بیست و چهارم فروردین‌ماه ۱۳۹۴ بود که این خبر در رسانه‌ها منتشر شد: «پایه‌های کاخ جهان‌نما کشف شد»؛ آن زمان علی شجاعی اصفهانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اصفهان و سرپرست هیئت کاوش در محدوده‌ دروازه دولت (ایستگاه قطار شهری امام حسین(ع) اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا اظهار کرد: «کاوش در این محوطه‌ تاریخی با هدف کشف شواهد وجود کاخ جهان‌نما و انتهای محدوده‌ عرضی سنگفرش خیابان چهارباغ در حال انجام است».

به گفته‌ این باستان‌شناس، تا پیش‌ از این نیز اسناد مکتوب مانند نوشته‌های تاریخی، نقشه‌ها و عکس‌های قدیمی، وجود کاخ جهان‌نما را در این حوالی ثابت می‌کرد که با فعالیت‌های اخیر محل دقیق آن مشخص‌ شده بود.

او اضافه کرد که در ادامه‌ این کاوش تلاش می‌کنند تا از دیگر بخش‌های مدفون‌شده‌ کاخ که از گزند روزها سالم یا قابل‌تشخیص باقی‌مانده‌اند، شواهدی به دست آورند.»

این کاوش در یک فصل و در فاصله زمانی اسفندماه ۱۳۹۳ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۴ انجام شد و به گفته علی شجاعی اصفهانی، سرپرست این هیئت کاوش، داده‌های با ارزشی به دست آمد و نه‌تنها شواهدی از آثار معماری و تزئینات، بلکه بقایای دیگر ساخته‌های صفویه خیابان چهارباغ و دولت‌خانه و همچنین آثار باارزشی از قبل و بعد از دوره صفویه حاصل شد، ازجمله اینکه تلاش شد تا فهم دقیق موقعیت کاخ جهان‌نما و ابعاد شمالی و جنوبی کاخ، محل دقیق شروع و پایان آن و به‌تبع آن ابتدای خیابان چهارباغ مشخص شود؛ ضمن اینکه نحوه پی‌ریزی و قرار گرفتن دیوارها روی پی و مصالح به‌کاررفته در ساخت از مسائل مورد توجه در این کاوش بود و مشخص شد که این کاخ دارای تزئینات مفصلی از کاشی‌کاری و گچ‌بری بوده است.

بر اساس این کاوش علاوه بر کشف شواهد کاخ جهان‌نما، در قسمت جنوبی نیز شواهد نخستین حوض خیابان چهارباغ یافت شد. در این کاوش هشت پایه از پایه‌های مرکزی کاخ به دست آمد که چهارپایه در قسمت شرقی و چهارپایه در قسمت غربی قرار دارد. بخشی از کف کاخ در قسمت شمالی نیز شناسایی شد. ماحصل دیگر کاوش این بود که کاخ جهان‌نما کاخی مربع شکل بوده است، اما حدود نیمی از کاخ همچنان در زیر آسفالت دو طرف خیابان چهارباغ قرار دارد هرچند که در پرونده ثبتی کاخ جهان‌نما در فهرست میراث ملی با شماره ۳۱۴۸۸، کل این محدوده به‌عنوان عرصه آن قرار داده‌ شده است.

تابلویی با داده‌های نادرست!

مهرماه ۱۳۹۶ کاخ جهان‌نما در حصار شیشه‌ای قرار گرفت و تابلوی معرفی آن نصب شد، تابلویی با این مضمون که «عمارت جهان‌نما یادگار دوران صفوی با دارا بودن ۴ ‌طبقه و بلندای حدود سی متر که به دلیل ارتفاع عمارت، چهارباغ تا کوه صفه و دولت‌خانه صفوی به‌راحتی دیده می‌شده است، کاخ جهان‌نما نامیده شده است. مصالح این کاخ تاریخی، سنگ، گچ‌وخاک و بخشی از آن از آجر تشکیل‌شده است. این کاخ در سال ۱۲۶۰ هجری شمسی توسط ظل السلطان حاکم اصفهان به دلیل اینکه کاخ هشت‌بهشت محل اسکان خواهرش بانو عظما از دید نامحرمان حفظ گردد این عمارت را تخریب می‌کند.».

در ذیل این معرفی، متن انگلیسی نیز با مضمونی متفاوت با متن فارسی روی تابلوی معرفی کاخ جهان‌نما نوشته‌شده بود: 

Jahaa Nama palace was the only building that was located at the beginning of Chahar bagh street(wich kas been made by the order of    king abbas the first)

This pavilion had ۳ froors and was ia ۴ sides shape, inwich, had been ornamented with beautiful paintings and wooden windowss , through wich, lades of Haram, could watch the beauties of Chaharbagh street.

.«!This palce bad been destroyed completely by the order of Ozma, the sister of Zelesoltan, the government of Isfahan in late ۱۹ century

اما علی شجاعی اصفهانی در گفت‌وگویی به تاریخ بیست‌وهفتم مهرماه ۱۳۹۶ اعلام کرد: داده‌های ارائه‌ شده در تابلوی معرفی عمارت جهان‌نما دارای اشتباهات بسیاری است.

او گفت: «بر اساس کاوش‌های صورت گرفته، کاملاً اثبات‌ شده که این بنا تقریباً مکعبی شکل بوده و ارتفاعی حدود ۱۷متر و ۵۰سانتی‌متر و عرضی حدود ۱۷متر داشته است؛ ضمن اینکه هدف از ساختن این عمارت، دیدن کوه صفه نبوده است، بلکه دیدن چهارباغ بوده است. آیا از بنایی به ارتفاع تقریبی ۱۷ متر می‌توان کوه صفه را دید؟! حتی اگر هم فرض را بر دیده شدن کوه صفه بگیریم با هدف ساخته‌شدن این بنا مغایر است، چراکه عمارت جهان‌نما با این هدف ساخته شد تا بانوان این عمارت بتوانند چهارباغ را ببینند، علاوه بر این بانوان که روی پشت‌بام این عمارت نمی‌رفتند، بلکه از داخل پنجره‌ها مناظر بیرون را می‌دیدند و من تأکید می‌کنم که هدف از ساخت این بنا دیدن کوه نبوده، بلکه فقط باهدف دیدن مناظر چهارباغ ساخته‌شده است.

این باستان‌شناس تصریح کرد که تاریخ تخریب کاخ جهان‌نما نیز بر اساس کتاب «تاریخ اصفهان و ری» نوشته «محمدحسن جابری انصاری» ۱۳۱۴ هجری قمری است و تاریخ ذکرشده در تابلوی معرفی عمارت جهان‌نما یعنی سال ۱۲۶۰ شمسی صحیح نیست.»

تغییر داده‌های تابلو تنها در یک طبقه!

اگرچه موضوع تصحیح تابلوی معرفی کاخ جهان‌نما در سال ۱۳۹۶، همان زمان به روابط عمومی شهرداری اصفهان و سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری و همچنین کمیسیون‌های مختلف شورای شهر وقت اعلام شد، اما تنها تغییری که همان سال در محتوای تابلوی عمارت جهان‌نما ایجاد شد، این بود که در متن موجود، آن را از ۴ طبقه به ۳ طبقه کاهش دادند و البته اندکی در شیوه نگارش تغییراتی داده شد و سایر اطلاعات نادرست موجود در تابلوی معرفی کاخ جهان‌نما همچنان باقی ماند و متن زیر جایگزین شد:

«عمارت جهان‌نما یادگار دوران صفوی با دارا بودن ۳ طبقه و بلندای حدود سی متر که به دلیل ارتفاع عمارت، چهارباغ تا کوه صفه و دولت‌خانه صفوی به‌راحتی دیده می‌شده، کاخ جهان‌نما نامیده شده است. مصالح این کاخ تاریخی، سنگ، گچ‌وخاک و بخشی از آن از آجر تشکیل‌شده است. این کاخ را در سال ۱۲۶۰ هجری شمسی، ظل السلطان حاکم اصفهان به دلیل اینکه کاخ هشت‌بهشت محل اسکان خواهرش بانو عظما از دید نامحرمان حفظ گردد تخریب می‌کند.»

ضمن اینکه در متن انگلیسی تابلوی معرفی کاخ جهان‌نما کوچک‌ترین تغییری ایجاد نشد. به‌این‌ترتیب تا سال ۱۴۰۰ همچنان تابلویی کاخ جهان‌نما را به شهروندان و گردشگران معرفی می‌کرد که اطلاعات آن غیرکارشناسی و نادرست بود.

تکرار اشتباه و بی‌توجهی به دیدگاه سرپرست هیئت کاوش!

سال گذشته و اندکی پیش از روی کار آمدن علی قاسم‌زاده به‌عنوان شهردار جدید اصفهان، کپی جدیدی  از تابلوی معرفی عمارت جهان‌نما جایگزین تابلوی رنگ و رو رفته پیشین شد، اما با تکرار همان اشتباهات! چند روز بعد از انتصاب سید علی معرک‌نژاد در مقام مدیرکل ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری اصفهان، این مقام مسئول در تماسی با خبرنگار ایسنا اعلام کرد که موضوع تغییر اطلاعات موجود در تابلوی معرفی کاخ جهان‌نما را با همراهی علی شجاعی اصفهانی، سرپرست هیئت کاوش در آن محدوده، پیگیری خواهد کرد. موضوعی که البته تا امروز و با گذشت حدود هشت ماه از آن تماس و قول پیگیری، همچنان بی‌نتیجه مانده و به این ترتیب انتظار برای تصحیح اطلاعات تابلوی معرفی کاخ جهان‌نما پنج ساله شده است!

تعویض تابلوی معرفی جهان‌نما تا دو هفته دیگر

این روزها که در نیمه خردادماه ۱۴۰۱ به سر می‌بریم از کشف کاخ جهان‌نما هفت سال و از نصب تابلوی معرفی آن پنج سال می‌گذرد و از آنجا که ذات خبر، ایستادگی و پیگیری است، یک‌بار دیگر موضوع اطلاعات نادرست موجود در تابلوی معرفی کاخ جهان‌نما و لزوم تغییر آن را از مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان پیگیری کردیم.

محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در این خصوص به خبرنگار ایسنا می‌گوید: آقای شجاعی یک ماه پیش موضوع تصحیح اطلاعات تابلوی جهان‌نما را به من گفتند و من در پاسخ گفتم که طراحی می‌شود، البته دوستان تابلو را طراحی کردند، ولی من طراحی را نپسندیدم و قرار است که تابلوی معرفی، مجدداً طراحی شود و به‌محض به پایان رسیدن مرحله طراحی، این تابلو تعویض می‌شود.

او افزود: اطلاعات تصحیح‌شده از آقای شجاعی دریافت شده و طراحی تابلوی معرفی هم صورت گرفته، اما من اصلاحاتی را در طراحی آن ارائه کردم که یک کار آرتیستی از آب در بیاید و درعین‌حال زبان انگلیسی آن‌هم بدون نقص باشد و ان‌شاءالله تا دو هفته دیگر قطعاً عوض می‌شود.

بنابه گفته علی شجاعی اصفهانی، سرپرست هیئت کاوش باستان‌شناسی ایستگاه قطار شهری امام حسین(ع)، مطالعه‌ اطلاعات زیر برای درج در تابلوی معرفی کاخ جهان‌نما لازم به نظر می‌رسد:

«عمارت جهان‌نما در دوره شاه‌عباس اول (حکومت ۱۰۳۹-۹۹۶ ق.) در ابتدای خیابان چهارباغ و هم‌زمان با ساخت خیابان، حوالی سال‌های ۱۰۰۶ تا ۱۰۱۱ قمری ساخته شد. کاخ به شکل مکعب مربع با سه‌طبقه و ارتفاع حدود۱۷٫۵ متر در شمار بلندترین ساختمان‌های شهر محسوب می‌شد که تنها بانوان حرم امکان ورود و مشاهده مناظر و افراد خیابان چهارباغ را داشتند. بنا همانند کاخ عالی‌قاپو عملکرد دوگانه کاخ-دروازه داشت و به‌گونه‌ای ساخته‌شده بود که آمدوشد به دولت‌خانه صفوی و خیابان چهارباغ را برای درباریان ممکن می‌ساخت.

کاخ جهان‌نما در سال ۱۳۱۴ قمری هم‌زمان با بیست و سومین سال حکومت ظل‌السلطان (فوت ۱۳۳۶ قمری) به بهانه اشراف بر عمارت هشت‌بهشت که محل سکونت خواهر او بانو عظمی بود، تخریب شد و مصالح آن به فروش رسید. قبل از تخریب، بخشی از تزیینات کاشی‌کاری کاخ فروخته شد که هم‌اکنون در موزه‌های معتبر جهان قرار دارد.

در سال ۱۳۹۳ شمسی طی کاوش باستان‌شناسی نیمی از پایه‌های کاخ جهان‌نما از زیر خاک خارج شد و علاوه بر آن شواهدی از محل باروی شهر مربوط به دوره علاءالدوله ابوجعفر کاکویه (حکومت ۴۳۳-۳۹۸ قمری) و نخستین حوض و آبشار خیابان چهارباغ به دست آمد. در میان آثار منقول علاوه بر نمونه‌های مربوط به دوران صفویه و قاجار، قطعات سفالی مربوط به دوران قبل از صفویه تا قدیمی‌ترین نمونه از هزاره اول قبل از میلاد (۱۶۰±۲۸۶۰ سال) شناسایی شد.»

نکته حائز اهمیت اینکه چرا در معرفی بنایی بسیار مهم در یکی از نقاط مهم شهر اصفهان، موضوع ساده‌ تعویض یک تابلوی معرفی تا این اندازه باید پیچیده شود! ضمن اینکه یکی دیگر از مباحث موردنظر درباره این کاخ، شیوه مرمت و نمایش آن است که به‌صورت کاملاً مبهم و گنگ ارائه‌شده است و حتی متخصصان مرمت و باستان‌شناسی نیز با این شیوه‌ ارائه، سردرگم شده و متوجه بخش‌های مختلف این کاخ نخواهند شد، بنابراین از شهرداری به‌عنوان نهاد متولی انتظار می‌رود که شیوه مناسب‌تری را برای ارائه به مخاطب استفاده کند، نه اینکه روی پایه‌های کاخ جهان‌نما را با کاه‌گل بپوشاند! از سوی دیگر نیمی از این بنا همچنان در زیر خاک مدفون است و این موضوع نیز قابل‌چشم‌پوشی نیست که حوض ۴۰۰ ساله‌ صفوی که طی کاوش‌ها به دست آمده است محو شده و حوض جدیدی بر روی آن ساخته شود!