و پیش‌بینی ما این است که نمونه‌های ذخیره شده در کشور به بیش از ۲۲۰ هزار برسد که بزرگ‌ترین بانک خون سلول‌های بنیادی در منطقه به شمار می‌رود.

وی تاکید کرد: خون بند ناف شرایطی را ایجاد کرده است که عملاً یک منبع سلولی آماده قابل استفاده باشد و مانند عمل پیوند مغز استخوان نیست که بیمار به جستجوی فرد دهنده باشد بلکه به صورت آماده امکان درمان برای بیمار وجود دارد؛ در بافت بند ناف نیز که در موقع زایمان قیچی می‌شود و رگ‌های بند ناف در آن وجود دارد، سلول‌های بنیادی دیگری وجود دارد که به عنوان زباله دور ریخته می‌شود در صورتی که اگر فرآوری شود، محصولات گوناگون زیادی را به دست می‌آید. لذا خون بند ناف، بافت بند ناف، پرده جنینی و مایعی که جنین در داخل آن غوطه‌ور است، همگی ظرفیت‌های ارزشمند درمانی هستند که در صورت ذخیره‌سازی و فرآوری در درمان بیماری‌ها مؤثر خواهد بود.

ضرابی با بیان اینکه پتانسیل درمان بیش از ۸۰ بیماری با استفاده از سلول‌های بنیادی وجود دارد، ادامه داد: بخشی از این سلول‌ها در بیماری‌های خونی استفاده می‌شود و در مورد برخی دیگر از بیماری‌ها نیز مثل عصبی، کبدی، ضایعات نخاعی و ... کارآزمایی بالینی در حال انجام است که در فاز یک این کارآزمایی، باید اثبات شود آیا این سلول بنیادی سالم و بدون عارضه است یا خیر؟ قدم بعدی این است که ثابت کنیم این سلول می‌تواند در بهبود بیماری اثربخش باید، فاز سوم نیز ناظر بر مطالعه تعداد بیشتری از بیماران است.

پژوهشگران رویان فاز اول و دوم کارآزمایی بالینی را برای کودکان چهار تا ۱۴ سال دچار فلج مغزی انجام داده‌اند یعنی سلول بنیادی خون بند ناف به این کودکان پیوند زده شد و هیچ‌گونه عارضه‌ای در آنان ایجاد نشد؛ گام بعدی این بود که آیا این پیوند می‌تواند در درمان یا بهبود آنان مؤثر باشد لذا وارد این فاز برای ۱۵۰ کودک مبتلا به فلج مغزی شدیم که خوشبختانه درجاتی از بهبودی در آنها ایجاد شد و طیفی از ناتوانی‌ها در این بیماران بهبود یافت و به مقدار زیادی توانایی حرکتی یا تکلم یا بلع آنها را بهتر کرد.

ضرابی با اشاره به اینکه فاز سوم کارآزمایی به زودی با مجوز وزارت بهداشت آغاز خواهد شد، گفت: امیدواریم با توجه به کارهایی که در دنیا انجام گرفته از سلول‌درمانی در درمان بیماری‌های صعب‌العلاج استفاده کنیم، اما قدم به قدم و به صورت کاملاً علمی و استاندارد بر اساس پروتکل‌های جهانی، کارآزمایی بالینی را پیش می‌بریم و می‌دانیم که سلول‌درمانی در آینده نقش بسیار مهمی را در حوزه درمان خواهد داشت.

وی در خصوص پالایشگاه محصولات زایمانی، بیان کرد: پنج جزء زایمانی شامل خون بند ناف، بافت بند ناف، پرده‌های جنین، جفت و مایع جنینی بعد از زایمان از بدن مادر جدا می‌شود، اینها ضمائم ارزشمندی هستند که در حوزه پزشکی می‌توان مورد استفاده قرار داد در حالی که عموماً به عنوان زباله دور ریخته می‌شوند؛ پالایشگاه محصولات زایمانی که شاید در دنیا نمونه این مرکز نباشد، این ضمائم زایمانی را جداگانه فرآوری می‌کند و پیش‌بینی ما این است که بتوان بیش از ۲۰ محصول از این ضمائم استحصال کرد که امیدواریم این کار را هم در مجموعه رویان شکل داد.

ضرابی بیان کرد: پالپ دندان یا ریشه دندان شیری و دندان عقل در سال‌‎های اخیر به عنوان یکی دیگر از منابع سلول‌های بنیادی مورد توجه قرار گرفته و مشخص شده است که پالپ دندان شیری حاوی سلول‌های بنیادی است که امکان جداسازی آن وجود دارد هرچند میزان این سلول‌ها اندک است اما قدرت تکثیر بسیار بالایی دارند و به نظر می‌رسد این سلول‌ها در درمان بیماری‌های عصبی نقش بهتری داشته باشند که ما به علم جداسازی این سلول‌ها دست یافته‌ایم و تا چند ماه آینده خدمات ذخیره‌سازی را نیز در دستور کار قرار دهیم.

مدیرعامل بانک خون ‌بندناف رویان جهاد دانشگاهی در خصوص اهمیت ذخیره‌سازی سلول‌های بنیادی خون بند ناف، توضیح داد: هر چقدر این ذخیره‌سازی افزایش باید، شانس تطبیق ژنتیکی و انجام پیوند بالاتر می‌رود، مواردی وجود دارد که نمونه‌های ذخیره شده فردی در یک استان برای بیماری در استان دیگر که تطبیق ژنتیکی داشته، انجام شده است.

ضرابی ادامه داد: هر نمونه سلول‌های بنیادی که بخواهیم از بانک جهانی و خارج کشور وارد کنیم بین ۳۵ تا ۴۰ هزار دلار هزینه دارد لذا هر چقدر بتوانیم بانک خون داخل کشور را تقویت کنیم، خروج ارز نیز اتفاق نخواهد افتاد، سال گذشته بین ۷ تا ۱۰ نمونه از دیگر کشورها وارد شد و برای پیوند در بیماران مورد نیاز مورد استفاده قرار گرفت. اگر تقویت بانک داخلی اتفاق بیفتد، چه بسا بتوان از نمونه‌های ذخیره شده برای درمان بیماران دیگر کشورها نیز استفاده شود.

مدیرعامل بانک خون ‌بندناف رویان جهاد دانشگاهی بیان کرد: دفتر نمایندگی بانک خون چهارمحال و بختیاری از سال ۹۴ فعالیت خود را آغاز کرده که در طی این مدت بالغ بر یک‌هزار نمونه جمع‌آوری و ذخیره سازی شده است، از ابتدای امسال تاکنون، ۱۳۴ نمونه خون بند ناف در استان جمع‌آوری شده است که نسبت به سال گذشته ۳۵ درصد افزایش را نشان می‌دهد و شرایط رو به رشدی را دارد. 

ضرابی گفت: به‌ویژه به خانواده‌هایی که دارای عامل خطر مثلاً فرزند دارای بیماری خاص هستند، توصیه می‌شود که از فرصت ذخیره‌سازی خون بند ناف برای فرزندان بعدی خود استفاده کنند زیرا در بسیاری از موارد تطبیق ژنتیکی باعث می‌شود که خواهرها و برادرها بتوانند از نمونه ذخیره سازی شده یکدیگر استفاده کنند و درمان شوند؛ این اقدام درواقع نوعی تضمین و بیمه برای آینده فرزندان است که توصیه می‌کنیم خانواده‌ها این فرصت را از دست ندهند.

مدیرعامل بانک خون بندناف رویان گفت: از هر خون بندنافی که جمع‌‎آوری می‌شود ۵۰۰ میلیون تا دو میلیارد سلول بسته به نوع زایمان، طول بندناف، اندازه جفت، وزن جنین می‌تواند حجم خون متفاوت باشد.

ضرابی تصریح کرد: تعداد نمونه ذخیره‌‎سازی شده نسبت به زاد و ولدی که اتفاق می‌افتد درصد پایینی دارد اما نسبت به آمار جهانی خیلی عقب نیستیم، البته بین دو تا سه درصد از زایمان‌هایی که در کشور انجام می‌شود نمونه‌های خون بند ناف آن جمع‌آوری می‌شود، یعنی می‌توان گفت سالانه بین ۲۰ تا ۲۵ هزار نمونه خون بندناف جمع آوری می‌شود.

وی ادامه داد: به طور متوسط سالانه حدود یک میلیون زایمان در کشور اتفاق می‌افتد که تلاش بر این است که آمار مربوط به خون بند ناف ذخیره‌ای را به نزدیک چهار درصد برسانیم، اما به دلیل اینکه بسیاری از خانواده‌ها تمایلی برای انجام این کار ندارند به میزان اطلاع رسانی و نیاز خانواده‌ها می‌تواند متفاوت باشد، از طرفی روشی که نمایندگی چهارمحال و بختیاری در پیش  گرفته می‌تواند به افزایش تعداد نمونه‌ها کمک کند.

ضرابی با اشاره به اینکه بانک خون بندناف عمومی و خصوصی برای استفاده از نمونه‌ها وجود دارد، بیان کرد: در حقیقت در بانک خون عمومی خانواده‌هایی که در آستانه تولد فرزند بوده نمونه خون بندناف را اهدا می‌کنند  که این نمونه می‌تواند در اختیار هر بیماری که از نظر ژنتیکی تطابق با خون بند ناف داشته باشد برای پیوند دراختیار وی قرار گیرد.

مدیرعامل بانک خون بندناف رویان ادامه داد: در بانک خون خصوصی خانواده هزینه را پرداخت و قراردادی امضاء می‌شود که نمونه در اختیار و مالکیت آن خانواده باشد، یعنی هر زمانی که نیاز باشد می‌تواند استفاده یا حتی با رضایت خانواده برای پیوند اهدا شود.

وی گفت: در بانک خون خصوصی ۲۰۰ هزار نمونه ذخیره‌سازی شده است، این درحالیست که در بانک عمومی ۵۰۰۰ نمونه وجود دارد و این میزان به نسبت جمعیت کم است، از طرفی بانک عمومی باید توسط دولت حمایت شود و مراکز خیریه کمک کنند تا این بانک تقویت شود، البته زمانی دولت حمایتی را انجام داد و بانک خون توانست تا ۵۰۰۰ نمونه را ذخیره‌سازی کند، گرچه پیگیری‌ها در حال انجام است تا از محل دولتی و مؤسسات خیریه بانک عمومی تقویت شود، زیرا هر چه بانک عمومی تقویت شود نمونه‌ها بیش‌تر می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

ضرابی با بیان اینکه نمونه به صورت رایگان و در زمان مورد نیاز به پیوند در اختیار خانواده‌ها قرار می‌گیرد، بیان کرد: برای تامین سلول هزینه‌ای از سوی خانواده پرداخت نمی‌شود، البته اکنون برای افراد دیگری که در بانک خون نمونه ندارند از نمونه‌های بانک عمومی استفاده می‌شود، در حقیقت می‌توان گفت تامین سلول بنیادی به صورت رایگان انجام می‌شود. 

مدیرعامل بانک خون بندناف رویان در ادامه افزود: تعداد پیوندهایی که برای بیماری‌های خونی همچون تالاسمی، سرطان خون، بیماری نقص سیستم ایمنی و انواع کم خونی‌های مادرزادی استفاده شده نزدیک به ۵۰ پیوند بوده که از نمونه‌های خون بند ناف استفاده شده است، از طرفی برای بیماری‌های فلج مغزی تاکنون ۱۵۰ پیوند و بیماران اوتیسم ۱۰ پیوند در قالب طرح کارآزمایی بالینی انجام شده است و عمده طیف بیماران اطفال و کودکان هستند.

ضرابی در خصوص ارسال نمونه به خارج از کشور، بیان کرد: از سوی کشورهای همسایه چندین نمونه خون بندناف برای پیوند درخواست شد اما در این میان ممکن است نمونه به مراحل پیوند نرسد، به طور مثال مرکزی در ترکیه برای بیماری که شرایط وخیمی داشت درخواست نمونه کرد که نمونه در ایران یافت شد، اما به محض انتقال نمونه متاسفانه بیمار فوت شد، بنابراین شرایط انتقال مهم است که باید کشور مقصد بیمار را ارزیابی و سپس نمونه منتقل شود.

انتهای پیام