به گزارش ایسنا، مهاجرت آزادانه برای دستیابی به جمعیت‌های پایدار ماهیان امری ضروری است. اگرچه برخی از گونه‌های ماهیان تا حدودی مهاجرت می‌کنند اما برای برخی دیگر از گونه‌ها همچون ماهی آزاد، گربه ماهی غول پیکر و مارماهی، پیمودن هزاران کیلومتر برای تکمیل چرخه زندگی‌شان لازم است. در صورتی‌که این ماهی‌ها قادر به مهاجرت نباشند، جمعیت‌شان ‌به کلی از بین می‌رود و این اتفاقی است که متاسفانه تاکنون در بسیاری از نقاط جهان رخ داده است.

تعداد زیاد سدها و بندهایی که به مقاصد مختلف از جمله مدیریت آب در مسیر رودخانه‌ها و سواحل ساخته می شوند تولیدمثل را برای ماهیان مهاجر بسیار دشوار کرده است.

چرا ماهیان مهاجرت می‌کنند؟

برای تشریح موضوع مهاجرت ماهیان باید نگاهی به بحث تکامل بیندازیم. از سال‌ها پیش رقابت بین موجودات زنده برای کسب منابع و مواد غذایی وجود داشته است. زندگی و حیات از دریاها شروع شده چراکه خشکی‌ها پس از آب‌ها و بر اثر فعالیت‌های آتشفشانی پدیده آمده‌اند. وقتی محیطی باشد که شرایط زندگی در آن وجود داشته باشد محدودیت‌هایی نیز در آن وجود دارد. وقتی در یک محیط جمعیت بیشتر می‌شود، گونه یا از محیط خارج می‌شود یا استراتژی خاصی را برای ادامه زندگی اتخاذ می‌کند.  

اساس تکامل موجودات رقابت است. چرایی وجود مهاجرت در ماهیان را می‌توان به نزاع و تلاش برای بقا نسبت داد. ماهیان نیز باید برای کسب منابع غذایی و جایگاه بیشتر از دریا خارج می‌شدند و محیط جدیدی که باید به آن وارد می شدند، آب‌های شیرین بود.  وارد شدن به این محیط پیش‌نیازهایی داشت تا این موجودات بتوانند املاح و سطح یون‌ها در آب را تحمل کنند لذا در دستگاه‌های دفع ادرار و اندام‌های آن‌ها تکاملی پدید آمد تا بتوانند از منابع و غذاها بهره ببرند. این دلیل مهاجرت ماهیان است.

طبقه‌بندی‌ اصلی ماهیان مهاجر

فرآیند تولید مثل دو طبقه‌بندی اساسی را برای انواع ماهیان مهاجر ‌پدید آورده است؛ یکی مهاجرت «آنادروموس» (Anadromous) و دیگری مهاجرت «کاتادروموس» (Catadromous). آنادروموس به ماهیانی گفته می‌شود که دوره بلوغ و بیشتر طول زندگی خود را در دریاها زندگی می‌کنند و صرفا برای تولید مثل وارد آب‌های شیرین رودخانه‌ها و دریاچه‌ها می‌شوند که بسیاری از ماهیان مهاجر در ایران در این دسته قرار دارند که از جمله آن‌ها در حوضه جنوبی دریای خزر می‌توان به ماهی سفید، سگ‌ماهی، ماهی کولی، ماش‌ماهی، ماهی زردک و برخی انواع ماهیان خاویاری مانند «اوزون‌برون» و «فیل ماهی» - که ارزش بسیار بالایی برای اکوسیستم و اقتصاد دارند - اشاره کرد.

ماهیان کاتادروموس بیشتر عمر خود را در آب‌های شیرین زندگی‌می‌کنند و برای تخم‌ریزی وارد دریاها می‌شوند. از جمله ماهیان شناخته شده کاتادروموس در ایران می‌توان به گونه غیر بومی مارماهی حقیقی یا اروپایی که از طریق «کانال ولگا- دن» وارد دریای خزر شده است، اشاره کرد.

طبقه‌بندی فرعی ماهیان مهاجر

مهاجرت ماهیان همچنین تقسیم‌بندی‌های فرعی دارند، از جمله ماهیان «آمفیدروموس» (Amphidromous) که ممکن است برای تولید مثل از آب شیرین وارد دریاها شوند اما امکان دارد بدون تولید مثل مجدد به آب‌های شیرین بازگردند یعنی به‌صورت دوطرفه مهاجرت می‌کنند. نوع دیگر ماهیان ‌«پوتادروموس» (Potamodromous) است که صرفا در آب‌های شیرین رفت و آمد می‌کنند و ماهیان «اوشینودروموس» (Oceanodromous) که صرفا در دریاها و اقیانوس‌ها و در آب‌های شور جابه‌جا می‌شوند مانند تن ماهیان که در جنوب کشور ما از ارزش بالایی برخوردارند.

«تغذیه» علت دیگر مهاجرت ماهیان

علاوه بر تولید مثل یکی دیگر از دلایل مهاجرت ماهیان «تغذیه» است. از آنجایی که تلاش‌ گونه‌ها در فرایند تکامل و تحول به‌ حداقل رساندن رقابت با سایر گونه‌ها است بنابراین انواع ماهیان برای یافتن منابع غذایی جدید مهاجرت کردند. برخی ماهیان جنوب کشور جزو آمفیدروموس‌ها به حساب می‌آیند که می‌توان به «خامه‌ماهی» و «گاو ماهی چشم نواری» اشاره کرد. یک سری دیگر از ماهیان صرفا در دریا زندگی می‌کنند اما برای تولید مثل و رشد نوزادان باید حتما در محیط‌های خاصی مانند جنگل‌های مانگرو و مصب رودخانه‌ها تخم‌ریزی کنند مانند «ماهی شانک زردباله» که معمولا در مصب رودخانه اروند تخم‌ریزی اما عموما در دریا زندگی می‌کند.

چالش‌ها و تهدیدات علیه ماهیان مهاجر

متاسفانه اکنون در سیاره زمین با ‌پدیده تغییر اقلیم مواجه هستیم که باعث شده سطح تراز آب بسیاری از رودخانه‌ها و اکوسیستم‌های آب شیرین کاهش ‌پیدا کند همچنین مصرف بسیار زیاد آب و تغییر کاربری و جابه‌جایی مسیر رودخانه نیز موجب شده است، سطح آب کاهش ‌پیدا کند و این خود یک مانع برای مهاجرت ماهیان بومی از جمله ماهی کاسپین و ماهیان خاویاری در حوضه جنوبی دریای خزر می‌شود بنابراین این عوامل مهاجرت ماهیان بسیار ارزشمند و در عین حال در معرض خطر را با مشکل مواجه می‌کند. ماهیانی خاویاری که ارزش اکولوژیک و اقتصادی بسیار زیادی دارند نیز به‌علت کاهش سطح آب‌های شیرین و از طرف دیگر افزایش سطح آب دریاها درپی تغییرات اقلیمی دچار مشکل شده‌اند.

فرآیند دیگری که مشکلات زیادی را در مهاجرت ماهیان ایجاد کرده، سدسازی است که به‌ویژه در کشور ما به‌صورت گسترده در حال توسعه است. یک نمونه از این سدسازی‌ها سد گتوند بود که فجایع زیست محیطی فراوانی را به‌بار آورد. سدسازی‌های غیر اصولی متاسفانه فرایند مهاجرت ماهیان را با مشکل مواجه کرده و باعث شده است ماهیان نتوانند برای تخم‌ریزی وارد زیستگاه مدنظرشان شوند. ماهی قزل‌آلا که برای تخم‌ریزی از دریا وارد رودخانه می‌شود، اگر جنس بستر رودخانه را برای لانه‌سازی مناسب نبیند، تخم‌ریزی نمی‌کند و در نتیجه احیای نسل آن با مشکل روبه‌رو می‌شود.

مجموعه این عوامل همچنین ماسه‌برداری‌ از رودخانه‌ها باعث شده است بسیاری از زیستگاه‌ها برای تخم‌ریزی ماهیان مهاجر و حتی ماهیانی که ساکن دایمی رودخانه هستند، مشکلاتی ایجاد کند که می‌تواند منجربه از بین رفتن آن‌ها شود. از این رو لازم است با توجه به ارزش بالای ماهیان به‌ویژه ماهیان مهاجر در اکوسیستم در جهت کاهش این عوامل تهدیدکننده عمل کنیم.

بیشتر بخوانید: کوچ بی‌بازگشت مسافران دریا/ سنت کهن مهاجرت ماهیان در حال از بین رفتن است

بیشتر بخوانید: وقتی سدها زندان ماهیان می‌شود

بیشتر بخوانید: سدسازی غیر اصولی و تغییرات اقلیمی بلای جان ماهیان مهاجر

به گزارش ایسنا، مهمترین عامل نابودی و در معرض انقراض قرار گرفتن بسیاری از ماهیان از جمله ماهیان خاویاری، تخریب و نابودی رودخانه به عنوان بستر و زیستگاه مهاجرت و تولید مثل این ماهیان است. بدین جهت اجرای هر چه سریع‌تر برنامه حفاظت، احیا و بازسازی رودخانه‌های مهم به‌عنوان مسیر مهاجرت و تولید مثل ماهیان ضروری است. در این مسیر سازمان حفاظت محیط زیست و تمامی دستگاه‌های ذی‌ربط باید هرچه سریع‌تر به انجام اقدامات حفاظتی برای احیای رودخانه‌ها به‌عنوان شریان‌های حیاتی کشور بپردازند.

انتهای پیام