طی چند سال اخیر با ورود صنعت فرش ماشینی به کشور، «قالی بافی سنتی» کشور تحت الشعاع این صنعت نه چندان مبارک و میمون قرار گرفته تا حدی که بسیاری از صنایع مرتبط با قالی بافی سنتی از قبیل نخ ریسی، رنگ‌آمیزی نخ و دیگر صنایع به ورطه فراموشی سپرده شده است.
یکی از فرش‌های سنتی اصیل ایرانی «فرش ترکمن» بوده که هر نقش آن دارای معنا و جایگاه به خصوص است تا حدی که در برخی موارد قالی‌های بافته شده به دستان توانمند دختران ترکمن تا زمان خواستگاری و حتی عروسی آنها به طول می انجامد و به عنوان یکی از مایحتاج اصلی زندگی در میان جهیزیه قرار می‌گیرد.
برای آگاهی از موانع موجود در بافت و تجارت فرش پای صحبت‌های «عبدالرشید فرخنده» مدیرعامل شرکت تعاونی ترکمن فرش فرخنده گلستان با بیش از ۱۵ سال سابقه فعالیت مستمر در این عرصه نشستیم تا علت عدم توسعه تجارت این دستباف ارزشمند و گرانبها را از زبان یک متخصص تجارت در این حوزه جویا شویم.
ایسنا: فعالیت در تولید و عرضه فرش ترکمن را چگونه آغاز کردید؟
ابتدا کار خود را از شهرستان آق قلا آغاز کردیم و هم اکنون حوزه فعالیت شرکت گسترش یافته و بافندگانی در اقصی نقاط استان نیز به شکل اختصاصی در این حوزه فعالیت می‌کنند و بافته‌های خود را اعم از فرش، قالیچه، گلیم، نمد و دیگر دستبافت‌ها برای عرضه به بازار داخلی و خارجی به شرکت می‌فروشند.
آنچه توسط شرکت عرضه می‌شود، دست بافته‌های زنان، دختران و هنرمندان قوم ترکمن و استان گلستان است.
ایسنا: خاصیت و طرح قالی‌های تولید شده چیست؟
فرش دستباف ترکمن بیمه سلامت بدن انسان بوده و باید این را بدانیم، از زمانی که از زیر پای مردم کنار رفته و فرش ماشینی جایگزین آن شده، سلامتی‌ها هم به خطر افتاده است.
فرش ترکمن مثل سنگ پای قروین است و هر اندازه پا بخورد زیباتر و براق‌تر می‌شود.
آنچه تحت عنوان «طرح» به روی دست بافته‌ها نقش می‌بندد، یادگار گذشتگان قوم ترکمن صحرا بوده و معنا، تعابیر و حتی مفهوم منحصر به خود را دارد.
«ماری گل»، «بازوبندی» یا «افغان نقش»، «قابسه گل» و دیگر طرح‌ها مخصوص فرش‌ها هستند که طرح‌های گلیم، نمد و حتی جانماز نیز مبرا از طرح‌ها و نقش‌های اختصاصی با معنا و مفهوم خاص نیستند.
در برخی موارد دختران دم بخت، ماه‌ها و حتی سال‌ها به روی یک تخته فرش می‌نشینند تا آن را با زیبایی هر چه تمام‌تر ببافند و آنچه در کنار جهاز به زندگی مشترک خود می‌برند، حاصل تلاش شبانه روزی و بی‌وقفه خودشان باشد و در بعضی موارد به عنوان هدیه به فرزندان و حتی نوادگان اهدا می‌شود.
ایسنا: چرا در فرش ترکمن رنگ قرمز قالب است؟
در فرهنگ ترکمن، رنگ ذاتی فرش را با رنگ قرمز می‌شناسند زیرا شادی آفرین و نشاط‌آور است. اما سلایق مردم سبب شد تا امروز شاهد اضافه شدن رنگ‌های مختلف از قبیل کرم، قهوه‌ای، فیروزه‌ای و حتی سرمه‌ای به نقش‌های فرش باشیم.
ولی آنچه ریشه و ذات فرش ترکمن را نسبت به سایر فرش‌ها متمایز کرده است، رنگ «قرمز» است.
ایسنا: نقش زنان در تولید فرش ترکمن را توضیح دهید؟
اینکه بگوئیم مردان ترکمن در بافت فرش ترکمن هیچ نقشی ندارند، تعبیری کاملاً اشتباه است. بلکه مردان ترکمن نقش بسیار مهمی را در تولید مواد اولیه فرش دارند. نخ‌های ریسیده شده از پشم گوسفندان توسط مردان و با استفاده از رنگ‌های گیاهی و در صورت عدم دسترسی به رنگ سنتی با رنگ‌های شیمیایی رنگ‌آمیزی می‌شود.
وی با انتقاد از اینکه متأسفانه چند سالی است که تولید رنگ گیاهی کاهش یافته است، خاطرنشان کرد: ما دیگر نمی‌بینیم که آبی در دیگ جوشیده شود و نخ‌ها به شکل سنتی رنگ‌آمیزی شود که باید فکری برای این موضوع مهم شود.
ایسنا: استانداردی در تولید فرش دستباف وجود دارد؟
مدیرعامل شرکت تعاونی ترکمن فرش فرخنده گلستان توضیح داد: بی‌شک فرش با ابعاد استانداردی و با توجه به اندازه دار قالی بافته می‌شود و آنچه از گذشته مرسوم بوده ابعاد ۸۰.۱۲۰، ۱۰۰.۱۵۰، ۱۳۰.۲۰۰، ۲۰۰.۳۰۰، ۲۵۰.۳۵۰ و ۳۰۰.۴۰۰ سانتی‌متر است.
ایسنا: نقش فرش در فرهنگ قوم ترکمن چیست؟
در برخی موارد آنچان زحمتی برای بافت یک فرش کشیده می‌شود که اهالی خانه نمی‌توانند پا به روی آن بگذارند و آن را مقدس دانسته و از دیوار اتاق پذیرایی و یا اتاق میهمان آویزان می‌کنند.
معمولاً باید به فرش پا بخورد تا ارزش واقعی آن دیده شود، مگر اینکه مزین به نام خداوند متعال و اسماء متبرکه باشد که در این صورت شأن و رتبه پیدا کرده و در بهترین قسمت خانه آویزان می‌شود.
ایسنا: «کورته» چیه؟
«کورته» نوعی بالاپوش کاملاً ابریشمی سوزن دوزی برای عروس است که در زبان محلی به آن «دُن» هم گفته می‌شود و دختران پیش از رفتن به خانه بخت، آن را می‌بافند و در روز عروسی زمانیکه سوار بر کجاوه می‌شوند بر سر خود می اندازد.
این هنر سوزن دوزی هم متأسفانه در حال فراموشی بوده و کمتر دختر امروزی قوم ترکمن آشنا به بافت این هنر نفیس و بسیار ارزشمند است.
بافت این بالاپوش که دارای پارچه ظریف و ابریشمی است حدود یک سال به طول می انجامد.
ایسنا: آخرین وضعیت هنر فرش بافی در ترکمن صحرا چگونه است؟
متأسفانه به دلیل اینکه اجرت‌ها پایین است، دیگر زنان و دختران امروزی اقدام به فرش بافی نمی‌کنند و کسانی که در این عرصه مانده‌اند، بیشتر از روی اجبار و نیاز بوده است.
دستمزد روزانه حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار تومان برای چنین هنر نفیسی بسیار ناچیز بوده و در مقابل زحمت و دقت بالای پرداختن به این هنر به چشم نمی آید.
ایسنا: چند نفر در شرکت شما مشغول به کار هستند؟
علاوه بر اینکه در بخش فروشگاهی شرکت چهار نفر به شکل دائم فعالیت می‌کنند، حدود ۷۰ نفر خانم بافنده در کارگاه‌های خانگی زیرمجموعه شرکت در حال فرش بافی هستند.
این قابلیت وجود دارد که در صورت حمایت این ظرفیت را تا ۲۰۰ نفر افزایش دهیم و برای رسیدن به این رقم باید به شکل مسئولانه از ما حمایت شود.
ایسنا: با ایجاد نمایشگاه دایمی عرضه فرش ترکمن موافقید؟
در همین راستا جلسات متعددی با مسئولان مربوطه به خصوص مدیران صنعت، معدن و تجارت و میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برگزار شده است. آنچه مشخص بوده عدم تمایل مسئولان برای توسعه این بخش است و باید بگوئیم جلسات بی‌نتیجه و بیشتر برای ارائه گزارش عملکرد به تهران است.
بارها از مسئولان برای بازدید از شرکت دعوت به عمل آمده که با عدم استقبال مواجه شده‌ایم. رسیدگی به مشکلات تولیدکنندگان یکی از ابتدایی‌ترین راهکارهای خارج کردن صنعت فرش دستباف از بحران بوده که محقق نشده است.
بازگرداندن بودجه و عدم پرداخت به تولیدکنندگان را از دیگر مشکلات این حوزه در استان گلستان بوده و متولیان در قبال پرداخت اعتبارات سند و یا ضمانت می‌گیرند که به شکلی مسئولیت خود را در این حوزه کاهش دهند، ولی با وجود این مسأله هم نسبت به توزیع بودجه و اعتبارات به تولیدکنندگان بی‌تفاوت هستند.
سقف رقم تسهیلات اعطایی حدود ۱۵۰ میلیون تومان است و اگر شما به اجناس ارائه شده در شرکت نگاه کنید، متوجه می‌شوید که قیمت دو تخته فرش نفیس قابل عرضه به بازار بیش از این رقم اعطایی می‌شود که عملاً اینگونه مبالغ کم هیچ تأثیر حمایتی برای تولیدکنندگان فرش ندارد.
چند سال پیش برای تمدید پروانه شرکت حدود ۹ ماه هر روز به اداره صمت آق قلا مراجعه کردم تا اینکه سر ماجرایی، کار من را پس از آن همه مدت ظرف یک روز کاری انجام دادند و اینگونه رفتارها تولیدکننده را از ادامه مسیر دلسرد می‌کند.
تفاوت برخورد حمایتی در استان گلستان نسبت به دیگر استان‌ها بسیار محسوس است و بارها در دیگر استان‌ها با استقبال مدیران مواجه شدیم، ولی در گلستان که از دیرباز مهد فرش ترکمن بوده با دست‌اندازی‌ها مواجه هستیم که باید متولیان امر نسبت به اینگونه مسایل اقدام عاجل کنند.
به گزارش ایسنا، آنچه مشخص است متولیان صنعت فرش باید به شکلی ویژه و با احساس مسئولیت برای حفظ این هنر اصیل و ماندگار ورود کنند تا ضمن اقدام جهادی در زمینه «حمایت از تولید» از فراموش شدن یادگار نیاکان قوم ترکمن صحرا و استان گلستان ممانعت به عمل آید.
انتهای پیام
نظرات