به گزارش ایسنا، جواد شعرباف، عضو گروه مطالعات غرب آسیا در دانشکده مطالعات جهان در ادامه یادداشت‌هایش در زمینه قالب‌های دیپلماسی نوشته است: آنان در مذاکرات خود ابزارهای مختلفی را به‌کار می‌گیرند تا نه با اعمال زور و فشار، بلکه با اعمال قدرت نرم درصدد تاثیرگذاری بر رفتار دولت‌ها و ملت‌های دیگر برآیند. بدین ترتیب، دولت‌ها با کم‌ترین هزینه به نتایج مطلوب و دلخواه خود یعنی همان تامین منافع ملی دست یابند. تمایل ذاتی انسان ها به استخدام همه چیز و هر چیز در عمل مشکلاتی می‌آفریند که گفت و گو راه حل مناسبی برای آن به شمار می رود. هراس از تکرار جنگ‌های جدید و پرهیز از تکرار دو اشتباه وحشتناک بزرگ (وقوع دو جنگ جهانی با ده ها میلیون کشته) به دیپلماسی در دوران جدید، شان، ارزش و اعتبار ویژه ای بخشیده است. اگرچه سایه جنگ هیچ گاه از سر بشریت کم نشده اما بتدریج از میزان جنگ ها و طولانی شدن آنها و تلفات غیرنظامیان کاسته شده و کاربست دیپلماسی و استفاده از مذاکره و سایر روش های نرم گسترش یافته و ابزارهای نوینی برای بسط تعامل میان ملت ها مورد توجه قرار گرفته است.

با پیشرفت علم و فناوری و گسترش همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه با دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی، علم به یکی از ابزارهای قدرتمند دیپلماسی تبدیل شده است. با شکوفایی روزافزون علم و تکنولوژی، جنبه‌ای از قدرت نرم در چارچوب دیپلماسی علمی در ارتباط با کشورها و تقویت جایگاه بین‌المللی آنها و تامین منافع ملی، به‌کار گرفته شد. دیپلماسی علمی به معنی بهره‌گیری از همکاری‌های علمی میان دولت‌ها و ملت‌ها به منظور حل و فصل چالش‌های مشترک و ایجاد ارتباط میان ملت‌ها و دستیابی به منافع مشترک است (کولایی & همکاران, 1397). دیپلماسی علمی بخشی اساسی در گستره‌ی دیپلماسی عمومی است و به روابط سیاسی میان یک کشور و دیگر بازیگران بین‌المللیِ بر بستر گسترش تعاملات علم وفناوری گفته می‌شود (محسنی سهی & محسنی سهی, 1394). دیپلماسی علمی به‌طورکلی عبارت است از استفاده از روابط علمی و تبادلات فناوری و پژوهشی به منظور دورزدن محدودیت‌های موجود در فضای سیاسی و گشایش در بن بست‌های سیاسی است. در حقیقت پیشبرد رویکردهای سیاسی طرف‌هایی که از یک سو در زمینه‌های علم دانشگاهی و فناوری‌های کاربردی مدرن قدرت جولان بیشتری داشته و از سوی دیگر تمایل بیشتر و منسجم‌تری برای اثرگذاری و جهت‌دهی سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و غیره داشته باشند (میرحسینی & محمدی دوستدار, 1394, ص. 50).

بنا به تعاریفی که ارائه شد اینطور به نظر می‌رسد کشورهایی که به پیشرفت‌های علمی و فناوری دست ‌یافته‌اند، این امکان برایشان فراهم شده است تا با توسل به این توانایی ها، منافع ملی خود را در فراسوی مرزها پیگیری کنند و به استظهار این ظرفیت ها، راه را برای تعاملات سیاسی و بهره مندی‌های مرتبط بگشایند.

اهمیت و جایگاه دیپلماسی علمی

با توجه به هزینه‌های فراوان جنگ‌ در جهان، دیرزمانی است که گزینه‌های دیگر مورد توجه و عنایت ویژه دست‌اندرکاران سیاست خارجی در منازعات منطقه‌ای و جهانی قرار گرفته است. امروزه کشورها از راه‌کارهای مسالمت‌آمیز دیپلماتیک در تعامل با دیگران و در این راه از ظرفیت‌های متعالی داخلی بهره می‌گیرند. علم و فناوری نیز یکی از ابزارهای جدید دیپلماسی در کشورهای دارای ظرفیت علمی گسترده است.  مشاهدات تاریخی نشان می‌دهد پیشرفت اجتماعی و رفاه مادی مردم در بلندمدت به تلاش‌های حوزه آموزش، تحقیق و توسعه بستگی دارد. بنابراین حمایت از پژوهش و فناوری از اولویت‌های دولت‌ها است. توسعه و فناوری فقط مزایای داخلی ندارد بلکه برای کشورهایی که خواهان حفظ جایگاه خود در سطح دنیا و حفظ منافع خویش هستند یک سرمایه به شمار می‌رود (کولایی & همکاران, 1397, ص. 84). به دلیل اهمیت و حساسیت مسئله‌ی دیپلماسی علمی و ضرورت توجه به آن است که سازمان‌ها و نهادهای مهمی در سطح جهان در زمینه‌ی دیپلماسی علمی فعال هستند. از آن جمله می‌توان به سازمان ملل اشاره کرد. هدف از برنامه‌ی «ابتکار دیپلماسی علم و فناوری» این سازمان بسیج تخصص‌های علمی و فناوری برای توان‌بخشی به دیپلمات‌ها و نمایندگان کشورها و تصمیم‌گیری آگاهانه در جایی که علم و فناوری نقش مهمی را ایفا می‌کند اعلام شده است. نهاد دیگر، انجمن پیشبرد علم آمریکا است که با راه‌اندازی کرسی‌های هم‌اندیشی برای دانشمندان و تحلیلگران سیاسی و سیاست‌گذاران به طور خاص، علاقمند به یافتن فرصت‌هایی است تا به عنوان میانجی میان جوامع که رابطه رسمی با آنها محدود است عمل کند. انجمن پادشاهی انگلیس و دفتر مشاور علم و فناوری وزارت امور خارجه آمریکا نیز از آن جمله نهادها هستند (محمدی دوستدار & میرحسینی, 1393, ص. 129). در ایران نیز نهادهایی چون معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در این زمینه فعالیت می کنند.

 جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر به پیشرفت‌های قابل توجهی در زمینه علم و فناوری دست یافته است. بکارگیری ابزارهای جدیدی چون علم و فناوری از جمله اولویت‌های سیاست خارجی ایران در قبال جهان و به‌خصوص کشورهای همسایه و سایر علاقه مندان بوده است. بکارگیری این شکل از دیپلماسی در مناسبات فی‌مابین با کشورهایی که بیشترین مشترکات تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را با ایران دارند از اهمیت بیشتری برخوردار است. توانمندی نظام به کارگزارانش در حوزه سیاست خارجی قدرت مانور گسترده تری می دهد و دست آنان را برای تعامل و همکاری و تامین اهداف و منافع ملی بازتر می کند.  مواردی که در ادامه به آنها اشاره می‌شود از جمله اهداف دیپلماسی علم و فناوری ایران می تواند باشد:

- استفاده از توانمندی‌ها و دستاوردهای علمی و فن‌آورانه داخلی و بومی، به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی؛

- استفاده از ظرفیت‌ها و توان دستگاه دیپلماتیک و سیاست خارجی برای رفع نیازهای فن‌آورانه و علمی داخل؛

- بسترسازی محیط مناسب برای ایفای نقش موثرتر وزارت خارجه در توسعه علم و فناوری در نظام ملی نوآوری؛

- استفاده از دستاوردهای علم و فناوری به خصوص دانش فنی و محصولات دانش‌بنیان به عنوان یک ابزار برای توسعه تعاملات فراملی با متناظران خارجی؛

- ارائه تصویری مطلوب از توانمندی‌ها و اقتدار ملی و کسب وجهه و حیثیت بین‌المللی به عنوان کشوری توسعه یافته

- قرارگرفتن در مسیر تحولات فناوری دنیا و بسترسازی برای انتقال فناوری به کشورهای علاقه مند

- ایجاد و بهبود روابط با کشورهای گوناگون به دلیل حساسیت اندک مقوله علم و فناوری در عرصه بین‌الملل و اثرگذار بودن آن در تمامی کشورها؛

- ارائه الگویی از پیشرفت در سایه عدم وابستگی به غرب و الهام‎بخشی برای جهان اسلام و سایر ملت‌های مستقل (محسنی سهی & محسنی سهی, 1394, ص. 109).

- گشایش مسیر دوم در سیاست رسمی خارجی و بهره برداری از توانمندی های فعالان این حوزه در پیشبرد اهداف و منافع کشور

- ایجاد ارزش‌افزوده و کسب سود از طریق توسعه فعالیت‌های علمی و فناوری در اثر تعاملات علمی و فناوری با کشورهای مختلف (داودی, 1393, ص. 108).

اهمیت  دیپلماسی علمی در سیاست خارجی و نقش آن در بهینه‌سازی روابط

 توسعه علم و فناوری در جهان زمینه بسیار مناسبی برای تقویت ارتباطات میان کشورها از این مسیر ویژه و معتبر فراهم آورده است. از طریق تبادلات علمی می‌توان به ایجاد و شکل‌گیری تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی  در نتیجه ایجاد منافع مشترک خوش‌بین بود و همچنین از آن در حل تعارضات میان کشورها و ملت‌ها استفاده کرد. بنابراین  می‌توان گفت دیپلماسی علم و فناوری ناظر بر دو موضوع است. یکی تعاملات علمی و فناوری میان یک کشور با دیگر بازیگران بین‌المللی که در خدمت پیشبرد سیاست خارجی آن کشور قرار گیرد، و دیگری ارتقای روابط سیاسی میان یک کشور و دیگر بازیگران بین‌المللی که زمینه‌ساز تعاملات علمی و فناوری بیشتر می گردد (داودی, 1393, ص. 109). واگان تورکیان مدیر وقت انجمن آمریکایی پیشبرد علم، دیپلماسی علم را این‌گونه تعریف می‌کند «بهره‌گیری از همکاری‌های علمی برای کمک به برقراری پیوند و ارتقای روابط در میان جوامع. به‌ویژه به منظور همکاری در حوزه‌هایی که در مورد آنها هیچ سازوکار تعاملی در سطح رسمی وجود ندارد» (برونوروفینی, 1397, ص. 38).

 گسترش اعطای بورس‌های بین‌المللی و پذیرش دانشجوی خارجی و همچنین روابط دانشگاهی می‌تواند موجبات بسط روابط سیاسی و اقتصادی میان دولت‌ها را فراهم آورد. به خصوص در شرایطی که روابط سیاسی و دیپلماتیک رسمی چندان مستحکم نیست، روابط دانشگاهی راهی برای تداوم و حفظ روابط و تعدیل خصومت‌ها است (محسنی سهی & محسنی سهی, 1394, ص. 98). مراکز پژوهشی دارای عملکرد عالی، برای پژوهشگران خارجی جذابیت دارند و این پژوهشگران به نوبه خود با حضورشان به این گونه مراکز غنا می‌بخشند. همین موضوع از منظری دیگر در باب حضور دانشجویان و اعطای بورسیه یه آنان نیز صدق می کند. گستره تعاملات علمی و روی گشاده در پذیرش دانشجو و دانشگاهیان یک کشور، بهترین فرصت را برای همکاری با دیگران به وجود می‌آورد. تجربه زیسته دانشجویان خارجی در ایران، آنان را به سفیرانی قابل اعتماد در کشور خود تبدیل می کند تا ضمن انتقال تجارب زیسته خود، پیغامبر فرهنگ و تمدن کهن ایران به دیگر نقاط جهان باشند. برای همین جذب دانشجوی خارجی و آموزش آنها در داخل یکی از اهداف مشترک همه کشورهایی است که مایلند از قدرت برتر علمی و اندیشه در حوزه فرهنگ و تمدن در راستای اهداف ملی خویش بهره بگیرند (برونوروفینی, 1397, ص. 90).

دیپلماسی علم و فناوری علاوه بر ایجاد و تقویت روابط سیاسی بین دولت‌ها بر فرهنگ کشورها و اقتصاد داخلی و بین‌المللی نیز موثر خواهد بود. کیم (2007) معتقد است دیپلماسی علم و فناوری می‌تواند اقتصاد ملی کشورها را نجات دهد زیرا اولا، باعث افزایش سرعت توسعه علمی کشورها می‌شود؛ ثانیا، انبوهی از تجارب و پیوندهای اقتصادی به وجود می‌آورد و ثالثا، تجارت، صنعت، علم و درآمد ناخالص ملی به منزله یکی از منابع اقتصادی گسترش می‌یابد (محسنی سهی & محسنی سهی, 1394, ص. 98).  اشتراکات زبانی، فرهنگی و تاریخی ایران با برخی کشورهای همسایه چنان در هم تنیده  شده است که می‌توان روابط سیاسی و اقتصادی را بر چارچوبه علم و فرهنگ بنا کرد (داودی, 1393, ص. 117). از نظر فرهنگی مهم‌ترین کارکرد دیپلماسی علم و فناوری گسترش و صدور ارزش‌ها، اصول و معانی فرهنگ ملی کشورها به عرصه بین‌المللی است. استفاده از مبادلات دانشگاهی برای توسعه فرهنگ ملی، از اهمیت و اولویت ویژه برخوردار است. در واقع دانشگاه نهادی برای پیوند بیشتر فرهنگ و ملت‌ها با یکدیگر است. بعد فرهنگی شامل شش مولفۀ برنامه‌های آموزشی و تعاملات فرهنگی، اعزام سفیران فرهنگی متشکل از دانشگاهیان و نخبگان فرهنگی به سایر دانشگاه‌های جهان، اعزام رایزن‌های علمی به خارج از کشور، ارتباط با کرسی‌های اسلام‌شناسی، برگزاری کرسی‌های ایران‌شناسی و حمایت از کرسی‌های زبان فارسی در خارج و زبان‌های مهم خارجی در ایران است (محسنی سهی & محسنی سهی, 1394, ص. 102).

به بیانی دیگر می‌توان گفت اهداف دیپلماسی علمی ایران عبارتنداز: جهت‌دهی علمی اهداف سیاست خارجی (علم در دیپلماسی)، تسهیل همکاری علمی بین‌المللی (دیپلماسی برای علم) و استفاده از همکاری علمی برای تاثیرگذاری بر روابط بین کشورها (علم برای دیپلماسی) (میرحسینی & محمدی دوستدار, 1394, ص. 50). ظرفیت‌های علمی و فنی پیشرفته ایران از جمله تقویت دوره‌های تحصیلات تکمیلی و افزایش مقالات نمایه شده در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی و غیره می‌تواند به عنوان فرصتی برای روابط بیشتر با کشورهای منطقه و فرامنطقه‌ای باشد. باتوجه به راه‌کارهای ارائه شده ضروری است سیاست‌گذاران خارجی هنگام شناسایی منابع قدرت در میان ظرفیت‌های بالای قدرت نرم کشور، ظرفیت علمی برجسته جامعه دانشگاهی که ظرفیت های  فراوانی نظیر تولید قدرت‌، ثروت، حیثیت علمی و اعتبار جهانی را در خود جای داده است را مورد توجه قرار دهد.

- ایجاد پیوند رسمی و مشخص با هدف هم افزایی علمی، سیاسی میان دو وزارتخانه خارجه و علوم

- برگزاری نمایشگاه‌های فناوری‌های پیشرفته ایران در کشورهای همسو و علاقه مند

- فعالیت مشترک‌ در حوزه قدرت نرم و دیپلماسی عمومی و احیای دیپلماسی مسیر دوم

- ترغیب جامعه علمی و دانشگاهی برای همکاری های بین دانشگاهی با حمایت های وزارت خارجه

- ترویج فعالیت‌های دانشگاهی (تبادل استاد و دانشجو، ارائه بورسیه، معرفی چهره های شاخص، تورهای علمی و نظایر آن) در راستای دیپلماسی عمومی

- تشکیل شورای هماهنگی دستگاه‌های دارای تعامل بین‌المللی در حوزه علم و فناوری

- استفاده از ظرفیت چهره های دانشگاهی ایرانی علاقه مند به وطن در خارج از کشور

- اعطای بورس تحصیلی و تسهیلات لازم برای جذب دانشجویان و استادان خارجی

- توسعه همکاری های بین‌المللی علمی در قالب طرح های مشترک

- تبدیل پدیده‌ی خروج نخبگان به فرصتی برای گسترش فرهنگ و تمدن ایران

نقش دانشگاها در دیپلماسی علمی

باتوجه به سطح فناوری کشور که دارای غنای مناسب و قابل قبولی در صحنه بین الملل است، از طریق آموزش دیپلمات‌های متخصص در حوزه علم و پیگیری دیپلماسی علم و فناوری می‌توان در ساختار سیاست خارجی، بستر همکاری‌ها و انتقال فناوری‌های سطح متوسط و پایین را به‌ویژه به کشورهای همسایه و علاقه مند فراهم کرد. توجه به حضور افراد آگاه در زمینه علم و فناوری در نمایندگی‌های خارج از کشور می‌تواند در شناسایی حوزه‌های همکاری علمی و فناوری در کشورهای مختلف موثر باشد. با توجه به اینکه «ستاد توسعه دیپلماسی علم و فناوری» به همت معاونت علمی و فناوری رییس جمهور و با حضور دستگاه‌های ذیربط شکل گرفته است، برای تحقق و تامین منافع ملی از طریق دیپلماسی علم و فناوری، آموزش و تعمیق اطلاعات و تحلیل‌های اعضای نمایندگی‌های خارج از کشور در زمینه علم و فناوری بسیار حائز اهمیت است. در واقع، از طریق همکاری تنگاتنگ با اعضای نمایندگی‌های دیپلماسی کشور می‌توان ظرفیت‌های موجود علم و فناوری در کشور را در سطح بین‌الملل به فعل درآورده و نیازهای این حوزه را نیز از طریق برقراری همکاری‌های علمی تامین کرد (داودی, 1393, ص. 125).

میزان موفقیت در ایفای این نقشِ مهم، نیازمندِ داشتن مهارت متناسب با دیپلماسی امروز جهان است. ضرورت برگزاری دوره مهارت دیپلماسی علم و فناوری نه تنها برای دیپلمات‌های رسمی، بلکه برای وزارتخانه‌ها و سازمان‌های فعال در حوزه‌ های دانشگاهی و آموزش و پرورش، اعضای انجمن‌های علمی و موسسات آموزشی و دیگر نهادهای مرتبط مفید خواهد بود. به دلایل ذیل می‌توان مشارکت در دوره‌های دیپلماسی علم و فناوری را ضروری دانست:

- آشنایی با چگونگی ایجاد سازوکارهای حمایتی برای افزایش همکاری‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها و حضور آنها در مجامع و شبکه‌های علمی بین‌المللی؛

- روش‌های اصلاح قوانین و مقررات مربوط به انتقال فناوری به کشور و ایجاد و توسعه‌ی نهادهای انتقال و بومی‌سازی فناوری؛

- چگونگی تقویت و توسعه‌ی نظام‌مند همکاری دانشگاه‌های کشور با دانشگاه‌های بزرگ و معتبر جهانی؛

- ارائه سازوکارهای مناسب برای ایجاد شبکه‌های پژوهشی در داخل و خارج از کشور برای انتشار و تبادل دانش و فناوری؛

- ترغیب جامعه علمی و دانشگاهی به همکاری های سازمان یافته و هدفمند در راستای تقویت دیپلماسی عمومی و ملی.

به منظور بهبود و ارتقاء دیپلماسی علمی کشور دانشگاه‌ها می توانند فضای نوینی را در اختیار سیاست خارجی کشور قرار دهند. این فضای دانشگاهی، فارغ از تشریفات و آداب و رسوم معمول نهادهای دیپلماتیک، بخوبی می تواند به تلطیف و تعمیق روابط خارجی کمک کند. نیز می تواند در جهت رسیدن به اهداف و منافع ملی، یکی از ابزارهای اعمال قدرت نرم یعنی علم و فناوری را در کشور ارتقا دهند. از جمله نتایج این همکاری، تحکیم بنیان‌های معرفتی فرهنگ خود، تعمیم ارزش‌ها، دانش‌ها و نگرش‌های تولید شده به فراسوی مرزهای جغرافیایی و گسترش روابط سیاسی خواهد بود. در این راستا تقویت مولفه‌های دیپلماسی علم و فناوری از اهمیت برخوردار است. این مولفه‌ها عبارتند از: برگزاری همایش‌های بین‌المللی مشترک، تالیف کتب مشترک دانشگاهی به زبان‌های بین‌المللی، انجام پروژه‌های مشترک با دانشگاه‌های بین‌المللی، راه‌اندازی نشریات پژوهشی بین‌المللی، ایجاد کرسی‌های بین‌المللی آموزشی و پژوهشی، تاسیس مراکز تحقیق و توسعه علمی-بین‌المللی، تشکیل پارک‌ها، مراکز رشد و قطب‌های علمی منطقه‌ای و بین‌المللی، برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی مشترک بین‌المللی، ایجاد دانشگاه‌های مجازی و آموزش از راه دور بین‌المللی، مبادله محتوای آموزشی و سایر اطلاعات علمی و ایجاد رشته‌های مشترک دانشگاهی، اعزام دانشجو به خارج از کشور، جذب دانشجویان خارجی، جذب هیئت علمی خارجی، اعزام اعضای هیئت علمی برای تدریس در سایر دانشگاه‌های خارج از کشور به صورت مدعو، اعطای فرصت مطالعاتی به اعضای هیئت علمی، اعطای فرصت مطالعاتی به دانشجویان، اعطای تسهیلات دانشجویی جهت ویزا، اقامت، اجازه کار و ...، اعطای جوایز علمی مشترک بین‌المللی.

قطعا برقراری همکاری‌های علمی، آموزشی، پژوهشی و عملیاتی میان دانشگاه تهران و نهادهای فعال و مرتبط برای بالابردن مهارت فعالان دولتی و غیردولتی در خصوص مسائل علمی و سیاست خارجی در پیشبرد اهداف کشور در این زمینه موثر خواهد بود. برقراری معاهدات و موافقت‌نامه‌های دوطرفه و چندگانه میان دولت، سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی با دانشگاه‌ها و برقراری تعامل و مذاکره میان آنها نیز در توسعه کشور نقش ‌بسزایی خواهد داشت. بی تردید منفعت این تعامل دوسویه، نصیب کشور و همه علاقه‌مندان تعالی و سربلندی ایران عزیز خواهد بود. دانشگاه تهران در راستای بین‌المللی کردن دانشگاه از سویی و عمل به مسئولیت‌های اجتماعی خویش، باب جدیدی را در تعامل با نهادهای مختلف با هدف کمک به تامین اهداف و منافع گشوده است. برگزاری دوره‌های بلندمدت دیپلماسی با هدف برطرف کردن معضلات کشور در عرصه بین‌المللی و آموزش فعالیت در گستره جهانی، یکی از مهم‌ترین روش‌های تحقق اهداف کلان در حوزه بین‌الملل است. فعالان این حوزه، با شرکت در دوره‌های دیپلماسی علمی ضمن شناخت عمیق اصول و سازوکارهای اجرایی، در بکارگیری روش های جدید در رایزنی‌های علمی و فناورانه مهارت لازم را به دست می‌آورند. همچنین با کسب آداب و فنون مذاکره با سازمان‌های منطقه‌ای و جهانی، از امکانات و ظرفیت‌های علمی کشور برای تقویت همکاری های دانشگاهی و مذاکرات ماهرانه، زمینه را برای پیشبرد اهداف علمی در خارج از کشور فراهم آورند.

منابع:

1-براتی, م. (1390). بررسی مفهومی دیپلماسی علم و فناوری و ترسیم وضع موجود آن در جمهوری اسلامی ایران. تهران: معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری.

2- برونوروفینی, پ. (1397). علم و دیپلماسی (جلد 1). (س. قائمی, مترجم) تهران: پؤوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با همکاری شورای راهبردی روابط بین‌الملل.

3- داودی, ع. (1393). دیپلماسی علم و فنآوری ایران در افغانستان: فرصتها و چالشها. فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست, 3(11).

4- کولایی, ا., & همکاران. (1397). دیپلماسی علمی جمهوری اسلامی ایران در جمهوری‌های قفقاز جنوبی (جلد اول). تهران: انتشارات خرسندی.

5- محسنی سهی, ه., & محسنی سهی, ف. (1394). تأثیر دیپلماسی علم و فنّاوری بر افزایش قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران. مدیریت در دانشگاه اسلامی, 4(1).

6- محمدی دوستدار, ح., & میرحسینی, س. (1393). دیپلماسی علمی به مثابه قدرت نرم. دوفصلنامه مطالعات قدرت نرم, 4(11).

7- میرحسینی, س., & محمدی دوستدار, ح. (1394). ابعاد سیاسی-فرهنگی همکاری های علمی بین‌المللی در اسناد ملی علم و فناوری کشورهای منتخب. مطالعات میان فرهنگی, 10(27), 45-76.

انتهای پیام