طلوع و غروب خورشید هر روز بر شمار روزهای عمر اضافه می‌کند و انسان است که می‌تواند با کتاب انس گرفته و بر زیبایی زندگی‌اش بیفزاید یا از کتاب دور شود و هر روز بیشتر از روز قبل از زیبایی‌های زندگی خود را دور کند، می‌تواند یک اندیشمند باشد یا یک امی و بی‌سواد، یک ژرف‌اندیش باشد یا یک سطحی‌نگر، یک روشنفکر باید یا یک تاریک‌اندیش.
معجزات کتاب و کتاب‌خوانی البته فراوان‌تر از آن است که بتوان برای آن شماره انداخت و یکی پس از دیگری آن را با کلمات پیش سر هم به صف کرد. اما مسئله‌ای که مطرح می‌شود آن است که چرا هر روز رنگ کتاب و کتاب‌خوانی در زندگی امروزی کم‌رنگ‌تر شده و فرهنگ مطالعه رنگ می‌بازد؟ برای احیای فرهنگ مطالعه چه باید کرد و چگونه جامعه را با کتاب آشتی داد؟
آشتی دادن مردم با مطالعه و کتاب‌خوانی مستلزم آسیب‌شناسی در این حوزه است و یافتن پاسخ به این سؤال که توده مردم کی و چگونه از کتاب‌خوانی دور شدند؟ یک جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه‌های اردبیل بر این باور است که تقریباً از دهه 60 ایرانیان با کتاب بیگانه شدند و ریشه این مسئله در سانسور، کتاب‌های ممنوعه و هزینه‌های سنگین خرید کتاب قابل‌مشاهده است.
«حسین بشیری گیوی» در گفت‌وگو با ایسنا اذعان می‌کند که در دهه 70 کتاب‌هایی با نگاه‌های اصلاح ساختار جامعه به بازار آمد که این کتاب‌ها هم علاوه بر سانسور فقط یک دیدگاه را نمایندگی می‌کرد و نظر همه مردم را جلب نمی‌کرد اما در دهه 80 عمدتاً کتاب‌های زرد یا بهتر است بگوییم کتاب‌های ساندویچی یک‌بارمصرف به با نویسندگان جوان به بازار آمد که این مسئله هم شکاف بین شهروندان و فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی را بیشتر کرد.
به عقیده این پژوهشگر، سال‌ها است که کتاب از سبد خانوار ایرانیان خارج شده و در عصر حاضر بیشتر شهروندان اطلاعات خود را از فضای مجازی به دست می‌آورند بنابراین آشتی دادن شهروندان با کتاب و کتاب‌خوانی کاری بس سخت و در شرایط کنونی تقریباً غیرممکن است.
این مدرس دانشگاه اضافه می‌کند که تورم دهه‌های اخیر همچون پتک بر سر فرهنگ و خرید و انتشار کتاب فرود آمده و با این تورم سرسام‌آور خرید کتاب از سبد خانوار ایرانیان خارج شده و در واقع تمامی مسائلی که از دهه 60 گریبان فرهنگ مطالعه را گرفته بود، تورم اخیر هم بر این موضوع مزید بر علت شد و این شکاف را بیش‌ازپیش افزایش داد.
مطرح‌کردن هزینه‌زا بودن کتاب برای خانوارها و نقش آن در کاهش فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی محل مناقشه است، عده‌ای بر این باورند که کتاب به دلیل افزایش قیمت آن از سبد خانوارها حذف شده و همین مسئله مطالعه را در جامعه کم‌رنگ کرده اما عده دیگری چنین عقیده‌ای ندارند و بر این باور هستند که فرهنگ مطالعه و مسئله مالی ارتباط مستقیمی ندارند و اگر فردی اهل مطالعه باید می‌تواند با کمترین هزینه به عضویت کتابخانه‌های عمومی درآمده و از هزاران کتاب موجود در این کتابخانه‌ها استفاده کند. «محمد زینالی» نویسنده و پژوهشگر اردبیلی جز گروه دوم محسوب می‌شود.
به عقیده این مؤلف و نویسنده، مشکل کتاب‌خوانی و فرهنگ مطالعه بعد اقتصادی نیست و تقلیل به بعد اقتصادی دروغی بیش نیست زیرا بخش‌های درآمدزایی در جامعه هستند که علاقه‌ای به مطالعه از خود نشان نمی‌دهند و دقیقاً به‌خاطر این است که کتاب‌خوانی در منطقه شهودی نیست و قالبی و انتزاعی است چراکه اگر با مطالعه احساس سرزندگی می‌کردند، به کتاب‌خوانی علاقه نشان می‌دادند.
به گفته زینالی، بعد شهودی ما به‌صورت شفاهی پرورش‌یافته و چه‌بسا با پرسش‌های اهل مطالعه به‌خوبی برخورد نکرده و مطالعه را خسارت‌بار کرده‌ایم.
شهروندان اردبیلی البته در زمان آسیب‌شناسی علل کم‌رنگ شدن فرهنگ مطالعه، هزینه خرید کتاب را کمتر مطرح می‌کنند و می‌گویند که فردی که تمرکز لازم را برای مطالعه داشته باشد می‌تواند با کمترین هزینه عضویت به هزاران کتاب موجود در کتابخانه‌ها دسترسی داشته باشند اما مسئله این است که تأمین هزینه‌های زندگی روزمره انگیزه مطالعه را از آنها ربوده است.
این مسئله تنها از دید شهروندان مطرح نمی‌شود بلکه مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل هم تأثیر منفی افزایش بهای کتاب در کاهش فرهنگ مطالعه را به ضرس قاطع رد می‌کند.
رضا قلیزاده می‌گوید این مسئله، در سال‌های اخیر بارها مورد اشاره و استناد برخی‌ها قرار گرفته که مسائل اقتصادی مانع از تحقق اهداف ترویج و ارتقای مطالعه است اما من به‌رغم آنکه از وضعیت اقتصادی و افزایش بهای کتاب اطلاع دارم، به ضرس قاطع آن را رد می‌کنم. زیرا فلسفه وجودی کتابخانه‌های عمومی همین است و این نهاد در طول سال بارها عضوگیری رایگان می‌کند و در کتابخانه‌های عمومی استان هم بیش از یک میلیون نسخه کتاب در اختیار مراجعان و مخاطبان است بنابراین لزومی ندارد تا شرایط اقتصادی مانعی بر سر راه مطالعه قلمداد شود.
وی ادامه می‌دهد: شاید عدم اطلاع برخی از شهروندان از خدمات کتابخانه‌های عمومی باعث شود که ناخواسته از این سرچشمه و سرمایه‌ای که برای آنها تدارک‌دیده‌شده محروم شوند اما دوباره تأکید می‌کنم در 80 کتابخانه عمومی فعال استان اردبیل، بهترین و مناسب‌ترین کتاب‌ها به‌صورت رایگان در اختیار شهروندان است و علاقه‌مندان فقط کافی است که به نزدیک‌ترین کتابخانه عمومی محل سکونتشان مراجعه کنند.
زینالی اما بر این باور است که خدمات نوین در جامعه بدون روح وجودی انسان‌ها و بدون اتکا بر روایت زیسته مردم شکل‌گرفته‌اند و یقیناً موفق نخواهند بود چراکه به کلیشه‌های قالبی بسنده کرده‌اند و کتابخانه‌ها باید در افق حضور اجتماعی و در مسیر زبان و تکلم مردم هر منطقه‌ای شکل بگیرند و اگر مردمی حضور و وجود و دیالوگ خود را در این ساختمان‌ها حس نکنند، چون بعد شهودی آنان گرفته شده با این فضاهای پرهزینه ملی احساس بیگانگی می‌کنند.
به عقیده این نویسنده و پژوهشگر، در جامعه فرهنگ را مانند میخ آهنین بر سنگ می‌زنند ولی اگر اجازه دهند که از خود سنگ چشمه جاری شود، یقیناً به ترویج فرهنگ نیاز نخواهد بود.
بشیری گیوی هم با بیان اینکه فرهنگ مطالعه یک بینش و روش معرفت‌شناختی است و تا زمانی که شهروندان نیاز به مطالعه پیدا نکنند به سمت مطالعه نخواهند رفت، ادامه می‌دهد: ایجاد انگیزه در بین شهروندان کار بسیار دشواری است بنابراین باید در گام اول مسئله سانسور حل‌وفصل شود و در گام دوم کتاب‌هایی با نویسندگان قابل‌اعتماد و شناخته شده به بازار عرضه شود زیرا در شرایط کنونی شهروندان، اطلاعات لازم ولو سطحی را بدون سانسور از فضای مجازی به دست می‌آورند لیکن در این شرایط دادن انگیزه مطالعه کاری سخت و شاید غیرممکن باشد.
فراموشی کتاب در لابه‌لای فشارهای زندگی
شهروندان اما از زاویه دیگری به بحث مطالعه می‌پردازند که شاید کمتر کسی به رابطه آن با فرهنگ مطالعه بپردازند، زاویه‌ای که مغفول مانده است.
«فشار روانی و مالی زندگی سبب شده است که انسان خود را هم گم کند چه رسد به اینکه کتاب‌خوانی را به بوته فراموشی بسپارد، چطور فردی که از ساعت 7 صبح تا ساعت 7 عصر در دو شیفت کاری، مشغول کار است تا حداقل‌های معیشتی را تأمین کند، می‌تواند تمرکز، انرژی و انگیزه لازم را برای مطالعه داشته باشد» این را یکی از مادران اردبیلی که دارای دو فرزند دانشجو در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد است، در گفت‌وگو با ایسنا بیان کرد.
«مریم اسماعیل‌پور» اذعان می‌کند که همین مسائل باعث شده است تا فرزندانم را برای درآمدزایی تشویق کنم و مطالعه را در زیر چرخ‌دنده‌های زندگی و فشارهایش کاری عبث و بیهوده معرفی می‌کنم زیرا فرزندی که پوشاک و خوراک نداشته و از تأمین حداقل‌های زندگی عاجز است باید تمرکز خود را روی افزایش درآمد و ارتقای مطلوبیت زندگی بگذارد.
کتابخانه‌های عمومی یکی از نهادهایی است که می‌تواند مردم را به مطالعه تشویق کند و فرهنگ مطالعه را در جامعه بسط دهد زیرا هم از ابزارهای لازم برخوردار است و هم به‌نوعی در این راستا مأموریت دارد و «گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی در ایران اسلامی» از اهداف نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است.
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید که کتابخانه‌های عمومی استان با برگزاری برنامه‌های مختلف فرهنگی اعم از نشست‌های کتاب‌خوان و جمع‌خوانی کتاب، تمهید و تدارک مسابقات و جشنواره‌های کتاب‌خوانی، ارتقای سرانه فضای مطالعاتی با افتتاح پروژه‌های نیمه‌تمام و آغاز پروژه‌های جدید به‌ویژه در روستاها و مناطق کم‌برخوردار، مشارکت با دستگاه‌های اجرایی به‌ویژه رسانه‌ها و صداوسیما، عضوگیری رایگان و ایجاد مشوق‌های لازم برای کودکان و نوجوانان با همکاری آموزش‌وپرورش و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در صدد رفع کاستی‌ها و ارتقای شاخص‌ها است.
به گفته «پروانه رضاقلیزاده» دو اصل اساسی «در دسترس بودن کتاب» و «تشویق و ترغیب اقشار مختلف اجتماعی به مطالعه» از اهداف نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است که سیاست‌گزاری‌های آن در استان نیز به جد پیگیری می‌شود.
پرورش نسل کتاب‌خوان با سرمایه‌گذاری روی کودکان
وی در پاسخ به سؤالی مبنی‌بر اینکه ترویج فرهنگ مطالعه در بین اقشار جامعه چگونه ممکن و محقق شدنی است، ادامه می‌دهد مطالعات تخصصی صورت‌گرفته نشان می‌دهد که برای ترویج فرهنگ مطالعه و زمینه‌سازی برای انس مداوم افراد با کتاب، این امر باید در سنین پایین موردتوجه و برنامه‌ریزی جدی قرار گیرد و براین‌اساس کتابخانه‌های عمومی بیشترین میزان توجه و هزینه را برای گروه سنی کودک و نوجوان مصروف می‌کند.
رضاقلیزاده البته به نکته ریزی اشاره می‌کند که می‌تواند در تربیت نسل کتاب‌خوان در آینده مؤثر واقع شود و آن کلیدواژه «کودک» است زیرا کودکانی که با کتاب و مطالعه انس بگیرند در آینده هم افراد کتاب‌خوانی خواهند بود.
به گفته مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل، ایجاد بخش‌های کودک با چیدمان و معماری داخلی جذاب و شاداب سازی آن به‌منظور ترغیب کودکان و نوجوانان برای مراجعه و حضور در آن از اهداف عمده‌ای است که در سال‌های اخیر مدنظر قرار گرفته و می‌توان گفت تا حدود زیادی مؤثر بوده است.
او با بیان اینکه الان در سطح استان اردبیل کتابخانه‌ای وجود ندارد که فاقد بخش کودک باشد، اضافه می‌دهد که بهترین قسمت‌های کتابخانه‌های عمومی با بیشترین امکانات شامل بازی‌های فکری، اسباب‌بازی و... به بخش کودک اختصاص‌داده‌شده است.
به ادعای رضاقلیزاده، متبحرترین کتابداران با طی دوره‌های آموزش ضمن خدمت بخش کودکان به خدمت‌رسانی مشغول هستند و بیشترین برنامه‌های فرهنگی با محوریت این گروه سنی برگزار می شو که. نتیجه این اقدامات در سال‌های آتی مشخص خواهد شد و امید که این روند به ساختن ایرانی مقتدر با شهروندانی آگاه و کتاب‌خوان بینجامد.
قرائت‌خانه‌ها و نقش آنها در ترویج فرهنگ مطالعه
قرائت‌خانه‌ها یا سالن‌های مطالعه از امکاناتی است که می‌توان با افزایش آنها در سطح جامعه مردم را به مطالعه ترغیب کرد هرچند در شرایط فعلی هم قرائت‌خانه‌ها پاتوقی برای افراد پشت کنکور شده است.
به اعتقاد بشیری گیوی، گسترش قرائت‌خانه‌ها روشی عملی و خوب برای ترویج فرهنگ مطالعه است و اگر در سطح شهر مراکز متعدد قرائت‌خانه یا جلسات نقد و بررسی کتاب افزایش یابد با این وسیله می‌توان بخشی از مخاطبان را به سمت مطالعه رهنمون کرد و البته مطالعه گروهی و دعوت از نویسندگان در اتاق‌های گفتگو هم از روش‌های دیگر است که می‌توان برای ترویج فرهنگی مطالعه و کتاب‌خوانی از آنها بهره جست.
با این حال زینالی بر این باور است که قرائت‌خانه‌ها و کتابخانه‌ها باید مانیفست داشته باشند، محله محور و اجتماع بنیاد و با مشارکت انسانی راه اندازه شوند، نه اینکه به‌صورت توده‌وار چند کتابخانه در نقاط مختلف شهر ایجاد شود.
این نویسنده و پژوهشگر معتقد است که باید ریش‌سفیدان، ساکنان محلات و به مدد پیش‌کسوتان فرهنگی حاضر در همان محله در تأسیس کتابخانه و قرائت‌خانه پیشقدم شوند و مانند نانوایی و آسفالت آن را مطالبه کنند لیکن لازم است برای جوشش چنین مطالباتی زمان گذاشته و با پیشروهای محلات گفت‌وگو شود، هرچند یک شهروند اردبیلی که با مدرک کارشناسی ارشد مشغول فروشندگی در یک مغازه پارچه‌فروشی است در گفت‌وگو با ایسنا، با این گفته زینالی ابراز مخالفت کرده و می‌گوید که برای ایجاد قرائت‌خانه و کتابخانه در محلات باید بودجه موردنظر تأمین شود که این کار از عهده مردم محلات برنمی‌آید.
به گفته «حمید اولادی» مردم محلات از تأسیس قرائت‌خانه استقبال می‌کنند و قطعاً خانواده‌ها دوست دارند فرزندانشان در چنین محیطی رفت‌وآمد داشته باشد اما امکانات و زیرساخت‌های سخت‌افزاری باید تأمین شود تا مردم به خواسته خود برسند.
اما مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل با بیان اینکه «وجود و توسعه کمّی قرائت‌خانه‌هایی که کارکردشان صرفاً برای مطالعه درسی باشد، کمکی به ترویج فرهنگ مطالعه نخواهد کرد.» گفته‌های بشیری گیوی و زینالی را نقض می‌کند.
رضاقلیزاده با بیان اینکه طبق بررسی‌های کارشناسان کتابخانه‌های عمومی قرائت‌خانه درذات‌خود می‌تواند بستری برای جلب و جذب مراجعان به امر مطالعه باشد بنابراین در کنار قرائت‌خانه باید کتاب مناسب و کتابدار کاربلد موجود باشد تا دانش‌آموزان و دانشجویان را جذب کرده و به استمرار حضورشان کمک کند.
به گفته این مسئول، از حدود 2 سال پیش اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل بر اساس قواعد و ضوابط، مجوز فعالیت قرائت‌خانه‌های خصوصی را به افراد واجد شرایط می‌دهد اما یکی از بندهای صدور مجوز فعالیت وجود حداقل هزار و 500 جلد کتاب در دسترس و معرض دید مراجعان باید و دلیلش آن است که دانش‌آموز و دانشجوی مراجعه‌کننده صرفاً برای مطالعه درسی از قرائت‌خانه استفاده نکند و مطالعه غیردرسی را نیز موردتوجه قرار دهد.
به باور مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل، درصورتی‌که کتابداران در کتابخانه‌های عمومی و مسئولان قرائت‌خانه‌های خصوصی وظایف خود را در قالب برنامه‌ریزی شده به ثمر رسانند، به‌مرور شاهد افراد پس از مدت زمانی که به امر مطالعه شخصی و درسی خود می‌پردازند، به مطالعه غیردرسی هم روی می‌آورند.
آسیب‌شناسی ترویج فرهنگ مطالعه نشان می‌دهد که فرهنگ کتاب‌خوانی و ترویج آن مسئله تک‌بعدی نیست بلکه مسئله چندبعدی است که هر کدام از ابعاد نقش کلیدی دارند و تا زمانی که موانع ابعاد مختلف مرتفع نشود ترویج فرهنگ مطالعه به‌کندی پیش رفته و برنامه‌ریزی‌های انجام شده با خطر شکست مواجه خواهند شد.
انتهای پیام
نظرات