در بین این قراردادها، قراداد سوآپ گاز ترکمنستان، ایران و آذربایجان که در هفتم آذر سال گذشته به امضاء طرفین رسید، قفل قهر پنج ساله ایران و ترکمنستان در زمینه انرژی را شکست.
یکی از ابتکارات چنین قراردادی تجارت و انتقال انرژی نه بر اساس ترانزیت بلکه از طریق سوآپ است. در انتقال گاز از طریق سوآپ همانند ترانزیت، از خط لوله استفاده می‌شود اما بر خلاف ترانزیت، سوآپ توسط چند کشور همسایه امکان‌پذیر است و ساز و کارهایی متفاوت از ترانزیت دارد.
در واقع بر خلاف ترانزیت که انرژی صادر شده از کشور مبدا، عینا توسط کشوری واسطه به کشور مقصد منتقل می‌شود، در سوآپ انرژی از کشور مبدا به کشور واسطه داده می‌شود و «معادل» آن توسط کشور واسطه به کشور مقصد داده می‌شود. در واقع در سوآپ کشور واسطه می‌تواند انرژی دریافتی از کشور مبدا را به مصرف داخلی خودش برساند و سپس به همان میزان از انرژی خود را به کشور مقصد بدهد اما در دیگر فصول سال که چندان نیازمند این انرژی نیست، درصدی را به عنوان هزینه انتقال انرژی بر اساس آنچه در قرارداد آمده، به عنوان درآمد دریافت می‌کند.
بر اساس اظهارات وزیر نفت، در قرارداد سه‌جانبه سوآپ گاز ترکمنستان، ایران و آذربایجان سالانه کشورمان نزدیک به ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز را از ترکمنستان در منطقه سرخس دریافت می‌کند و در منطقه آستارا به آذربایجان تحویل می‌دهد. گاز دریافت شده از ترکمنستان داخل کشور به مصرف استان‌های خراسان رضوی، جنوبی، شمالی و گلستان و سمنان می‌رسد و ما به ازای آن از گاز تولید شده در ایران به جمهوری آذربایجان تحویل داده می‌شود.
اما مزایای مختلف سوآپ چیست و چه عاملی باعث شده است دولت سیزدهم نسبت به انعقاد قراردادهای سوآپ با همسایگان اهتمام ورزد؟
مهدی خورسند در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه تفاوت سوآپ و ترانزیت به ماهیت جغرافیایی و ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی کشورها بازمی‌گردد، اظهار کرد: سوآپ زمانی انجام می‌گیرد که کشور واسط ظرفیت انرژی را دارا باشد. برای مثال برای انتقال گاز از روسیه به پاکستان، انتقال یا باید از طریق ترانزیت انجام شود یا از طریق سوآپ. در این میان ایران به عنوان کشوری که نزدیکترین مسیر جغرافیایی دسترسی روسیه به بازار پاکستان است، اگر ظرفیت گاز داشته باشد، سوآپ اتفاق می‌افتد اما اگر فاقد این ظرفیت باشد، ترانزیت گاز از طریق خطوط لوله انجام می‌پذیرد.
وی با اشاره به در پیش گرفتن سیاست همکاری با همسایگان از سوی دولت سیزدهم و ظرفیت ایران برای انتقال انرژی از طریق سوآپ ادامه داد: ایران دارای خطوط لوله و ظرفیت نفت و گاز است. بنابراین این فرصت فراهم است تا کشورهایی مانند ترکمنستان، روسیه و سایر کشورهایی که توانسته‌اند بازار فروش انرژی در کشورهای همسایه ایران را داشته باشند، از ژئوپلیتیک ایران برای انتقال انرژی استفاده کنند.
این تحلیلگر مسائل اورآسیا در خصوص مزیت‌های سوآپ برای کشور عنوان کرد: بهتر این بود که ما می‌توانستیم بازار نفت و گاز همسایگانمان را در دست گیریم اما امروز که کشورهای دیگر این بازار را در اختیار گرفته‌اند، باز هم ما می‌توانیم از این شرایط منافع اقتصادی، امنیتی و راهبردی لازم را داشته باشیم. قراردادهای سوآپ برای کشورهای واسطی مانند ایران باعث می‌شود اقتصاد کشورهای همسایه‌ای که مبدا و مقصد سوآپ هستند، به ژئوپلیتیک کشور واسط گره بخورد. برای مثال پاکستان که نیازمند گاز است، علاوه بر اینکه به کشور صادرکننده نیاز راهبردی پیدا می‌کند، چنین نیازی را به کشور واسط هم می‌یابد چراکه اگر لحظه‌ای انتقال گاز متوقف شود، این موضوع لطمات زیادی برای پاکستان خواهد داشت.
خورسند افزود: با نگاهی اقتصادی با انجام هر سوآپ ایران کسب درآمد خواهد کرد. همچنین به لحاظ امنیتی نیز قاعدتا ایران به دلیل نیاز از پیش تعیین شده کشورها در قراردادها، حداقل از سوی کشورهای مبدا و مقصد سوآپ، دچار تنش و تهدید فیزیکی و نظامی نخواهد شد. بنابراین در شرایطی که خودمان نمی‌توانیم دست به فروش نفت و گاز کشور بزنیم، می‌توانیم از طریق سوآپ منافع اقتصادی کسب کنیم و به عنوان هاب ترانزیت مطرح شویم.
وی با بیان اینکه ترانزیت هزینه‌بر است و سوآپ برای صادرکنندگان انرژی منطقی‌تر خواهد بود، خاطرنشان کرد: ایران دارای ۱۵ همسایه است و جغرافیای کشور ما به عنوان مکمل اقتصادی و انرژی همسایگان این ظرفیت را به ما می‌دهد که یک حلقه واسط بین همسایگان باشیم و از طریق ایجاد خطوط لوله انحصاری برای سوآپ و راه‌های دیگر به منافعی دست یابیم.
این تحلیلگر مسائل اورآسیا اضافه کرد: از سویی همسایگانی مانند روسیه، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان تولیدکننده انرژی هستند و از سوی دیگر همسایگانی مانند عراق، پاکستان، هند و افغانستان نیازمند انرژی‌اند. در شرایطی که ما نتوانستیم بازار خوبی برای خودمان در کشورهای نیازمند انرژی ایجاد کنیم، برای ما یک فرصت است که حلقه واسط انتقال انرژی از کشور مبدا به مقصد از طریق سوآپ یا ایجاد خطوط لوله باشیم و به عنوان هاب ترانزیت مناطق پیرامونی مطرح شویم.
خورسند با اشاره به قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان، ایران و آذربایجان که در سال گذشته به امضا رسید، عنوان کرد: فرآیند انتقال گاز از ترکمنستان به آذربایجان در قرارداد تعریف شده است؛ در حالی که زیرساخت‌های جمهوری آذربایجان در حوزه گاز با مشکلاتی مواجه بوده و مجبور به تامین گاز از خارج است، ترکمنستان هم به دنبال بازار برای فروش گاز خود است. بنابراین به دلیل اینکه رژیم حقوقی دریای خزر در حوزه بستر و کف تعریف نشده و امکان استفاده از خطوط لوله برای بستر و کف دریا وجود ندارد، لذا برای ترکمنستان بهترین راه برای انتقال انرژی به آذربایجان، ایران است.
اهمیت سوآپ در تامین گاز مورد نیاز خراسان رضوی
وی افزود: همچنین در این فضا ایران از طرفی با ضعف انتقال گاز به استان‌های شمال شرقی مواجه است و از طرف دیگر به دلیل وجود خطوط لوله در شمال کشور، می‌تواند به عنوان حلقه واسط انتقال گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان عمل کند و از مزایایی مانند تهاتر یعنی گرفتن گاز از ترکمنستان و مصرف آن در شمال شرق کشور و دادن ما به ازای آن در شمال غرب کشور به آذربایجان در فصل سرما بهره‌مند شود و در فصل‌های گرم سال نیز در قبال واسطه‌گری برای این انتقال، بر اساس متر مکعب درآمد دریافت کند.
این تحلیلگر مسائل اورآسیا با اشاره به اعلام آمادگی ایران برای سوآپ گاز ترکمنستان به ارمنستان و انجام مذاکراتی در این خصوص گفت: احتمالا قرارداد ترکمنستان، ایران، ارمنستان و گرجستان در آذر ماه و کمتر از یک ماه آینده منعقد خواهد شد. البته تفاوت‌هایی میان ۲ قرارداد سوآپ از ترکمنستان به آذربایجان و سوآپ از ترکمنستان به ارمنستان وجود دارد. در این قراردادها مضاف بر اینکه بازیگران متفاوتند، مسیرهای خطوط لوله هم متفاوت است و برای قرارداد جدید مجوزهای ایجاد خطوط لوله جدید توسط شرکت سازنده اخذ شده است.
خورسند با اشاره به اینکه خود ایران در داشتن نفت و گاز رتبه دوم و سوم را دارد ولی اکنون تنها یک حلقه واسط است، بیان کرد: به دلیل اینکه بعد مسافت از خوزستان به ترکیه و عراق کم است، ما به این کشورها در شمال غرب کشور گاز صادر می‌کنیم اما با وجود تحریم‌ها و نداشتن تکنولوژی لازم برای تولید انتقال گاز، فشار گاز در نقاط شمالی کشور به خصوص در فصول سرما پایین است. در چنین شرایطی که خودمان نمی‌توانیم بازار کشورهای همسایه‌ای مانند آذربایجان را در دست بگیریم، منطق حکم می‌کند فضایی ایجاد کنیم تا با قرارگیری به عنوان حلقه واسط و گره خوردن اقتصاد کشورهای همسایه به خودمان از امنیت بیشتر ژئوپلیتیکی بهره‌مند شویم.
تحریم‌ها نمی‌تواند بر قرارداد سوآپ اثر منفی بگذارد
این تحلیلگر مسائل اورآسیا با اشاره به اینکه تحریم‌ها سدی بر راه سوآپ نیست، خاطرنشان کرد: امروز در فضای در حال گذار از یک نظم تک‌قطبی به دنیای جدید که برخی آن را نظم شبکه‌ای می‌خوانند، به سر می‌بریم. در این نظم شبکه‌ای دیگر شاهد اعمال محدودیت‌های صوری و اجباری از سمت یک کشور خاص نیستیم و بسیاری کشورها مانند پاکستان و هند اعلام کرده‌اند آمریکا نیاز ما را برطرف نمی‌کند و باید خودمان نیازمان را تامین کنیم. از آنجایی که نیاز این کشورها به ژئوپلیتیک منطقه گره خورده است، تحریم‌ها آنچنان بر کشورمان نافذ نیست و نگرانی خاصی راجع به تحریم‌ها در مساله سوآپ گاز وجود ندارد.
خورسند با بیان اینکه تحریم‌ها دیگر آنچنان نگران‌کننده نیست، در خصوص مسائل فروش نفت و گاز کشور عنوان کرد: متاسفانه در حوزه نفت و گاز و تهیه تکنولوژی آن، خودمان هم کم‌کاری کردیم؛ دچار خودتحریمی شدیم و اجازه ندادیم نخبگان در حوزه تکنولوژی دانش‌بنیانی ورود پیدا کنند و متاسفانه حمایت‌های لازم صورت نگرفت. در نتیجه در تولید نفت و گازمان وابسته باقی ماندیم.
وی در رابطه با تغییر بازارهای روسیه پس از جنگ اوکراین و اعلام آمادگی ایران و روسیه برای سوآپ نفت این کشور از نکا به جاسک، اظهار کرد: روس‌ها در بنادر شمالی کشور نفت دارند؛ ما هم در مناطق شمالی لوله نفت داریم اما بسته به اینکه در چه سطح و به کدام کشورها نفت منتقل شود، این پروژه قابل تحقق است. اگر روسیه بخواهد به کشورهایی که ما در آن بازار نفت نداریم و خواهان نفت ما نیستند، نفت بفروشد، گرفتن درآمد حاصل از سوآپ نفت گزینه بهتری نسبت به این است که کاری نکنیم و تنها نظاره‌گر باشیم چراکه بزرگترین دستاورد از سوآپ و هاب انرژی بودن، همان میزان درصدی است که کشور به عنوان حلقه واسط از هر واحد انرژی به دست می‌آورد.
انتهای پیام
نظرات