رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: متاسفانه برخی افراد به دلیل آگاهی پایین تاریخی از فرهنگ خراسان در معرفی و تاریخ‌گذاری آثار و ابنیه خراسان دچار اشتباه شده‌اند و تنها بر اساس نوشته‌های عامیانه دیگران به معرفی پرداخته‌اند که «گنبد هارونیه» یکی از این موارد است.

وی اضافه کرد: گنبد یا بقعه هارونیه یکی از نام‌های جعلی است که به صورت ناشیانه بر یکی از بناهای شاخص عصر ایلخانی، بازمانده از دوران تعالی رونق طوس، نهاده شده است. طوس نام تغییریافته «تابران» در قرون ابتدایی اسلام و یکی از چهار شهر ولایت «طوس» از ولایات نیشابور و همردیف با سه شهر دیگر «نوقان»، «رادکان» و «ترغبذ» بود.

این باستان‌شناس خراسانی خاطرنشان کرد: معمولا هر یک از شهرهای منطقه که آبادتر و پررونق‌تر از دیگر شهرها می‌شد، طوس نام می‌گرفت؛ مانند نوقان که در صدر اسلام بزرگتر و پررونق‌تر از دیگر شهرها بود و توس نیز نامیده می‌شد. از اواخر قرن چهار و اوایل قرن پنجم هجری قمری به دلایلی تابران بر نوقان پیشی گرفت و طوس نامیده شد و این نام تاکنون نیز ماندگار بوده است.

لباف‌خانیکی ادامه داد: نام هارونیه نیز در نتیجه عدم آگاهی از دگردیسی و تغییر نام تابران بر آن بنا گذاشته شده و به نام‌گذاری مدفن هارون‌الرشید در سناباد نوقان یا زندان هارون در بغداد باز می‌گردد.

وی عنوان کرد: هارون‌الرشید در سال ۱۹۳ هجری قمری در کاخ «حُمید ابن قحطبه» در سناباد توس(نوقان) درگذشت و در مجاورت همان کاخ به خاک سپرده شد و به دستور پسرش مامون بر فراز گورش بنای گنبدداری ساخته و هارونیه نامیده شد.

لباف‌ خانیکی ادامه داد: در سال ۲۰۳ هجری قمری و در پی شهادت امام رضا(ع) پیکر مطهر این حضرت نیز به دستور مامون و به منظور برائت از اتهام صدور فرمان قتل آن حضرت در همان بنای هارونیه و بالای سر هارون‌الرشید به خاک سپرده شد و در ادامه آن مکان به عنوان «مشهد الرضا» مورد توجه و عنایت شیعیان و مورخان قرار گرفت و گنبد و بقعه هارونیه به متون راه یافت.

این پژوهشگر خراسانی خاطرنشان کرد: در سال‌های بعد که عوام و برخی مستشرقین در جستجوی گنج آرامگاه فردوسی و آرامگاه غزالی طوس را مورد نظر و تحقیق قرار دادند، بدون اینکه از تغییر نام تابران به طوس آگاه باشند، با دیدن بنای گنبددار باقی‌ مانده در توس آن را هارونیه و زندان هارون نامیدند.

وی تصریح کرد: تا اوایل قرن چهاردهم خورشیدی در متون و سفرنامه‌ها از هارونیه با عنوان‌های نقاره‌خانه، مسجد، آرامگاه فردوسی، آرامگاه غزالی، بقعه طوس و خانقاه غزالی نام می‌بردند تا جایی که «دنالدسن»، روحانی آمریکایی مقیم مشهد که در سال ۱۲۹۶ خورشیدی در جستجوی آرامگاه غزالی، توس را مورد مطالعه میدانی قرار داد، از هارونیه به عنوان «بقعه طوس» نام برده است.

لباف‌ خانیکی اضافه کرد: اما پیش از دنالدسن «جیمز بیلی فریزر» در سال ۱۲۳۷ هجری قمری به عنوان «بزرگترین بنای طوس» و «خانیکف»، پژوهشگر روسی در سال ۱۲۷۵ هجری قمری آن را «مسجد خرابه» و «نی پیه» و «هانری رنه دالمانی» که در سال‌های۱۲۸۶ و ۱۲۹۸ هجری قمری به توس آمدند، از آن به عنوان «نقاره خانه» نام برده‌اند. رنه دالمانی احتمال داده است که این مکان مسجد باشد.

وی گفت: در سال‌های ۱۸۹۳ تا ۱۸۹۷ میلادی نیز ناصرالدین شاه و اعتمادالسلطنه از هارونیه به عنوان «عمارت بقعه مانند» نام برده‌اند و «کلنل چارلز ادوارد ییت» در سال ۱۸۹۳ میلادی از آن به عنوان «بنای بزرگ گنبددار» یاد کرده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: در نهایت «سر پرسی سایکس» نیز که در دهه نخست قرن بیستم هارونیه را دید، یادآور شده که این بنا به نام‌هایی چون گنبد، مزار، قصر و قلعه معروف بوده و خود او نیز در نقشه‌ای به عنوان «مقبره ویران» از آن نام برده است. البته طبق بررسی‌های «آرتور اپهام پوپ» در کتاب «بررسی هنر ایران» که در سال ۱۳۱۷ خورشیدی نوشته شده، اهالی محله طوس به تصور قبر هارون، آن را هارونیه می‌خواندند.

لباف‌ خانیکی در خصوص ثبت این اثر عنوان کرد: این بنا در دی ماه ۱۳۱۰ خورشیدی با نام «بقعه طوس» به شماره ۱۷۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

وی در مورد کابری و نام واقعی هارونیه اظهار کرد: با توجه به کاربری بنا هر کس از ظن خود به این بنا کاربری داده است اما کسانی که در تاریخ و فرهنگ خراسان مطالعات وسیعی داشته‌اند، هارونیه را به دلایل علمی «خانقاه» فرض کرده‌اند. برای مثال «عزیزالله عطاردی» که عمری را در مطالعه تاریخ و فرهنگ خراسان سپری کرده و در این رهگذر کتابخانه‌های بسیاری را تفحص کرده، در کتاب ارزشمند خود به نام «فرهنگ خراسان» نوشته است این بنا خانقاه خواجه عثمان هارونی نیشابوری، از عرفا و مشایخ قرن ششم هجری، به شمار می‌رفته است. هارون یکی از قصبات اطراف نیشابور بوده و خواجه عثمان از آنجا به طوس آمده، مقیم شده و در این بنا به تدریس و ارشاد پرداخته است.

لباف‌ خانیکی افزود: مهدی سیدی، پژوهشگر تاریخ خراسان نیز که پیرامون جغرافیای تاریخی اطراف مشهد تحقیقات گسترده‌ای داشته، در کتاب «سیمای تاریخی فرهنگی شهر مشهد» به دنبال استدلال‌های عالمانه، هارونیه را خانقاه «امیر نظام‌الدین علی برزش‌آبادی» دانسته است.

وی ادامه داد: با توجه به این ۲ نظریه و ساختار بنا به جز خانقاه نمی‌تواند باشد و بسیار به جا و مناسب است که به پاس احترام آن بزرگان و شهر پرآوازه طوس، خانقاه طوس جایگزین نام جعلی هارونیه شود.

انتهای پیام