تاریخ لیلاخ اثری تاریخی که از زوایای مردمشناسی و مردمنگاری نگاهی جامع و آکادمیک به تحولات و پدیدههای اجتماعی ساکنان پهنه فرهنگی لیلاخ دارد.
این کتاب با نگاهی فراگیر کلیه مؤلفههای انسانی و حیات اجتماعی حاکم بر زندگی ساکنان این خطه اعم از جغرافیا، اسطوره، باستانشناسی، تاریخ، معماری، موسیقی، پوشش، ایلات و عشایر را از بدو تاریخ تا عصر حاضر مورد بررسی قرار داده و به نوعی میتوان گفت مطالعاتی فرامتنی و چندبعدی محسوب میشود.
منابع نگارش این کتاب تلفیقی از مکتوبات (متون تاریخی، اسناد و نسخ خطی) و منقولات مسجل و مستند (تاریخ شفاهی) بوده که محقق به آن ها دسترسی داشته است، دادههای شفاهی این کتاب نیز حاصل مصاحبه با ۱۳۰ نفر از جامعه هدف و کنشگران عرصههای مختلف در این منطقه است.
مورخ در ابتدای کتاب، گذری کوتاه بر تاریخ کردستان داشته و در فصل اول جغرافیای لیلاخ را از مناظر گوناگون انسانی، طبیعی و تاریخی رصد کرده است.
به گزارش ایسنا، جغرافیای تاریخی این دشت مرتفع در سایهی جایگاه های باستانی و اسطورهای آن تحلیل شده و درکی فراتاریخی از اسطورهها و کهن مزارهای این منطقه در فصل دوم فراروی مخاطب قرار میگیرد.
فصل سوم کتاب به صورت تخصصی به باستانشناسی و تاریخ این منطقه پرداخته و از عصر یکجانشینی در این دشت (مس و سنگ میانه)، تا دورههای مفرغ، آهن و دوران تاریخی را از منظر علم باستانشناسی مورد کاوش قرار میدهد.
مطالعات تاریخی این بخش در سایه متون انجام گرفته و به صورت جامع سیر کرونولوژیک تحولات تاریخی لیلاخ از عهد باستان، ورود اسلام، امارات کردی، ورود ترکان، میرنشین اردلان، حمله تاتار و مغول و تحولات سه قرن اخیر از جمله دورههای افشار، زند، قاجار و جنگهای اول و دوم جهانی تا عصر پهلوی دوم را رصد نموده است.
تاریخ اقتصادی، مالیات ها، نظام اربابرعیتی، جنبش سنجرخان وزیری، انجمن فرهنگی شیشهڕێ، مقاومت های عمومی در برابر اشغالگران جنگ اول جهانی، کشف حجاب، اصلاحات ارضی و تعدیات زیستی ایلات ساکن، محتویات این فصل را شکل میدهند.
محقق در فصلی جداگانه تاریخ ایلات و عشایر ساکن در دشت لیلاخ را در آیینه متون و منقولات شفاهی دنبال کرده و روند تاریخی این جمعیت ها به همراه کنش های زیستی و فرازیستی آنها را مطالعه کرده است. مفهوم چند بعدی «گوران» نیز به صورت مفصل و از زوایای گوناگون در این بخش از کتاب بررسی شده است.
تاریخ فرهنگی لیلاخ مقولهی دیگریست که به صورت مفصل در بخش آخر کتاب طرح شده است. در این فصل گزارههای تاریخی متعددی از دل مفاهیم و مؤلفههای فرهنگی استخراج و تحلیل شده است، از جمله سرگذشت ادیان منسوخ رایج در این منطقه و جایگاههای تاریخی آنها نشان داده شده است.
همچنین در این بخش پوشش، موسیقی، معماری، رقص و گویش ساکنان لیلاخ با نگاهی تحلیلی گزارههای مستند تاریخی را پشتیبانی و تأیید میکنند.
مسألهی کتابت، تألیف و ترجمه امریست که محقق را برآن داشته در مبحثی مستقل به رصد تاریخی آن بپردازد؛ لذا مورخ در دو بخش جداگانه ضرورت های اجتماعی و شخصیت های گمنام لیلاخی عرصه تألیف، کتابت و ترجمه را در دو میدان ادب و آیین معرفی کرده و قائل به مکتبی علمی – فرهنگی با ویژگی های مشخص، منحصر و ممتاز در تاریخ این منطقه است.
بخش پایانی کتاب حاوی اسناد تاریخی و عکس های مربوط به حیات اجتماعی و فرهنگی ساکنان لیلاخ است.
نظرات