به گزارش ایسنا، چهار سال از زمان خروج یک جانبه ترامپ از برجام و به انزوا کشاندن یکی از مهم‌ترین توافق های بین المللی نیم قرن اخیر می‌گذرد. برجام به اجرا درنیامده از دور خارج شد و تلاش ها برای بازگرداندنش طی چهار سال گذشته بی‌نتیجه ماند. تنها تلاش کشورهای اروپایی در حوزه مالی و تجاری یعنی اینستکس نیز رسما منحل شد. اکنون با اطمینان بیشتری می‌توان گفت که تلاش کشورهای اروپایی برای نجات برجام بیشتر تحت تاثیر رقابت سیاسی میان اروپا و آمریکای تحت تسلط ترامپ بود. شاید اگر سیاست‌های یک جانبه ترامپ علیه توافق‌ها و قراردادهای دو جانبه و چند جانبه آمریکا با برخی کشورهای اروپا نبود، دفاع سه کشور اروپایی از برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ به شورای امنیت و شورای حکام آژانس کشیده نمی شد و برجام خیلی زودتر از این‌ها بسته شده بود.

هر سال که جلوتر می رویم برجام بیشتر و بیشتر هویت و چرایی خود را از دست می دهد با این حال هنوز کشورهای باقی مانده در این توافق تمایلی به اعلام خروج از آن نشان نمی دهند. در سال گذشته برجام بر خلاف سال های اولیه به اجرا درآمدن که فاعلی مهم در تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای بود، مفعول و مغفول بود و فاعل‌های دیگری فراتر از برجام و مساله هسته‌ای ایران به محور تحولات جهانی تبدیل شدند و در عمل برجام و مذاکرات وین بر سر احیای توافق ۲۰۱۵ به حاشیه کشیده شد.

جنگ روسیه علیه اوکراین صرفا حمله یک کشور به کشوری دیگر نبود، حتی حمله یک قدرت بزرگ به کشوری کوچک نبود بلکه حمله روسیه به جبهه غرب به معنای کل اتحادیه اروپا، آمریکا و دیگر هم پیمانان این کشورها در سراسر جهان بود. تنش میان روسیه و اوکراین اسفند ۱۴۰۰ آغاز شد و هم‌چنان ادامه دارد. این درگیری بسیاری از مسایل و موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله مذاکرات احیای برجام را در درجه دوم اهمیت قرار داد.

از سویی دیگر اعتراضات تابستان سال جاری در ایران و حمایت‌ها و مداخله‌های غرب از اعتراضات از دیگر موضوعاتی است که مذاکرات احیای برجام را بیش از پیش به حاشیه راند.

در عین حال پیش از دو رویداد فوق، روند طولانی انتقال قدرت در آمریکا بعد از انتخابات ۲۰۲۰ و به همین ترتیب انتقال قدرت در ایران بعد از انتخاب ابراهیم رییسی به عنوان رییس جمهور جدید ایران، احیای برجام را به عقب انداخته بود. 

جنگ روسیه؛ بحرانی که برجام را از دستور کار خارج کرد

مساله هسته‌ای ایران که از آن به عنوان یک "بحران" برای بیش از یک دهه در دنیا یاد می شد با مذاکرات برجامی در سال ۲۰۱۵ و با دست یافتن طرف‌های مذاکراتی به "برنامه جامع اقدام مشترک" حل و فصل شد؛ راه‌حلی که جامعه جهانی یک پارچه از آن حمایت کردند. تا قبل از اسفند ۱۴۰۰ آنچه مانع بازگشت همه طرف ها به برجام بود، اختلافات آنها بر سر بندها و عبارات برجام و به روز کردن تحولات با متن، بعد از خروج آمریکا بود. کمتر پیش آمده بود که موضوعی بین‌المللی یا منطقه‌ای مانع مذاکرات شود اما با آغاز غیرمنتظره جنگ روسیه علیه اوکراین و گسترش دامنه حمایت از آن به آمریکا و کشورهای اروپایی، به یک‌باره تمامی مسایل و موضوعات بین‌المللی از جمله مذاکرات احیای برجام به محاق رفت. تهاجم روسیه به اوکراین که بر خلاف قوانین و مقررات بین المللی است به هیچ وجه به مذاق کشورهای اروپایی و آمریکا خوش نیامد و آن را مصداق اقدام علیه بشریت اعلام کردند. حمله روسیه به خاک اوکراین، حمله به تک تک کشورهای اروپایی به ویژه آلمان و فرانسه و انگلیس قلمداد شد و یکی از کم سابقه ترین نوع تحریم ها علیه کشوری آن هم روسیه از سوی اتحادیه اروپا و حمایت بی سابقه مالی و نظامی و سیاسی از اوکراین را رقم زد. هر کشوری که به کمک روسیه و حمایت سیاسی از آن اقدام کرد مورد هجمه و تحریم و تهدید آنها قرار گرفت و این وضع هم چنان نیز با ادامه جنگ ادامه دارد. 

آمریکا و سه کشور اروپایی عضو برجام در روزهای قبل از حمله روسیه به اوکراین سعی می‌کردند ایران را مقصر بر هم خوردن مذاکرات معرفی کنند اما چیزی نگذشت که پرده نمایش در اوکراین کامل بالا رفت و مشخص شد دلیل امتناع غرب از حاضر شدن در مذاکرات برجامی و تعلل‌ها و تاخیرها برای چیست. روسیه در همسایگی اروپا یکی از گسترده ترین جنگ های پیشرفته و غافلگیرکننده را آغاز کرده بود. تنش به قدری سریع و جدی بالا گرفت که دیپلمات های غربی و روسی دیگر حاضر به نشستن دور یک میز حتی در موضوعی مثل مذاکرات برجام نبودند. حتی تلاش ایران برای وساطت میان روسیه و آمریکا و نیز کشورهای اروپایی در روزهای آغازین جنگ، راه به جایی نبرد و کار بالا گرفت و درگیری با شدت تمام مناسبات و تحولات بین‌المللی را در خود بلعید. آمریکا و اتحادیه اروپا شروع به یارکشی در دنیا کردند و هر کشوری که از روسیه حمایت می‌کرد یا حتی بنای بی‌طرفی داشت را مورد تنبیه و سرزنش قرار دادند و از دم تیغ تحریم و تهدید گذراندند. حتی چین که در روزهای نخست شروع جنگ تا حدودی به سمت روسیه گرایش داشت، از این تهدیدها و تحریم ها دور نماند و به سرعت خود را از این مهلکه بیرون کشاند.

چیزی نگذشت که موضوع به کار گیری پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین از سوی روسیه بحث برانگیز شد. ایران درباره موضوع فروش پهپادهای شاهد ۱۳۶ نیز که غرب بر سر آنها جنجالی به پا کرده بود، اعلام کرد: ما هیچ پهپادی و هیچ سلاحی به روسیه برای به کارگیری در جنگ علیه اوکراین واگذار نکرده‌ایم، البته همکاری‌های دفاعی تهران و مسکو، به دور از جنگ اوکراین در کنار سایر همکاری‌ها ادامه پیدا داشته و خواهد داشت. ایران در رابطه با جنگ اوکراین از همان ابتدا اعلام بی طرفی کرده بود و گفت که سیاست اصولی ما "مخالفت با جنگ" است و درباره جنگ روسیه و اوکراین، هم مخالف تسلیح روسیه هستیم، هم مخالف تسلیح اوکراین. با وجود این موضع‌ ایران، کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه، انگلیس و آلمان و نیز آمریکا دست از حمله به ایران بر سر این مساله برنداشتند.

ایران با حسن نیت اعلام کرد که اسناد و مدارکی که نشان دهد پهپاد ایرانی در جنگ اوکراین استفاده شده است را نشان دهید، اما اوکراین و متحدانش در این جنگ تا امروز از ارایه مدارک متقن اجتناب کرده‌اند. به نظر می‌آید موضوع پهپادهای ایرانی که اساسا ابزاری برای اعمال فشار به روسیه بود دیگر آن برندگی را ندارد.

وقت‌کشی غرب به وقت اعتراضات ایران

علاوه بر  "جنگ روسیه علیه اوکراین" و "موضوع پهپادهای ایرانی"، "اعتراضات" در تابستان سال جاری به کشته شدن مهسا امینی دختر جوان کرد در جریان ارجاع وی به ساختمان گشت ارشاد، پای آمریکا و اروپا را به مسایل داخلی ایران باز کرد. دخالت های آشکار اروپا و آمریکا در مسایل داخلی ایران و اتخاذ مواضع بسیار تند و تحریم های حقوق بشری پی در پی، روابط تهران و اتحادیه اروپا و نیز کنش‌گری میان ایران و آمریکا را سخت تر از قبل ساخت تا جایی که تحت تاثیر حواشی این اعتراضات در برخی از پایتخت های کشورهای اروپایی و آمریکا، آمریکایی‌ها از تریبون‌های رسمی اعلام کردند که موضوع بازگشت به میز مذاکرات احیای برجام منتفی و از اولویت کار سیاست خارجی این کشور خارج شده است. هر چند مقامات ایرانی نظری دیگر داشتند و بارها اعلام کردند که آمریکا به طور غیررسمی و غیرعلنی همواره در حال مذاکره بر سر برجام و موضوعات دیگر هستند.

برخلاف تمام دوران و مقاطع گذشته که آمریکا موضع سخت نسبت به مذاکرات داشته است در این مقطع این سه کشور اروپایی و مجموع اتحادیه اروپا بودند که نسبت به شروع مجدد مذاکرات احیای برجام سخت گیری می کردند.

به گزارش ایسنا، بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران خارجی بر این نظرند که چهار ماه آینده روزها و ماه‌های سرنوشت سازی برای بحران به وجود آمده میان روسیه و اوکراین و نوع تعامل غرب و آمریکا با روسیه است، از این رو قابل پیش بینی است که با توجه به حساسیت کشورهای اروپایی بر موضوع اوکراین و حیثیتی شدن آن، آنها بعید است به مذاکراتی که در آن باید رو به روی هیات روسی و ایرانی بنشینند بازگردند. از این رو چهار ماه آینده به طور متقابل برای مساله اوکراین و احیای برجام حیاتی است.

۱۴۰۲ و پایان تحریم‌های موشکی ایران

از جمله اتفاقات قابل توجهی که در سال آینده و به عبارتی در سال هشتم اجرای برجام منتظر آن خواهیم بود، رفع محدودیت‌های سازمان ملل از برنامه موشک‌های بالستیک ایران در مهر ۱۴۰۲ (اکتبر ۲۰۲۳) و هم چنین تحریم‌های نفتی، مالی و اشخاص مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران است. در سال گذشته، بر اساس بندهای پنج و شش ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، محدودیت‌های تسلیحاتی (متعارف) و منع تردد برخی افراد نظامی و هسته‌ای در سال پنجم اجرای برجام رفع شد.

در چهار دهه گذشته ایران برای فعالیت های نظامی و موشکی خود منتظر دستور یا رفع محدودیت‌ها نبوده است، از این رو به لحاظ عملیاتی رفع این محدودیت‌ها چندان در فعالیت‌های نظامی و موشکی ایران تاثیر ندارد، اما در بعد سیاسی و حقوقی در سطح مناسبات بین‌المللی برداشته شدن تحریم‌ها می‌تواند فشارها و تهدیدهای بسیاری را رفع کند، به علاوه صنعت موشکی و دفاعی ایران که اکنون در موقعیتی برتر و بسیار پیشرفته است را به دروازه های تجاری و اقتصادی برساند.

بسیاری از کارشناسان معتقدند همان طور که آمریکا در زمان ترامپ نتوانست مانع از لغو رفع محدودیت های تسلیحاتی بر اساس بندهای پنج و شش ضمیمه ب قطعنامه ۲۲۳۱ شود، این بار هم برای رفع محدودیت ها از برنامه موشک های بالستیک مانعی بر سر راه نخواهد بود. اما برخی از کارشناسان بر این نظرند با توجه به تیرگی روابط تهران با کشورهای اروپایی و آمریکا بر سر موضوع اوکراین و پهپادهای شاهد ۱۳۶، و از سویی عدم پایبندی ایران به تعهدات برجامی اش و افزایش توان هسته ای آن، احتمالا کشورهای اروپایی و آمریکا تا قبل از اکتبر ۲۰۲۳  به روشی مانع از تحقق رفع محدودیت های مذکور برای ایران می شوند.

سه کشور اروپایی و آمریکا بر این نظرند که فروش پهپادهای شاهد ۱۳۶ به روسیه خلاف قطعنامه ۲۲۳۱ بوده است. آنها تاکید دارند که تمامی تحریم‌های تسلیحاتی طبق قطعنامه ۲۲۳۱ برای ایران هنوز برداشته نشده و برخی از آنها تا سال هشتم قطعنامه (اکتبر ۲۰۲۳) به قوت خود باقی هستند. اشاره آنها به بند ب پیوست ب قطعنامه ۲۲۳۱ به ویژه سند S/۲۰۱۵/۵۴۶ است که در آن فهرستی از فناوری‌های حساس موشکی و پهپادی آمده است و ایران بر اساس قطعنامه تا سال هشتم از خرید و فروش آن بخش از فناوری‌ها و تسلیحاتی که در این سند آمده، منع شده است.

اگر ادعای طرف آمریکایی و اروپایی درست باشد، اولا باید بررسی شود که پهپاد شاهد ۱۳۶شامل سند S/۲۰۱۵/۵۴۶ می شود یا خیر. این مساله نیاز به بررسی حقوقی و فنی ویژه دارد. در حالی که تا امروز طرف‌های اروپایی و آمریکایی و نیز اوکراینی نه تنها در این باره اسناد تایید استفاده از سلاح ایرانی در جنگ اوکراین را ارایه نکردند، بلکه از تشکیل هیات یا کمیته‌ای به این منظور در سازمان ملل خودداری کرده‌اند.
همچنین، اگر به فرض ثابت شود که پهپادهای ایران مورد ادعا در سند S/۲۰۱۵/۵۴۶ قرار دارد، باز هم ایران نقض تعهد و قطعنامه نکرده است، بلکه این روسیه است که باید به شورای امنیت در این‌باره پاسخ دهد.
بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ کشورها در حوزه تعامل نظامی و هرگونه خرید و فروش تسلیحات باید از قبل به صورت مورد به مورد، از شورای امنیت اجازه بگیرند.
مقامات ایرانی درباره فروش این نوع از تسلیحات به روسیه تاکید کرده‌اند؛ اولا این نوع تسلیحات در زمان جنگ روسیه و اوکراین فروخته نشده است و دوما اینکه کشورهای خریدار در چه شرایطی و با چه هدفی از تسلیحات خریداری شده‌شان استفاده می‌کنند، امری در حوزه اختیار آن کشور است و به ایران مربوط نیست.

به گزارش ایسنا، با وجود مسایل و مشکلاتی که اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی عضو برجام به همراه آمریکا در ۱۴۰۱ با ایران داشتند و مواضع بسیار سختی که بعضا از سوی رهبران کشورهای اروپایی علیه ایران اتخاذ شد، هیچ یک از اعضای باقی مانده در برجام، از برجام برای انتقام گیری استفاده نکرد و نسبت به حفظ آن نیز موضعی گرفته نشد. این نشان می دهد تلاش و اراده برای حفظ برجام با وجود تمامی مسایل رخ داده هنوز وجود دارد و این قابل تامل است. 

بسیاری از تحلیل‌گران و صاحب نظران ایرانی و بین‌المللی بر این نظرند که آنچه برجام را در شرایط کنونی برای کشورهای اروپایی و آمریکا معتبر نگه داشته است وسوسه این کشورها برای استفاده احتمالی از مکانیسم ماشه است. این تحلیل گران می گویند، کشورهای اروپایی و آمریکا سعی دارند تا اهرم‌های فشار علیه ایران را با قوت حفظ و افزایش دهند. مکانیسم ماشه در شورای امنیت، تهدید به صدور قطعنامه در شورای حکام و ارجاع به شورای امنیت،  صدور قطعنامه احتمالی علیه ایران در ارتباط با استفاده روسیه از پهپادهای شاهد ۱۳۶ ایران در جنگ با اوکراین و پیشنهاد صدور قطعنامه ای جدید به نحوی که در آن لغو تحریم‌های موشکی ایران در سال هشتم برجام منقضی یا تمدید شود.

این تحلیل‌گران معتقدند، آمریکا و اروپا تا وقتی درگیر موضوع اوکراین هستند و روسیه را سر جای خود ننشاندند که احتمالا هم نمی‌توانند بنشانند، سراغ موضوع هسته‌ای ایران و احیای برجام نخواهند رفت، از این رو ضروری است دستگاه دیپلماسی و تیم مذاکره کننده ایران برای مدیریت این موضوع و زمان پیش رو (چهارماه آینده)  برنامه جامعی داشته باشند و از سویی برای جلوگیری از آثار سوء تاخیر و تعلل در مشخص شدن سرنوشت برجام بر اقتصاد و معیشت مردم نیز برنامه‌ریزی کنند.

انتهای پیام