حجت‌الاسلام‌والمسلمین جعفر طیاری، قائم‌مقام دانشگاه ادیان، در ابتدای این نشست علمی که امروز ۳ اسفندماه در دانشگاه ادیان و مذاهب در قم برگزار شد، عنوان کرد: مقدمات برگزاری همایش بررسی مبانی و رویکردهای فلسفی امام خمینی (ره) در این دانشگاه انجام می‌شود.

وی با بیان اینکه دانشگاه ادیان قطره‌ای ثمرات بی پایان اندیشه امام راحل است، افزود: سخن گفتن از امام بسیار مشکل است. در سال ۶۰ در مدرسه علمیه حقانی، آیت‌الله بهاءالدینی بیان کردند که بنده به امام راحل عرض کردم که شما کار انبیایی انجام دادید و شما در این خط حرکت کرده‌اید.

قائم‌مقام دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی تصریح کرد: امام راحل ابرمرد تاریخ، فیلسوف و مرد الهی و علمی و روحانی و... است که زبان را یارای سخن گفتن از ایشان نیست.

 بیان کرد: این همایش، شکرگزاری اندکی از این نعمت الهی است. این جلسات پیش همایش، در مسیر شکرگزاری این نعمت الهی است و بر اساس آیات الهی امیدواریم که قدردانی اندکی از این مرد بزرگ و الهی داشته باشیم؛ روایت از امام خمینی (ره) در حقیقت بر اساس همان روایات ارزشمند امام رضا (ع) است که راه و منزلت ایشان از جمله محاسن کلام و معارف اهل بیت (ع) است.

آثار فلسفی امام راحل، مظلوم واقع شده‌اند

در ادامه نشست، حجت‌الاسلام باقر صاحبی، استاد فلسفه حوزه نیز عنوان کرد: امام راحل آخرین فرد از سلسله ابن عربی در فلسفه و عرفان است. امام راحل و آثار و مبانی عرفانی و فلسفی ایشان در این عصر مظلوم واقع شده‌اند. بسیاری از آثار ایشان ناشناخته شده است.

وی بیان کرد: در هیچ یک مقالات ارزیابی شده در جشنواره هایی مثل علامه حلی مقاله‌ای در حوزه آثار و اندیشه‌های امام نوشته نشده است. هر جا که حوزه با فلسفه و عقلانیت و عرفان همراهی کرد و بستر را برای طلاب فراهم نمود، در آن زمان در حوزه شریعت پیشرفت کرده است.

وی گفت: امام راحل بیان می‌دارند که قرآن کریم هنوز بکر است و اگر قرار است که تفسیری انجام شود باید بر رویکرد عرفانی و علمی فلسفی انجام شود. در اینجا باید گفت که تفسیر امام نیز مظلوم بوده است.

وی یادآور شد: استقرار تام مبانی فلسفی امام در چارچوب مبانی اسلامی است. فلسفه عقلی و ذوقی امام راحل بر مبنای شرع مقدس است. هویت و ماهیت فلسفه اسلامی با همه سرمایه‌های پیشین، در اندیشه امام راحل پیشرفت کرده است. برهان و شهود و نقل در اندیشه امام در نظم واحدی قرار می‌گیرند. تسلط خاص امام به ایشان این امکان را داده است که در حوزه توسعه قلمروی علمی فلسفی در یک سطح متوقف نشود.

وی با اشاره به نگاه امام به فلسفه و فلاسفه گفت: آشنایی امام به فلسفه‌های اشراق و مشاء و یونانی از جمله طالس و فیثاغورث و افلاطون و... تسلط خاص دارند. ایشان مکتب مشاء، بوعلی و بهمنیار را نیز مورد نگاه علمی قرار می‌دهد و از آن‌ها نقل‌های فراوان دارد. ایشان به آرای مکتب مشاء از حیث ارایه سیر تاریخی ارایه می‌دهد.

صاحبی با بیان اینکه ایشان از فلسفه مشاء به بحث‌های حکمت متعالیه و سپس به مباحث مرتبط به شریعت سیر می‌کنند، افزود: امام راحل شیفته مکتب اشراق دارند. برخلاف مکتب مشاء، نگاه ایشان به مکتب اشراق، نگاه پذیرش دارند.

نویسنده فلسفه اسلامی گفت: امام در مقام پیرو حکمت متعالیه بر این باور است که راه فهم روایات از مسیر حکمت متعالیه است. اربعین امام با قلم فلسفی و عرفانی نگاشته شده است. ایشان جناب ملاصدرا را در زمینه حل مسایل فلسفی راه گشا می‌دانند. امام راحل حکمت صدرایی را با مکتب عرفانی تفسیر می‌کند.

وی یادآور شد: امام راحل بیان می‌کند که روش بوعلی، روش حکمت یونان است که در بازار اهالی معرفت خریدار خاصی ندارد. امام راحل از شیخ اشراق به عنوان شیخ مقتول و احیا کننده حکمت یونان یاد می‌کند. ایشان بیان می‌کنند که شیخ اشراق، اصالت وجودی است و برای همین مساله ادله‌ای می‌آورند. ایشان بیان می‌کنند که عقول ماهیت ندارند و اگر ماهیت هم دارند ماهیت اعتباری است. ایشان این بحث را در خدمت حدیث اصول کافی در بحث عقل وارد می‌کند.

نویسنده فلسفه اسلامی عنوان کرد: ایشان از صدرا به عنوان فخر طایفه شیعه عنوان می‌کند. جناب صدرا، مباحث عرفانی را در خدمت فلسفه قرار می‌دهد ولی امام مباحث فلسفی را در خدمت عرفان قرار می‌دهد. امام از خواجه نصیر و آقارضا قمشه‌ای و فیض کاشانی نیز به نیکی یاد می‌کنند.

استاد فلسفه اسلامی حوزه علمیه ادامه داد: یکی از شخصیت‌هایی امام راحل سعی بسیار در معرفی ایشان داشتند، «قاضی سعید قمی» است. امام راحل بیان می‌کند که کتاب کلید بهشت از نوشته‌های قاضی سعید قمی نیست زیرا با متن ایشان کاملا آشنا است.

وی در خصوص روش فلسفی امام راحل، یادآور شد: امام راحل در مباحث فلسفی کاملا آزاده و نوآور است. این تسلط باعث شده است که در خصوص فلاسفه و حکما حکم صادر کند. امام راحل تعبد و تقلید در مباحث فلسفی و اعتقادی را قبول ندارد. تا چیزی به باور عقل ننشیند مورد پسند عقل نیست.

صاحبی ادامه داد: ایشان مرز میان کلام، فلسفه و عرفان را رعایت می‌کند. تقدم عقل بر نقل و توجه ایشان به قرآن و حدیث و بهره برداری از فلسفه و مبانی آن در تثبیت اعتقاد شیعه از جمله مبانی فلسفی امام راحل است. امام در فلسفه و تطبیق آن با دین به مباحث مختلف عمق داده‌اند. ایشان در دعای سحر از این نکات عمیق بهره می‌برند که با تکیه بر روایات و آیات استفاده می‌کنند.

وی در زمینه نوآوری‌های امام راحل گفت: مهم نیست که یک فیلسوف حدوث دهری و ذاتی و اسمی راه حل مشکلات بداند. بلکه ابتکار، قرار دادن مباحث دقیق فلسفی در خدمت شریعت است. تبیین و استنباط مبانی شریعت توسط مبانی عرفانی و فلسفی یک ابتکار است که امام راحل در این زمینه یدطولا داشتند.

نویسنده فلسفه اسلامی اظهار کرد: امام راحل دغدغه شریعت داشتند و این مباحث را در عرصه فلسفی وارد کردند. ایشان به دنبال طعنه زدن به فلاسفه نبودند بلکه برای این مساله وارد کار فلسفه شدند.

وی با ذکر این مطلب که آثار غزالی جزو آثاری می‌داند که در خدمت شریعت نیست، عنوان کرد: امام، در بحث زمان، زمان را به دو قسم مقوله‌ای و فرا مقوله‌ای تحلیل می‌کند و زمان را از سخن وجود می‌داند. سپس ایشان در ذیل آیه ۳۷ تا ۴۰ آیه نمل با ابن عربی درگیر می‌شود. امام در اینجا بیان می‌کند که ابن عربی در اینجا به ابن عربی معترض می‌شود که این بحث خلاف رویه خود ایشان است. همچنین می‌فرماید که ولی الهی می‌تواند در بحث زمان و مکان تصرفات داشته باشد.

استاد فلسفه اسلامی حوزه گفت: این مبانی فلسفی در خدمت شریعت است. داستان فلسفی امام به شکلی است از مبانی مشاء آغاز می‌شود و مباحث ربط حادث به قدیم را به حکمت متعالیه می‌کشاند. امام راحل یکی از روایات پیامبر را مرتبط به بحث «رابط به قدیم» می‌داند. حضرت امام در بحث رابط و قدیم مباحث بسیار دقیق و علمی را بیان می‌کند.

وی افزود: بحث توحید از دیگر مباحث زیبای امام است. این بحث، یک شاهکار است زیرا علاوه بر گسترش بحث توحید، آثار و ثمرات و کارکرد و اقسام توحید بیان می‌کند.

صاحبی عنوان کرد: امام راحل در توحید از توحید فلسفی و کلامی عبور می‌کند و به مباحث وجودی می‌رسد. فنا و ارتباط آن با توحید نیز از مباحثی بود که امام راحل از آن‌ها سخن گفت و در نهایت آن‌ها را خرج در شریعت کرد. ایشان در بحث کمال نفس نیز مباحث و مطالب گسترده‌ای را مفتوح می‌کند.

وی گفت: نفس، در زمانی که به کمال رسید از بدن خارج می‌شود. ایشان کمال نفس را در زمینه نفوس مستضعف و متوسطه به شکلی مطرح می‌کند که نظریه بوعلی و صدرا با هوشمندی، تکمیل و ارتقا داد. ایشان در بحث رجعت را نیز در این بحث توضیح می‌دهد. امام رابطه نفس و بدن را اتحادی می‌دانست و با همین مبنا نیز بحث معراج جسمانی پیامبر را در مقابل بوعلی ثابت می‌کند.

نویسنده فلسفه اسلامی یادآور شد: امام درجه امامت با قرآن را یکی می‌داند و سپس ایشان امامت را در اسلام با اکمال دین مطرح می‌کنند. ایشان اکمال دین را بر اساس آیه قرآن کریم بیان می‌کند که سایر عبادت و عقاید و ملکات و اعمال ماده و هیولا هستند که بدون ولایت امام علی (ع) پذیرفته نمی‌شود. ایشان بر همین مبنا بیان می‌کند که شیخ اشراق و ابن عربی بر اساس همین مبنا شیعه است. ایشان شریعت و عقلانیت را شرط ارتقایی برای ریاضت می‌دانند.

غربت مباحث فلسفی امام راحل یک مساله مهم است

در ادامه حجت‌الاسلام صادقی دبیر علمی همایش عنوان کرد: پیشنهاد برگزاری این همایش در اردیبهشت سال جاری مطرح شد و قرار بود این همایش در آبان برگزار شود ولی به تعویق افتاد.

وی افزود: تعویق زمانی همایش باعث شد که کار با تامل و جلسات بیشتری پیگیری شود. با اساتید حوزه از جمله آیت‌الله العظمی جوادی آملی و یادگار امام آیت‌الله سید حسن خمینی جلسات نیز برگزارشد.

دبیر علمی همایش بررسی مبانی و رویکردهای فلسفی امام راحل بیان کرد: مقرر شد که در روز ۳ اسفند مصادف با اعلام منشور تاریخی روحانیت این جلسه برگزار شود. قرار است که این جلسه نقشه راهی برای اصل همایشی باشد که در سال آینده برگزار می‌شود.

وی گفت: مساله غربت مباحث فلسفی امام راحل یک مساله مهم است زیرا بسیاری از مردم و اهل فکر و اندیشه با مباحث فلسفی امام راحل آشنا نیستند. به همین دلیل از اساتیدی استفاده شد که سالها با مباحث و مبانی امام راحل کار کرده‌اند.

صادقی اظهار کرد: مقرر شده است که مقالات این همایش در Isc یعنی مرکز استنادی علوم اسلامی نیز نمایه شود. این همایش فرصت عالی برای محققان است که در این زمینه خود را محک بزنند. در جلسه نهایی نیز مقالات برگزیده ارایه می‌شود و پس از این جلسه سعی می‌شود که هر دوماه یک نشست برگزار شود و کسانی که می‌خواهند مقاله‌ای ارایه کنند و خودشان آمادگی دارند که مباحث به نقد دربیاید نشست هایی به شکل تخصصی در هر دو ماه در مراکز مختلف برگزار می‌شود.

در ادامه حجت‌الاسلام غفوریان استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: امام راحل در دوران پهلوی اول با میرزا علی اکبر یزدی که در عرفان و فلسفه و ریاضیات و نجوم، فردی توانا بوده است، ارتباط علمی داشته و شاگردی ایشان را کرده است. امام راحل کلا در نزد اساتید کمی حضور داشته است و در مدت کمی نیز توانسته بود بهره‌های ارزشمندی از اساتید بگیرد و خودشان به فتوحات علمی دست بزند.

وی افزود: امام در حاشیه عروه تعلیقه ای دارند که از ریاضیات استفاده کرده است. ایشان زاویه حاده، قائمه و... را در بحث کعبه بیان می‌کند که نشان می‌دهد ایشان در بحث هندسه و ریاضیات تحلیل دقیق دارند. ایشان حتی در بحث تعیین جهت قبله نیز مباحث ریاضی خاصی بیان می‌کند که نشان دهنده تسلط ایشان به ریاضی است.

وی گفت: ایشان در بحث تقریرات فلسفه، فلکیات منظومه را برخلاف رویه حوزه آن زمان فلکیات قدیم را در کنار نجوم جدید مطرح می‌کند. ایشان اخوان متقدمین و متجددین را در کنار هم عنوان می‌کند و ارتباط آن‌ها را با مبانی فلسفی نیز به زیبایی بیان می‌کند. استادی در حد میرزاعلی یزدی در یک زمان کوتاه توانسته است این آثار را در وجود امام ایجاد کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر یادآور شد: از اساتید امام، رفیعی یزدی و آیت‌الله شاه آبادی، بودند. مرحوم رفیعی قزوینی سالهای زیادی در قم حضور نداشتند، مرحوم شاه آبادی نیز مدت خاصی در قم بودند و به تهران رفتند. از اواسط دهه قرن چهاردهم هجری شمسی، تدریس علوم عقلی را در حوزه توسط امام راحل آغاز شده است.

وی گفت: امام در درس شرح منظومه، درسی فراتر از منظومه داشته است. همچنین دروسی شامل شرح اسفار را نیز در تا سالهای ۱۳۲۸ دنبال می‌کنند. ایشان در دهه ۳۰ برای مرحوم فرزند خود یعنی حاج آقا مصطفی درس خصوصی داشت ولی درس رسمی نداشتند. ایشان از اولین سالهای تاسیس حوزه تا اواخر دهه ۲۰ از تنهاترین اساتید برجسته علوم عقلی و عرفان نظری و علمی، قطعا می باید از امام راحل یاد کرد.

وی عنوان کرد: نکته دیگر در خصوص جایگاه تلاش های ایشان در علوم عقلی، تالیفات ایشان است. ایشان تلاش می کردند که خودشان مباحث را بنویسند. تقریبا اکثر درس‌های ارایه شده توسط امام، توسط خود ایشان نگاشته شده است.

غفوریان یادآور شد: کتب عرفانی و فلسفی امام نیز در قالب تالیفات و تعلیقات و... بیشتر رنگ عرفانی دارد. ولی کتاب «طلب و اراده»، کتابی کم حجم ولی بسیار مهم است. این اثر، یک اثر مستقل متنی است. برخی از آثار، آثار مشروح مفصلی هستند و مطالب را به شکل مستدل شکافته و رد و اثبات شده‌اند ولی برخی آثار متنی است و نیازمند شرح و تعلیقات است. کتاب طلب و اراده نیز همین‌گونه است.

وی افزود: امام راحل در این کتاب مباحث صرف وجود و حقیقت کمال را به شکلی مطرح می کردند که نیازمند شرح و بسط فراوان است زیرا وقتی کسی با این دقت مباحث را مطرح می‌کند قطعا باب‌های بسیاری برای گشودن مباحث علمی و عقلی پیش روی مخاطب قرار می‌دهد. البته امام در مباحث شرح اسفار و... این مباحث را توضیح می‌دهد ولی ایشان در این کتاب بنا داشتند که یک متن علمی و درسی را تنظیم کنند که دیگران از این کتاب شرح بنویسند.

وی گفت: گرایش امام راحل به عرفان نظری به حدی پررنگ بوده است که گاهی اوقات ایشان در مباحث فلسفی همواره سایه مباحث عرفانی و گرایش را با خود داشته است. گرایش فلسفی ایشان به شکل تام و تمام به حکمت متعالیه از مباحث اصالت و وحدت مفهوم وجود، حرکت جوهری، شیئیت و...، اعتقاد تاییدی داشت و همه این مباحث را در متون علمی خود حتی در کتب اصولی خویش بیان می‌کند. ولی به خاطر گرایش شدید ایشان به مباحث عرفانی و اعتقاد جدی که به آن داشته است در مبانی فلسفی کسی و یا جریانی نمی‌ماندند.

عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر یادآور شد: درس جلد نهم اسفار، از جمله مباحث خواندنی است که امام راحل به آن پرداخته‌اند. جناب صدرا محصول فلسفی عمیقی را در بحث معاد جسمانی مطرح می‌کند. ایشان پیش از بحث معاد جسمانی مساله وجود و وحدت مفهومی، وحدت حقیقت، اتحاد عاقل و معقول، حرکت جوهری را بیان می‌کند و سپس بحث معاد جسمانی را مطرح می‌کند. امام راحل نیز کل مباحث فلسفی را با توضیح عمیق کم یاب توضیح می‌دهد؛ یعنی اصالت وجودی که در جلد نهم اسفار در درسشان بیان می‌کند در جای دیگر وجود ندارد.

وی در خصوص دیدگاه‌های خاص امام راحل، گفت: امام راحل در برخی از مباحث فلسفی مباحث خاص شخصی و علمی بیان می‌کنند. ایشان در سنینی این مباحث را مطرح می کردند که افراد چنین توان ذهنی ندارند.

وی عنوان کرد: آیت‌الله جوادی آملی در تدریس مباحث فلسفی مباحث نقدی امام راحل را بیان می کردند. ایشان بیان کردند که تعلیقات امام راحل را نقد و تحلیل می‌کنم ولی این نقدها هیچ‌چیزی از عظمت ایشان کم نمی‌کند؛ زیرا اگر کسی ۵۰ سال در این عرصه‌ها کار علمی نمی‌کردند جرات قلم زدن نداشتند ولی ایشان از ۲۸ سالگی تا ۳۵ سالگی این چنین متونی تالیف کردند که کار هر کسی نیست.

غفوریان یادآور شد: امام در بحث الهیات، تقریر برهان صدیقین، مطالب بسیار استثنایی دارد. برخی کتاب شرح چهل حدیث را اخلاقی می‌دانند ولی این کتاب هم اخلاقی است و هم عرفانی و هم فلسفی. امام در بحث برهان فطرت نیز در شرح جنود عقل و جهل و طلب و اراده و شرح منظومه و... نیز اصل مطلب را از مرحوم شاه آبادی می‌گیرد و به پختگی کامل ارایه می‌کند که از موارد کم‌نظیر است.

وی افزود: در بحث میزان صفات ثبوتی و سلبی حق تعالی، امام مطلبی دارد که شرح خاصی را نیز در این باره ندیده‌ایم. در بحث توقیفی بودن اسمای الهی نیز امام راحل مطلب بسیار جالب و جذابی ارایه می‌کنند.

وی گفت: یکی از مواردی که امام راحل استفاده فراوان از آن کرده است، بحث وضع الفاظ برای معانی عامه است. ایشان در این بحث حتی نقدی هم به مباحث علامه مطرح می‌کند. جایی که در خصوص امیرالمؤمنین و اولیای الهی از الفاظی چون عین‌الله و یدالله و... گفته می‌شود، امام از همین قاعده سخنان نو و ابتکاری ویژه‌ای بیان می‌کنند که از مشرب فلسفی نشان می‌گیرد که با عرفان نیز درهم آمیخته و کم‌نظیر است.

عضو هیئت علمی دانشگاه امیرکبیر یادآور شد: امام راحل در بحث تعبیر وهم کل در برابر عقل مباحث بی نظیری بیان می‌کند که در هیچ اثر علمی دیگر یافت نمی‌شود.

وی گفت: امام در بحث جبر و اختیار، مباحث تحلیلی همه نظریه پردازان و مکاتب را آورده و نظریه فلسفی و عرفانی کاملا منسجمی را ارایه می‌کند. گاهی اوقات شخصیت های علمی توانمندی مباحثی مطرح می‌کنند که با نظریه کامل علمی خود یا مشربی که از آن آمده سازگار نیست ولی امام راحل این مباحث را با تسلط و عمق کامل و حواسی جمع بیان می‌کند.

لزوم تحلیل موضع و جایگاه فلسفی امام راحل در تداوم فلسفه اسلامی

در ادامه بحث حجت‌الاسلام دکتر حمید پارسا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی عنوان کرد: موضع و جایگاه فلسفی امام راحل در دوران معاصر و در حوزه معاصر باید در تداوم فلسفه اسلامی تحلیل شود.

وی گفت: کرسی تدریس فلسفه در سال‌هایی که مشغول به فعالیت علمی در این عرصه بودند پیش از دوران علامه و انتقال تدریسی از فلسفه به اصول، به حدی جالب توجه بود که بسیاری از علما و شاگردان ایشان از این دوران به نیکی یاد می‌کنند و افسوس می‌خوردند.

وی یادآور شد: اگر موضع امام، در جریان‌های فلسفی جهان اسلام دیده شود، ایشان امتداد حکمت مشا، اشراق، حکمت متعالیه و با انس تعلیم و تالم عرفانی بودند. ایشان در عرفان اساتید بزرگی داشتند و در این حوزه نیز فعالیت‌های علمی بسیار قوی داشتند.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان کرد: جریان حدیثی و علمی و عرفانی که در دوران صفویه ایجاد می‌شود تعامل حکمت و عرفان و قرآن و حدیث در حکمت متعالیه شکل می‌گیرد. امتزاجی که صدرالمتالهین در امتداد فلسفه جهان است ایجاد می‌کند منحصر به فرد است و امام راحل نیز این امتزجاج را کاملا رعایت می کردند. ولی بحث عرفانی امام منحصر به فرد و خاص بودند.

وی عنوان کرد: امام راحل در مصباح الهدایه با یک نگاه عرفانی نگاهی کاملا تامل آمیز دارند. مرحوم آشتیانی این کتاب را به کتب پنجم و ششم که اوج کتب عرفانی جهان اسلام است مقایسه می کردند. امام راحل، فلسفه را با یک سویه عرفانی ممتزج می کردند. از زمانی که حکمت صدرایی در اواخر قاجار بسط پیدا کرد، با دو مواجهه روبرو هستیم که برخی با بحث مشایی و برخی با مباحث عرفانی این روبرویی را برجسته کردند که امام راحل نگاه عرفانی خود را داشتند.

وی گفت: امام راحل، بحث عقلانیت یک نگاه بسیار عمیق و جالب توجه دارد. زمانی که نامه امام راحل به گورباچف را می‌بینیم مشاهده می‌کنیم که این عقلانیت تا کجا به داد زندگی امروز و حل مشکلات جهان می‌رسد. امام راحل در این مباحث از برهان شفای ابن‌سینا نیز بهره می‌برند تا نشان دهند که بدون عقل، علم تولید نمی‌شود.

پارسانیا یادآور شد: امام راحل با شهود عقلی و مبانی که ارایه می‌کنند به شیخ اشراق و ابن عربی توجه دارند. ایشان به ظرفیت عقلانی فلسفه و عرفان اسلامی در مواجهه با مکاتب و فلسفه‌های مدرن اشارات مستقلی دارند که با شناخت واقعیات این جهان، این نوع نظریه با را به چالش می‌برند و افق این معرفت ناب اسلامی را ارایه می‌کنند.

انتهای پیام