به گزارش ایسنا، «هرج و مرج داخلی، آشفتگی اوضاع اجتماعی و سیاسی و عدم امنیت، فقر و قحطی، پراکندگی نیروهای اجتماعی، سیاسی و... از جمله مسائلی است که پس از جنگ جهانی اول گریبانگیر جامعه‌ و مردم ایران شده و این مسائل گرچه ریشه در ساختار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور داشت ولی با کشیده شدن ناخواسته‌ ایران به جنگ بین الملل اول رشد یافت و به دلیل دخالت‌های‌ آشکار قدرت‌های خارجی نظیر انگلستان، روسیه تزاری، آلمان و عثمانی در امور داخلی ایران تشدید شد... » این روایتی است از اوضاع ایران در سال‌های ۱۳۰۰ و ۱۳۰۱ خورشیدی که در پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران آورده شده است. روایتی از سالی که در آن جمعیت هلال احمر فعلی یا همان شیر و خورشید سرخ در کشور پایه‌گذاری شد و به بهانه «هفته هلال» بازخوانی می شود.

جمعیت شیروخورشید سرخ متولد شد

سال ۱۸۵۹ یک تاجر سوئیسی به نام «هانری دونان» در سفر خود با صحنه های فجیع از جنگ سربازان مصدوم زخمی رها شده مواجه شده  و به کشور خود بازگشت و کتابی نوشت و در آن پیشنهاد کمیته بین‌المللی صلیب سرخ را مطرح کرد. این کتاب سرآغاز تشکیل کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در سال ۱۸۶۳ میلادی شد و حدود ۶۰ سال پس از آن نیز، پای جمعیتی مردم‌نهاد و مشابه آنچه که در سوئیس فعالیتش را آغاز کرده بود، به ایران هم باز شد. جمعیتی خیریه و مردم‌نهاد که با پیشنهاد دکتر «امیرخان امیراعلم» در سال‌های پایانی حکومت قاجارها در ایران تاسیس شد اما نه تحت تاثیر غربی‌ها نام صلیب سرخ برایش انتخاب شده و نه متاثر از ابتکار عثمانی‌ها، هلال احمر نامیده شد. ایران، نام  «شیر و خورشید سرخ» برای این جمعیت انتخاب کرد.

 چهارم بهمن ۱۳۰۱ بود که پس از موافقت شاه وقت با تشکیل سازمان شیر و خورشید سرخ، آخرین ولیعهد قاجارها یادداشتی را ضمیمه نظامنامه این جمعیت کرد و ریاست افتخاری آن را پذیرفت؛ «نظامنامه تشکیلات جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران را ملاحظه کردم، ریاست افتخاری این جمعیت نوع پرور را با کمال مسرت می‌پذیرم و امیدوارم در زیر سایه و با توجهات بندگان اعلیحضرت اقدس شاهنشاهی روحنا فداه جمعیت خیریه مذکور موفقیت کامل در خدمت به نوع حاصل نمایند.»

 حدود هفت سال بعد از تاسیس نیز در شرایطی که حکومت پهلوی در کشور به روی کار آمده بود، کنفرانس ژنو نشان شیروخورشید سرخ را به عنوان نماد سوم مورد حمایت بین‌المللی و در کنار صلیب سرخ و هلال احمر به تصویب رساند.

نشان شیر و خورشید سرخ تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران به عنوان نماد سوم و البته نماد اختصاصی کشورمان برای فعالیت‌های بشردوستانه شناخته می‌شد، اما پس از سخنرانی حضرت امام خمینی (ره) که در اسفند ۵۷ در مدرسه فیضیه قم انجام شده و در جریان آن تاکید کردند که «بیرق ایران نباید بیرق شاهنشاهی باشد، آرم‌های ایران نباید آرم‌های شاهنشاهی باشد؛ باید آرم‌های اسلامی باشد. از همه وزارتخانه‌ها، از همه ادارات، باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشود.» استفاده از این نام و نماد نیز برای این جمعیت به پایان رسید و  دولت جمهوری اسلامی ایران که طی نامه‌ای کتبی به دولت سوئیس به عنوان امین و نگاهدارنده قراردادهای چهارگانه ژنو، اعلام کرد که استفاده از نماد شیر و خورشید سرخ از سوی ایران به حالت تعلیق درآمده و ایران نیز همچون دیگر کشورهای اسلامی از نشان هلال‌احمر استفاده می‌کند. این نماد همچنان در حالت تعلیق بوده و هیچ کشوری از آن استفاده نمی‌کند.

امداد و نجات اولین اقدام مهم جمعیت سرخ نشان ایران

گرچه صلیب سرخ در ابتدا با هدف ارائه مراقبت‌های بهینه به سربازان مجروح در زمان جنگ تشکیل شد، اما به مرور زمان نقش‌های میدانی‌تر نیز به خود گرفت و به یک میانجی بی‌طرف در میان طرف‌های متخاصم بدل شد. به طوری که در جریان جنگ جهانی اول کمیته بین المللی صلیب سرخ بر اساس تجاربی که از درگیری‌های دیگر کسب کرده بود آژانس مرکزی اسرای جنگی را در ژنو افتتاح کرد و رابطی میان سربازان اسیر و خانواده‌های آنان بدل شد.

یکی از نخستین اقدامات این جمعیت در ایران با امداد و نجات و هماهنگی برای دریافت کمک‌های مردمی گره خورده و در پی وقوع زلزله‌های نسبتا شدید که در خرداد ماه سال ۱۳۰۲ در تربت حیدریه و سه ماه بعد در سیرجان و کرمان رخ داد، وارد عمل شد. مدتی بعد امدادگران در سیلاب‌های گسترده همان سال در استان‌های گیلان، مازندران، آذربایجان شرقی و اصفهان نیز حضور پیدا کرد و به واسطه همین حضور نیز اقدام به استمداد ملی برای کمک به آسیب‌دیدگان در سطح کشور کرد.

تجربه نسبتا موفق از این اقدامات سبب پیگیری‌ها برای ایجاد تشکیلات امدادونجات در این جمعیت ملی شده و از آن تاریخ به بعد امدادگران در رسیدگی به حوادث و بلایای طبیعی نقش موثری داشتند. تا جایی که سرانجام آیین‌نامه خدمات امدادی سازمان امداد و نجات جمعیت شیروخورشید در سال ۱۳۴۷ نگارش شده و مسئولیت ارائه خدمات امدادی درمانی به آسیب‌دیدگان سوانح و بلایای طبیعی در زمان صلح با تصویب هیات مرکزی جمعیت رسما به این سازمان واگذار شد.

سازمان امداد و نجات،  یکی از اولین تشکیلات رسمی و سراسری امداد به صورت منظم در کشور است که با استخدام نیروهای تمام وقت برای ادارات سازمان مرکزی امداد کل در سال ۱۳۵۰ رسما فعالیت خود را آغاز کرد.

مکتب سازمان جوانان

یکی دیگر از سازمان‌های وابسته به جمعیت هلال احمر، سازمان جوانان است. سازمانی که به موجب اساسنامه مصوب سال ۱۳۲۶ فعالیتش آغاز شده و به موجب آن گروه‌هایی از دانش‌آموزان مقاطع مختلف تحصیلی، دانشجویان، ورزشکاران، هنرمندان و تمام افراد به شرط آنکه سنشان از سن قانونی جوانی فراتر نرفته باشد، امکان عضویت در این جمعیت را پیدا کردند. در واقع هدف از تاسیس سازمان جوانان، تبدیل آن به مبدایی برای ورود به این جمعیت و ایجاد مکتبی برای تقویت سجایای پسندیده نوع پروری و بشردوستی در کودکان و جوانان کشور بود.

سازمان جوانان جمعیت را به نوعی می‌توان یکی از اولین سازمان‌های منسجم و هدف‌دار جوانان در کشور دانست. طی بیش از هفت دهه از فعالیتش توسعه مشارکت جوانان در تصمیم گیری‌ها و تربیت و آموزش جوانان حضورشان در انجام خدمات امدادی و عام‌المنفعه را دنبال کرده است.

بزرگترین نهاد کار داوطلبانه در کشور

جمعیتی که روز به روز در حال گسترش در سطح کشور بود، به نیروی انسانی هم نیاز مبرمی داشت، از این رو پس از تشکیل سازمان جوانان، نیاز به ساماندهی داوطلبانی که خارج از سنین جوانی قرارداشته و تمایل به همکاری با جمعیت را داشتند، منجر به تشکیل سازمان داوطلبان شد. سازمانی که با هدف احیا و تحقق اصل خدمات داوطلبانه، حمایت از اقشار آسیب پذیر از طریق سازماندهی و بهره‌گیری از توان و مساعدت افراد و اقشار توانمند در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی تشکیل شد.

 سازمان داوطلبان با حفظ ماهیت و ماموریت های اصلی خود که کاملا منطبق با نیازهای موجود و قابلیت های ساختار اجتماعی بوده، سعی کرده تا نقش حلقه واسطی میان توانمندان و نیازمندان جامعه را ایفا کند و طی شش دهه از فعالیتش خدمات متنوعی چون کمک به درمان بیماران محروم، حمایت از کودکان آسیب دیده و باقیمانده از حوادث و سوانح، کمک به آسیب دیدگان باقیمانده از زلزله، سیل و بلایای طبیعی، مشارکت در جذب کمک های مردمی برای جبهه های جنگ، حوادث و سوانح و ... را ارائه کرده و امروز به یکی از بزرگترین نهادهای کارداوطلبانه در کشور بدل شده است.

اهداف اولیه تشکیل صلیب سرخ که همان حفاظت در سربازان در جنگ‌ها و ... بود از یک سو و تجربیات به دست آمده در دو جنگ جهانی و آنچه که در جریان به امدادرسانی به حادثه‌دیدگان رخ داده بود از سوی دیگر، سبب شد تا جمعیت شیر و خورشید سرخ به فکر ایجاد سازمانی برای تامین دارو و تجهیزات پزشکی بیفتد و در نهایت سازمان تدارکات پزشـکی با هدف تأمین دارو و تجهیـزات پزشکی مورد نیاز بیمارستان ها و مراکز درمانی فعالیت خود را از سال ۱۳۳۴ آغاز کرد.

سه حکومت و یک جمعیت

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این جمعیت بر پایه تمرکز بر اموربشردوستانه و مردم یاری تاسیس شده بود، با تغییر نام به هلال احمر به فعالیت خود ادامه دارد، تا این جمعیت جزو معدود نهادها در کشور باشد که در زمان سه حکومت در یک کشور فعالیت داشته است. جمعیت هلال احمر در طول هشت سال جنگ تحمیلی میان ایران و عراق نیز نقش پررنگی در امدادرسانی به مصدومان جنگی، یافتن مفقودشدگان و پیگیری امور مربوط به اسرا و جنگ‌زدگان برعهده داشت و ارتباطات بین‌المللی این جمعیت که بر پایه اصول بشردوستانه بنا شده است، ایرانیان بسیاری را به کشور و جمع خانواده‌هایشان بازگرداند.

پس از پایان جنگ نیز گرچه تا سال‌ها فعالیت‌های جمعیت هلال احمر پیرامون وظایف محوله در دوران جنگ ادامه داشت، اما این جمعیت فعالیت خود را گسترش داده و نسبت به تجهیز ناوگان و توسعه خدماتش اقدام کرد. در  طول سه دهه پس از پیروزی انقلاب، معاونت‌های بهداشت و درمان، پژوهش وفناوری و ... به این جمعیت افزوده شده و شرکت نساجی هلال نیز فعالیت خود را با سهامداری جمعیت هلال احمر آغاز کرد. عضوگیری از طریق سازمان‌های داوطلبان، جوانان و امدادونجات ادامه یافت و میلیون‌ها نفر از مردم کشورمان همکاری خود با جمعیت هلال احمر را آغاز کردند، تا جایی که این جمعیت به یکی از بزرگترین جمعیت‌های ملی در سطح جهان بدل شد.

جمعیت هلال احمر طی این مدت در حوادثی نظیر زلزله رودبار، زلزله بم، زلزله ورزقان، زلزله سرپل‌ذهاب، حوادث سقوط هواپیما، سیل سال‌های مختلف در استان‌های گلستان، سیستان و بلوچستان، خوزستان و ... نقش موثری در امدادرسانی و کمک به آسیب‌دیدگان و جذب کمک‌های مردمی داشته است. علاوه بر آن در امور مربوط به درمان و سلامت ایرانیان در اماکن مذهبی سوریه، عراق و عربستان نیز نقش اصلی را عهده‌دار بوده و در میلیون‌ها نفر از شهروندان در پادگان‌ها، مدارس و ... را نیز تحت آموزش همگانی قرار داده است.

این جمعیت در امدادرسانی‌های بین‌المللی نیز پیشگام بود و در جریان حوادث طبیعی و بحران‌های رخ داده در ترکیه، سومالی، لبنان و ... نیز حضوری پررنگ و موثر داشته است.

تغییرات چندباره اساسنامه و نیاز دوباره به اصلاح

گرچه در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، جمعیت شیروخورشید وقت دارای اساسنامه‌ای مشخص بود، اما یکی از اولین قوانین مصوب پیرامون جمعیت هلال احمر در مجلس شورای اسلامی به سال ۱۳۶۲ برمی‌گردد که بر اساس ماده واحده قانون وظایف و مسئولیت‌های جمعیت هلال احمر این جمعیت دارای شخصیت حقوقی مستقل شناخته شد. همچنین در این ماده واحده تاکید شد که جمعیت هلال احمر  به کلیه تعهدات و قراردادهای مصوب بین‌المللی مربوط به اهداف، وظایف و مسوولیت های جمعیت هلال احمر و صلیب سرخ جهانی و مقررات اتحادیه جهانی صلیب سرخ و هلال احمر که با سیاست‌ها و قوانین جمهوری اسلامی ایران مغایرت نداشته باشد پای بند بوده و روابط خود را در چارچوب سیاست خارجی کشور با کلیه جمعیت های هلال احمر و صلیب سرخ در جهان محفوظ داشته و درمسائل امدادی برون مرزی و درون مرزی و تعهدات مربوطه بر طبق اساسنامه ای که به پیشنهاد جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی و با تائید وزارت بهداری به تصویب مجلس شورای اسلامی می‌رسد، عمل می‌کند.

نخستین اساسنامه قانونی جمعیت هلال احمر سرانجام در سال ۱۳۶۷ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و پس از آن طی سال‌های ۷۴، ۷۹، ۸۱ و ۸۸ موادی از آن مورد اصلاح قرار گرفت و در حال حاضر نیز اصلاح آن در دستورکار مجلس قرار دارد. موضوعی که محمدنصیری، سخنگوی وقت جمعیت هلال احمر در تیرماه سال ۹۹ درباره آن به ایسنا گفته بود: «در حال حاضر یکی از موضوعاتی که جزء دغدغه‌های ما است و ما از مجلس می‌خواهیم که به ما کمک کند موضوع اصلاح و تغییر در اساسنامه این تشکل است البته منظور از تغییر این نیست که همه چیز تغییر کند اما در مورد ماهیت یک تشکل مردم نهاد و موارد این چنینی ما نیازمند تغییر دراسسانامه هستیم که امیدواریم مجلس جدید به ما کمک کند.»

چند ماه بعد در دی ماه ۱۳۹۹ کریم همتی، رییس جمعیت هلال احمر نیز در گفت‌وگویی به ایسنا گفته بود: «اصلاح اساسنامه این جمعیت باید براساس دغدغه‌ها و نیازهای هلال احمر انجام شود». آخرین خبرها در مورد اصلاح اساسنامه جمعیت هلال احمر نیز مربوط به روزهای پایانی بهمن‌ماه سال ۱۳۹۹ است که در جریان آن نمایندگان مجلس از بررسی این موضوع و اعلام وصول طرح مربوط به آن خبر داده بودند.

 هفت اصل مهم در هلال احمر که نباید فراموش شود

علاوه بر اساسنامه که در آن مواردی چون محل درآمدهای جمعیت هلال، نحوه انتخاب رییس، وظایف و اختیارات و ... پرداخته شده است، جمعیت هلال احمر کشورمان به هفت اصل مهم نیز که به اصول هفتگانه نهضت جهانی صلیب سرخ و هلال احمر هم مشهور است، پایبند شده است.

نخستین اصل «بی غرضی» است. یعنی نهضت هیچگونه جهت‌گیری نسبت به ملیت، نژاد، عقیده مذهبی، طبقه یا عقاید سیاسی ندارد و تلاش می‌کند تا با توجه به نیاز افراد، رنج ایشان را التیام بخشد و موارد حیاتی‌تر را ترجیح دهد.

اصل دیگر «بی‌طرفی» است، که براساس آن جمعیت هلال احمر همچون دیگر جمعیت‌های ملی در سراسر کشور به منظور بهره‌بردن از اطمینان همگانی، در درگیری‌ها از هیچ طرفی جانبداری نمی‌کند و در هیچ زمانی در مناقشه‌های سیاسی، نژادی، مذهبی و یا ایدئولوژی شرکت نخواهد کرد.

«استقلال»؛ اصل دیگری است که در آن تاکید شده که این نهضت مستقل است و نمایندگان محلی ضمن آنکه در خدمت انسان‌دوستانه دولت‌های خود نقش کمکی را ایفا خواهند کرد و منطبق با قوانین کشور متبوع خود خواهد بود باید همواره استقلال خود را حفظ کنند تا بتوانند منطبق با اصول نهضت عمل کنند.

اصل بعدی، «خدمت داوطلبانه» است و بر اساس آن خدمت در نهضت داوطلبانه است و در هیچ شرایطی سودآوری مشوق آن نخواهد بود.

«بشردوستی» اصل دیگری است که در آن تاکید شده نهضت بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر که با ایده کمک بی‌طرفانه به مجروحان جنگی شکل گرفته با پشتوانه ملی و بین‌المللی خود تلاش می‌کند تا رنج را در هر کجای جهان التیام بخشد و از آن جلوگیری کند. هدف نهضت، محافظت از جان و سلامتی نوع بشر و تضمین کرامت آن است. نهضت درک متقابل، دوستی، همکاری و صلح پایدار را در میان ملت‌ها ترویج می‌کند.

«یگانگی» اصل مهم دیگری است که طبق آن در یک کشور، تنها یک جمعیت صلیب سرخ  یا هلال احمر می‌تواند وجود داشته باشد. این جامعه باید برای استفاده عموم باشد و فعالیت‌های انسان دوستانه را در سرزمین خود انجام دهد.

آخرین اصل نیز «جهان شمولی» است که طبق آن همه جمعیت‌ها در نهضت بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر از موقعیت یکسان برخوردارند و مسوولیت‌ها و وظایف یکسانی را در کمک به یکدیگر برعهده دارند.

 از هرج و مرج سال ۱۳۰۰ تا تحریم‌های سال ۱۴۰۰

جمعیت هلال احمر یا همان شیروخورشید سرخ سابق که در سال ۱۳۰۱ تاسیس شد، حالا یک قرن از عمرش را پشت سرگذاشته است. عمری که در میانه هرج و مرج‌های ناشی از بی‌کفایتی شاه کم‌سال و دخالت بیگانگان آغاز شده و حالا در شرایط ثبات به چالش تحریم‌ها رسیده است. موضوعی که کریم همتی، رییس جمعت هلال احمر در گفت‌وگو با ایسنا، به آن پرداخته و می‌گوید: «طی یک قرنی که از عمر جمعیت هلال احمر در کشورمان می‌گذرد، سرمایه معنوی این جمعیت مردمی روز به روز ارتقا پیدا کرده و امروز ما به افتخار می‌گوییم که همه اقشار و گروه‌های مردم به جمعیت هلال احمر اعتماد دارند.

او با بیان اینکه در تمام این سال‌ها وضعیت انبارها و تجهیزات لجستیک جمعیت هلال احمر پیشرفت چشمگیری داشته است، ادامه می‌دهد: امروز شبکه مویرگی  هلال احمر در کل کشور وجود دارد. تعداد بالگردهای ما از یکی دو فروند در اوایل انقلاب به ۲۴ فروند بالگرد رسیده و بیش از دو میلیون نفر در جمعیت هلال احمر عضو هستند.

همتی اضافه  می‌کند: اما چالش‌هایی هم داریم که امروز با آن روبروییم. افراد جوانی که در کنار هلال احمر هستند و امیدوارند که شرایط زندگیشان تغییر کند اما مشکلات اقتصادی بیشتر شده است و ما باید به این موضوع توجه کنیم. بحث فرسوده شدن ناوگان و ضرورت استفاده از امکانات روز دنیا بسیار مطرح است که با توجه به شرایط تحریم‌ها ، امکان بهره‌مندی از آن برایمان دشوار شد. به گفته همتی در بحث بالگرد، خودرو و انبار نیز نیاز به اعتبار مضاعف وجود دارد.

او در عین حال حاشیه‌ها را نیز چالشی برای هلال احمر می‌داند و به ایسنا می‌گوید: حاشیه های هلال احمر و ورود افراد سیاسی به هلال احمر چالش جدی است که امیدواریم این افراد سیاسی یا وارد هلال احمر نشوند یا اگر وارد شدند، سیاست را کنار بگذارند.

جمعیت هلال احمر حالا نهادی است با یک قرن تجربه، تجربه‌ای که در دل جنگ‌ها، بحران‌ها و سال‌ها فعالیت به دست آمده و امروز این جمعیت را به یکی از قدیمی‌ترین نهادهای مدنی در کشور بدل کرده است. نهادی که شرط مراقبت از آن دوری از حواشی است که رییس جمعیت هم به آن اشاره کرده است؛ عدم ورود افراد سیاسی یا کنار گذاشتن سیاست از سوی افراد داخل جمعیت هلال احمر.

انتهای پیام