دین، حقیقتی است بسیار تأثیرگذار و نظام اعتقادی سازمان یافته‌ای است همراه با مجموعه‌ای از آیین‌ها و عمل‌های تعریف شده که تعیین کننده شیوه پاسخ‌دهی افراد به تجربه‌های زندگی است. همچنین دین شامل مجموعه‌ای از باورها و رفتارهای دینی است که شیوه رفتاری خاصی را به افراد نشان می‌دهد. محققان در پژوهشی با عنوان «بررسی ارتباط زیارت امام رضا(ع) با احساس شادکامی و رضایت از زندگی» آورده‌اند، رفتارهایی مانند توکل به خداوند، صبر، دعا، زیارت و... که می‌توانند از طریق ایجاد امید به نگرش‌های مثبت موجب آرامش درونی فرد شود. 

این پژوهش توسط کبری حسینی گروه روان‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، محمد جواد اصغری ابراهیم آباد گروه روان‌شناسی دانشگاه فردوسی و محمد سعید عبدخدایی گروه روان‌شناسی دانشگاه فردوسی انجام شده که نشان می‌دهد، با بررسی ادبیات پژوهشی موجود، در می‌یابیم که رفتارهای دینی، مانند زیارت و عبادت در نزد مسلمانان ارزش محسوب می‌شود و بر انجام آن‌ها تأکید شده است. 

در بحث زیارت، فرد با حضور در مکان مشخصی نسبت به صاحب آن مکان یا خود مکان که تشخص یافته، عرض ارادت می‌کند و مشکل‌های خود و جامعه را با پروردگار مطرح می‌کند و در آن مکان مقدس با واسطه قرار دادن آن بزرگِ صاحب شأن و منزلت، آرزوهای خود را تعقیب می‌کند. زائر در حین زیارت با نزدیک کردن خود به پروردگار، احساس آرامش درونی پیدا و خود را تخلیه هیجانی می‌کند که این امر نیز در نهایت به سلامت روانی فرد کمک خواهد کرد؛ چراکه فرد باور دارد خدایی هست که موقعیت‌ها را کنترل و مسئول عبادت کننده‌ها است. 

این امر تا حد زیادی اضطراب مرتبط با موقعیت را کاهش می‌دهد، به طوری که اغلب افراد مؤمن، ارتباط خود را با خداوند، مانند ارتباط با دوستی بسیار صمیمی توصیف می‌کنند و معتقد هستند که می‌توان از طریق اتکا و توسل به خداوند، اثر و پیامدهای موقعیت‌های کنترل ناشدنی را به طریقی کنترل کرد. علاوه بر این، امروزه مطالعه‌های معنوی در روان‌شناسی در سطح جهان، موضوعی جدی و اساسی است و توجه به آن در بسیاری از کشورها در حال افزایش است. یکی از مسئله‌هایی که توجه زیادی به آن شده، رضایت از زندگی و احساس شادمانی است.

بررسی‌های انجام شده در فرهنگ‌ها و مذهب‌های مختلف، تأثیر مثبت دینداری و عامل‌های مذهبی را بر افزایش سطح بهزیستی و سلامت روانی، بهبود بیماری‌های روانی و جسمی، مقاوم کردن افراد در برابر تنیدگی، اضطراب و افسردگی، ایجاد امید و آرامش، معناداری و شادکامی و احساس بهزیستی ذهنی، نشان داده است. احساس شادکامی که هدف مشترک انسان‌ها است و همگی برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند، موضوعی جز ارزیابی افراد از خود و زندگی‌شان نیست.

این ارزیابی‌ها، ممکن است جنبه شناختی داشته باشد، مانند قضاوت‌هایی که درباره خشنودی از زندگی صورت می‌گیرد یا جنبه عاطفی که شامل خُلق و هیجان‌هایی است که در واکنش به رویدادهای زندگی روی می‌دهد. بنابراین، شادکامی از چند جزء خشنودی از زندگی، خُلق و هیجان‌های مثبت و خوشایند و نبود خُلق و هیجان‌های منفی تشکیل یافته است. برخی پژوهشگران نیز شادکامی را نوعی هیجان مثبت می‌دانند که تأثیر ژرفی بر سازوکارهای جسمانی، شناختی و روانی در مکانیزم دارد و عملکرد آدمی را در زمینه‌های مختلف بهبود می‌بخشد. 

دینداری و داشتن گرایش‌های مذهبی، یکی از متغیرهایی است که با شادکامی ارتباط تنگاتنگی دارد 

پژوهشگران در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که انجام دادن فعالیت‌های مذهبی ارتباطی مثبت با شادکامی دارد و این بدان معنا است که شادکامی حقیقی با ارضای امیال حاصل نمی‌شود، بلکه با انجام موردی که از نظر اخلاقی ارزش انجام دادن دارد، حاصل می‌شود. شادی می‌تواند بر سامانه ایمنی ما تأثیر گذارد و موجب افزایش طول عمر افراد شود. در این رابطه نظریه‌هایی مبنی بر اینکه داشتن دین و مذهب به چند طریق باعث افزایش شادکامی می‌شود، وجود دارد. 

داشتن رابطه فردی با خدا، با کاهش دادن استرس و بهبود راهبردهای غلبه بر استرس، شادکامی را افزایش می‌دهد. همچنین مذهب سبب معنادهی به زندگی شخص می‌شود. بیشتر آیین‌های مذهبی، شخص را به محدود کردن آرزوهایش تشویق می‌کنند که برای به حداکثر رساندن سعادت ذهنی، رهیافت درستی است. از آنجایی که زیارت یکی از راه‌های ارتباطی با خداوند است و در دین اسلام نیز به زیارت امامان معصوم (ع) تأکید شده، توجه به این نکته که آیا نگرش به این عمل دینی و حضور در مکان‌های مقدس می‌تواند احساسات روان‌شناختی افراد را تحت تأثیر قرار دهد، ضروری است.

احساس ذهنی بهزیستی یا رضایت از زندگی، حوزه‌هایی از روان‌شناسی مثبت‌نگر است که تلاش می‌کند ارزیابی شناختی  و عاطفی مردم از زندگی‌شان را مورد بررسی قرار دهد. احساس خرسندی و رضایت از زندگی، ارتباط نزدیک اما پیچیده‌ای با ارزش‌ها دارد، بنابراین معیارهایی که افراد براساس آن، درک ذهنی خود را از سعادت ارزیابی می‌کنند، متفاوت است. مطالعه‌های تجربی درباره ارزش‌ها و نگرش‌ها در سطح ملت‌های مختلف اثبات کرده که از میان متغیرهای پیش زمینه اجتماعی، احساس رضایت از زندگی بر حسب میزان دینداری، تغییرپذیر است.

این ارزیابی از واکنش‌های احساسی نسبت به واقعه‌ها به علاوه قضاوت‌های شناختی از رضایت و برآورده شدن خواسته‌ها تشکیل شده است. همچنین رضایت از زندگی، بیانگر آن است که فرد چگونه زندگی خود را در کل ارزیابی برآورد می‌کند و نیز بر ارزیابی دامنه‌داری که فرد از زندگی خود به عمل می‌آورد، متمرکز است؛ به طوری که اصطلاح رضایت از زندگی می‌تواند قضاوت فرد درباره همه حیطه‌های زندگی در مقطعی خاص از زمان یا قضاوتی یکپارچه درباره زندگی شخص از بدو تولد تعریف شود. 

عامل‌های بسیاری با رضایت از زندگی ارتباط دارد که می‌توان به نقش میانجی باورهای مذهبی اشاره کرد. عده‌ای از روان‌شناسان بر این باورند که نیمی از متغیرهای سلامت روان، با باورهای مذهبی تبیین می‌شود. آن‌ها معتقد هستند که مذهب به انسان کمک می‌کند تا معنای حادثه‌های زندگی، به ویژه حادثه‌هایی را که دردناک و اضطراب‌انگیز هستند، بفهمد و این موجب دلگرمی و خرسندی مطبوعی در روان و روحیه او نیز شود.  

با وجود اینکه در پژوهش‌ها، بر اثرهای مثبت دین و دین‌داری تأکید شده و پژوهشگران نیز تأثیرهای مثبت نگرش دینی را بر سلامت روان افراد مورد بررسی قرار داده‌اند، اما درباره زیارت امام رضا (ع) که رفتاری دینی است و اثر روان‌شناختی آن، تحقیق علمی کمتری گزارش شده است. جامعه ایرانی، جامعه‌ای مسلمان است و زیارت بارگاه امامان معصوم علیهم السلام برای ما مسلمانان از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ چراکه در دین مبین اسلام بر زیارت امامان معصوم (ع) تأکید فراوان شده است. 

از سوی دیگر، روانشناسان و پژوهشگران نیز به اثرگذاری دین و عمل به دستورهای دینی، در پیشگیری و درمان اختلالات روانی، دست یافته‌اند و انسان امروزی که با انواع مشکل‌ها، استرس‌ها و پیامدهای مخرب ناشی از آن دست به گریبان است، اهمیت و ضرورت این پژوهش مشخص می‌شود، به طوری که برای داشتن جامعه‌ای پویا و نیز برای رسیدن به استحکام نهاد خانواده و ایجاد روح امید در افراد جامعه، می‌باید در زمینه تقویت دین، معنویت و حضور در مراسم و اجتماعات دینی و مذهبی در جامعه تلاش کرد. 

براساس این پژوهش، نتیجه‌های حاصل از تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که بین میزان نگرش و عمل به زیارت امام رضا (ع)، با احساس شادکامی و رضایت از زندگی، رابطه مثبت معناداری وجود دارد. بدین معنا است که هر چه نمره‌های فرد در نگرش و عمل به زیارت بالاتر باشد، نمره‌های شادکامی و رضایت از زندگی نیز بیشتر خواهد بود. یکی از پیامدهای مهم ایمان به خداوند و عمل به دستورهای دینی، احساس شادکامی است. 

در این رابطه شهید مطهری معتقد است که ایمان مذهبی آثار نیک فراوان دارد، چه از نظر تولید بهجت و انبساط روحی و چه از نظر نیکو ساختن رابطه‌های اجتماعی و چه از نظر کاهش و رفع ناراحتی‌های ضروری که لازمه ساختمان این جهان است. خوش‌بینی، روشندلی، امیدواری و آرامش خاطر از اثرهای بهجت‌زایی و انبساط آفرینی ایمان مذهبی است. زیارت بارگاه امامان معصوم (ع) یکی از اعمال و مناسک مذهبی است که می‌تواند موجب انبساط روحی و نیکو ساختن رابطه‌های اجتماعی شود؛ چراکه وقتی فرد به زیارت امام (ع) مشرف می‌شود، خودش را در محضر خدای متعال و در معرض بهره‌مندی از اثرهای مثبت این حضور و ارتباط می‌یابد و از طریق وجود پاک امام معصوم (ع) با خدای خود به راز و نیاز می‌پردازد.

فرد امیدوار است که امام (ع) بین وی و خداوند واسطه می‌شود و برایش طلب آمرزش می‌کند، از این رو برآورده شدن حاجت‌های خویش را از خداوند می‌خواهد، بنابراین امیدواری‌اش به رحمت خداوند افزایش می‌یابد و در بحران‌ها و مشکل‌های زندگی دیگر خود را تنها نمی‌یابد و احساس نا امنیتی‌اش به امنیت تبدیل می‌شود و فرد احساس آرامش خواهد کرد و شادمانی و خشنودی او در نتیجه لطف خداوند و امام معصوم(ع) افزایش می‌یابد. 

زیارت امام رضا (ع) پیش‌بینی کننده خوبی برای احساس شادکامی و رضایت از زندگی است

علاوه بر این، زائر وقتی در فضای معنوی حرم امام معصوم (ع) قرار می‌گیرد، با کرامت‌ها و شفادهی و معجزه‌های ناشی از توجه خاص امامان معصوم (ع) مواجه می‌شود؛ اینجا است که زائر درمی‌یابد که به نیروی قدرتمندی متصل است که می‌تواند در مشکل‌ها از او یاری بطلبد؛ در حدیثی از امام رضا (ع) آمده است «هرگاه بر شما پیشامد سختی رخ داد، به دیدار ما بیایید و از ما مدد بجویید». نتیجه‌های به دست آمده نشان داد که زیارت امام رضا (ع) پیش‌بینی کننده خوبی برای احساس شادکامی و رضایت از زندگی است. 

افراد امیدوار از این اعتقاد برخوردارند که می‌توانند با چالش‌هایی که ممکن است در زندگی با آنها روبرو شوند، به طور سازگارانه برخورد کنند، شادی بیشتری را تجربه و از زندگی‌شان رضایت بیشتری داشته باشند. به عبارتی، ارتباط با معصومان (ع)، معنا و مفهوم عمیقی در زندگی ایجاد می‌کند و این معنا و مفهوم اساسی در زندگی، زمینه رضایت بیشتر از زندگی را فراهم می‌کند.

 تفاوت این مطالعه با دیگر مطالعه‌های انجام شده درباره زیارت در این بود که مطالعه‌های دیگر، اثرهای زیارت را بر بعضی مؤلفه‌های روان‌شناختی به صورت مقطعی و دربازه زمانی کوتاهی سنجیده بودند، اما در این پژوهش با ساخت پرسش‌نامه‌ای درباره زیارت، سعی شد تا اثرهای روان‌شناختی زیارت بر احساس شادکامی و رضایت از زندگی، محدود به یک بازه زمانی، یعنی فقط لحظه حضور در حرم امام رضا (ع) نباشد. 

این پژوهش در مجله پژوهش در دین و سلامت منتشر شده است.

انتهای پیام