دکتر زهره جهانگیری زاده، مهندس پروتئین و طراحی دارو و مدیر بخش تحقیقات و توسعه داروهای نوترکیب و واکسن در گفت‌وگو با ایسنا، از آخرین تحقیقات و یافته‌ها درباره واکسن کرونا، واکسن‌های مجوز داده‌شده در ایران و همچنین ساخت واکسن کرونای ایرانی می‌گوید. او همچنین در این گفت‌وگو از زمان مناسب تا ملاحظات برای تزریق واکسن و ایمنی جمعیت می‌گوید که در ادامه می‌خوانید.
ابتدا به فرایند ساخت واکسن در دنیا اشاره‌ای داشته باشید و اینکه واکسن‌های جهان چه ویژگی‌ها و وجه تمایزی از یکدیگر دارند؟
تکنولوژی و فناوری‌هایی که برای تولید و توسعه واکسن‌های SARS-COV-۲ استفاده‌شده بر اساس دو نوع فناوری است:
الف- روش کلاسیک و قدیمی که سال‌های طولانی است از این روش برای تولید واکسن علیه بیمارهایی مختلف استفاده می‌شود و خود شامل دو دسته می‌شود:
دسته اول: استفاده از ویروس کامل که می‌تواند به‌صورت ویروس زنده ضعیف شده یا کشته‌شده باشد. واکسن غیرفعال (یا واکسن کشته‌شده) یک واکسن متشکل از ذرات ویروس است که در آزمایشگاه کشت‌شده و سپس توسط روش‌های شیمیایی یا حرارتی، ذرات ویروس را غیرفعال می‌کنند تا ظرفیت تولید بیماری را از دست دهند. در مقابل، واکسن‌های زنده از پاتوژن هایی استفاده می‌کنند که هنوز زنده هستند، ویروس را در محیط آزمایشگاهی پاساژ و کشت می‌دهند، اما تقریباً همیشه رقیق می‌شوند، یعنی تضعیف می‌شوند. واکسن‌های زنده نسبت به کشته‌شده، پاسخ ایمنی بهتری در بدن ایجاد می‌کنند، اما استفاده از این واکسن‌ها در افراد مبتلا به نقص دستگاه ایمنی سلولی مناسب نیست.
واکسن‌های سرخجه، سرخک و اوریون ویروس زنده تضعیف‌شده‌اند و واکسن‌های فلج اطفال تزریقی و هاری به‌صورت کشته‌شده هستند.
واکسن‌های سینوواک، سینوفارم چین، کووکسین هند و سه واکسن ایرانی که علیه کووید۱۹ ساخته‌شده‌اند، مبتنی بر ویروس های کشته‌شده اند و واکسن‌های ایمنی هستند، اما پاسخ ایمنی مناسب را ایجاد نمی کنند (ایمنی سلولی) و برای ایجاد پاسخ ایمنی مناسب نیاز به تکرار واکسیناسیون است، همچنین از ادجوانت های کمکی برای ایجاد ایمنی مناسب استفاده می شود.
دسته دوم: استفاده از یکی از اجزای ویروس مثلاً پروتئین‌های گل‌میخی بر سطح ویروس کرونا است که نقش مهمی در مسیر عفونت ویروس ایفا می‌کنند، SARS-COV-۲ از طریق پروتئین‌های گل‌میخی خود به گیرنده‌های خود بر سلول‌های انسانی متصل می‌شود. واکسنی که توسط شرکت نواواکس ساخته شده بر اساس نانوذرات پروتئین نوترکیب گل‌میخی است. همچنین واکسن همکاری مشترک انیستتو پاستور ایران و کوبا نیز به‌صورت پروتئین نوترکیب است، اما تفاوت‌هایی با واکسن نواواکس دارد. در واکسن کوبا آن دمین و ناحیه پروتئین گل‌میخی که به گیرنده بر سطح سلول انسان متصل می‌شود در نظر گرفته‌شده است (یعنی بخشی از دمین RBD) که این دمین به توکسویید کزاز کنژوگه شده و یک واکسن دوگانه تولیدشده است، اما توکسویید کزاز باعث بیماری کزاز نمی‌شود، بلکه باعث تحریک بیشتر سیستم ایمنی می‌شود. در مقابل، در واکسن نواواکس کل پروتئین گل‌میخی در نظر گرفته‌شده و طراحی سازه ژنی آن به صورتی است که به‌صورت ذرات شبه‌ویروس (VLP) و کروی است، همچنین فرمولاسیون و ادجوانت هایی که برای این نوع واکسن‌ها استفاده‌شده است، متفاوت است.
واکسن‌های بر پایه پروتئین نوترکیب واکسن‌های ایمنی هستند و مناسب برای افراد آسیب‌پذیر و حساس‌اند. از این نوع واکسن‌ها می‌توان به واکسن هپات ب اشاره کرد. اما این نوع واکسن ها پاسخ ایمنی مناسب را ایجاد نمی کنند (ایمنی سلولی) و برای ایجاد پاسخ ایمنی مناسب نیاز به تکرار واکسیناسیون است، همچنین از ادجوانت های کمکی برای ایجاد ایمنی مناسب استفاده می شود. برای مثال در واکسن نواواکس از ادجوانت ماتریکس M برای تحریک بیشتر سیستم ایمنی استفاده می شود.
ب- فناوری‌های جدیدی که آن‌ها هم به دودسته تقسیم می‌شوند:
دسته اول: استفاده از DNA یا RNA: در تولید واکس‌های فایزر-بایونتک و مدرنا از RNA پروتئین گل‌میخی ویروس کرونا استفاده شده است. در این حالت به‌جای تزریق پروتئین ویروسی مثل واکسن نوواکس و کوبا، فرد مواد ژنتیکی (mRNA) را دریافت می‌کند که این مواد ژنتیکی، پروتئین گل‌میخی ویروسی را کددار کرده و وقتی‌که این دستورالعمل‌های ژنتیکی به قسمت فوقانی و بالایی بازوها تزریق می‌شود، سلول‌های عضلانی با ترجمه این کدها، پروتئین‌های ویروسی را مستقیماً در بدن ایجاد می‌کنند. نزدیک به یک دهه است که واکسن‌های مبتنی بر این پلتفرم در بیماری‌های ویروسی دیگر مانند آنفلوانزا، هپاتیت C، ایدز و ابولا مورد تحقیق و بررسی است، همچنین محققین از این فناوری برای درمان سرطان در حال تحقیق و پژوهش هستند.
دسته دوم: وارد کردن قسمتی از ژنوم ویروس کرونا (بخشی که حاوی توالی ژن‌های مربوط به پروتئین گل‌میخی است) به داخل بدن انسان از طریق اضافه کردن آن به ژنوم یک ویروس دیگر (به‌عنوان حامل) که برای ما بیماری‌زا نیست، به این نوع واکسن‌ها حامل‌های ویروسی گفته می‌شود. واکسن شرکت‌هایی مانند آسترازِنِکا، جانسون و جانسون و اسپوتنیک روسیه از این فناوری برای تولید واکسن استفاده کرده‌اند.
برای مثال پژوهشگران دانشگاه آکسفورد دستورالعمل ژنتیکی ساخت پروتئین گل‌میخی را به ویروس سرماخوردگی شامپانزه منتقل کرده‌اند؛ به‌این‌ترتیب سیستم ایمنی، ویروس دست‌کاری شده را شبیه ویروس کرونا می‌بیند و می‌تواند یاد بگیرد چگونه با آن مبارزه کند. همچنین از نظر ژنتیکی، آدنویروس را تغییر داده‌اند و مواد ژنتیکی بیماری‌زایی ندارند و تکثیر نمی‌شوند، به‌عنوان یک عارضه، منجر به بیماری نمی‌شوند، همچنین ماده ژنتیکی آدنوویروس ها وارد ژنوم بدن ما نمی‌شود و جای نگرانی وجود ندارد.
در دو دهه اخیر بیش از ۲۵۰ پژوهش در ارتباط با این فناوری وجود داشته و واکسن ابولا که در بازار موجود است بر اساس این فناوری تولیدشده است.
ایران به کدام‌یک از واکسن‌ها مجوز اضطراری داده است، در مورد این واکسن‌ها توضیحات بیشتری دهید؟
کلیه واکسن‌های کرونا که تاکنون در کشورهای مختلف دنیا در حال تزریق هستند، مجوز استفاده اضطراری گرفته‌اند و در کنار آن همچنان در حال ادامه آزمایش‌ها بالینی هستند.
ایران به چهار واکسن اسپوتنیک وی، کووکسین، سینوفارم و اکسفورد مجوز اضطراری داده که البته واکسن اکسفورد هنوز وارد کشور نشده است.
واکسن اسپوتنیک وی در بسیاری از کشورها استفاده شده است، همچنین از اتحادیه اروپا نیز درخواست مجوز شده است. این واکسن همان‌طور که اشاره شد جز واکسن‌های حامل ویروسی است که از آدنوویروس ها برای حمل بخش‌های از ژن ویروس کرونا یا همان پروتئین گل‌میخی استفاده می‌شود. تزریق این واکسن در دو نوبت است که در تزریق بار نخست و دوم آن از دو آدنوویروس مختلف استفاده می‌شود. به‌این‌ترتیب، توانایی سیستم دفاعی انسان در مقابل ویروس کرونا افزایش می‌یابد. اطلاعاتی که پس از انجام آزمایش‌های بالینی منتشر شد نشان داد که این واکسن بیش ۹۱.۶ درصد در مقابله با ویروس کرونا مؤثر است، اما ۱۰۰ درصد از مرگ ایمنی ایجاد می کند، همچنین این واکسن عوارض جدی به دنبال نداشت.
واکسن سینوفارم به‌صورت واکسن ویروس غیرفعال شده است که باید دو نوبت تجویز شود. نتایج فاز سوم این واکسن هنوز منتشر نشده، اما طبق گزارش‌ها کارایی این واکسن ۷۹ تا ۸۶ درصد است، اما ۱۰۰ درصد از مرگ ایمنی ایجاد می کند و تا کنون در حدود ۲۰ کشور تزریق شده است.
واکسن کووکسین ساخت موسسه باهارات بیوتک کشور هندوستان است که باید دو نوبت تجویز شود. این واکسن بر پایه ویروس غیرفعال شده است و نتایج اولیه فاز سوم آن گزارش شد که قابل قبول بود. طبق گزارش‌ها این واکسن حدود ۸۱ درصد اثربخشی داشته، اما ۱۰۰ درصد از مرگ ایمنی ایجاد می کند، این واکسن در استان های مختلف کشور هند تزریق شده است و نخست وزیر هند نیز این واکسن را تزریق کرد.
واکسن آکسفورد که بر پایه حامل ویروسی تولیدشده است. این واکسن در چندین کشور تائید شده و جزو سهمیه کوواکس ایران هم است. واکسن آکسفورد در کشورهای انگلیس، هند، کره جنوبی و روسیه تولید می‌شود و ایران واکسن ساخت روسیه و کره جنوبی را تائید کرده است. این واکسن در دو نوبت به فاصله ۱۲ هفته تزریق می‌شود، اثربخشی این واکسن بعد از تزریق دو دوز استاندارد ۷۰ درصد است، اما اثربخشی این واکسن با توجه به نیم دوز و یک دوز استاندارد ۹۰ درصد گزارش‌شده است. همچنین اگر فاصله بین دو دوز کمتر از ۵ هفته باشد، اثربخشی ۵۵ درصد گزارش‌شده و هنگامی‌که ۱۲ هفته باشد این اثربخشی بالای ۸۰ درصد گزارش‌شده است.
از تحقیقات در زمینهٔ ساخت واکسن‌های ایرانی بگویید. با توجه به پیشینه علمی ایران تا چه اندازه می‌توان به تولید واکسن ایرانی امیدوار بود؟
پاندمی کرونا سبب شد که ساخت واکسن برای این ویروس در دنیا رکورد جدیدی ثبت کند، به‌طوری‌که باگذشت یک سال از شیوع این ویروس، چندی است ساخت و تولید واکسن کرونا در کشورهای مختلف و همچنین کشور ما آغاز شده است. محققان ایرانی بیشتر بر روی واکسن‌های مبتنی بر ویروس غیرفعال شده و همچنین پروتئین نوترکیب مشغول به فعالیت هستند، به‌طوری‌که موسسه‌های برکت، کیاژن و وزارت دفاع پلتفرمی که برای تولید واکسن کرونا آغاز کردند بر پایه ویروس غیرفعال شده است و موسسه برکت وارد فاز دوم کارآزمایی بالینی شده است. فاز سوم کار آزمایی بالینی مرحله بسیار مهمی است، زیرا تعداد افراد بیشتری در این مرحله شرکت می‌کنند و می‌توان تأثیر واکسن را بر قومیت‌ها، نژادها و افراد مختلف آزمایش کرد. لازم به ذکر است که هیچ واکسنی بدون گذراندن موفقیت‌آمیز هر سه مرحله کارآزمایی بالینی نمی‌تواند مورد تائید باشد. واکسن‌هایی که در جهان به مردم تزریق می‌شود هم اگرچه در فاز سوم کارآزمایی بالینی قرار دارند، اما نتایج اولیه‌ای از فاز سوم مطالعه خود ارائه دادند.
همچنین چندین موسسه و شرکت در ایران بر روی واکسن‌های مبتنی بر پروتئین نوترکیب مشغول به فعالیت هستند، اما تا تولید انبوه این واکسن‌های ایرانی باید برای افراد گروه پرخطر و حساس واکسن خریداری شود و سرعت واکسیناسیون افزایش یابد.
در مورد پیشینه تولید واکسن در ایران طی سال‌های اخیر بیشتر توضیح دهید؟
واکسن‌های هاری و فلج اطفال خوراکی تولید ایران بر پایه ویروس غیرفعال شده هستند. این نوع واکسن‌ها در سه مرحله تولید می‌شوند:
۱) تولید بذر اولیه ویروس
۲) غیرفعال سازی ویروس
۳) خالص‌سازی واکسن.
واکسن‌های بر اساس پروتئین نوترکیب تولیدشده در ایران مانند واکسن هپاتیت B است. در این نوع واکسن‌ها تنها بخشی از ویروس در نظر گرفته می‌شود، تولید این نوع واکسن‌ها در دو مرحله upstream و downstream انجام می‌شود. در مرحله upstream ژن مورد نظر در یک وکتور وارد و یک کانستراکت ژنی طراحی می‌شود، سپس به یک سلول میزبان انتقال داده می‌شود تا پروتئین مورد نظر در سلول میزبان بیان شود. در ادامه در مرحله downstream پروتئین بیان شده در سلول میزبان توسط روش‌های مختلف کروماتوگرافی تخلیص و سپس فرمولاسیون می‌شود.
چه موانع و مشکلاتی در مسیر پژوهش و تحقیق واکسن‌ها وجود دارد؟
نکته‌ای که وجود دارد این است که کار کردن در مراکز تحقیقاتی و آزمایشگاه‌ها، بسته به نوع فعالیت، ماهیت نمونه‌های تحت آزمایش (مثلاً ویروس و یا باکتری مورد آزمایش) می‌تواند کارکنان آزمایشگاه را با خطرات مختلفی مواجه سازد. بنابراین آزمایشگاه‌ها با توجه به ساختار، نحوه طراحی، امکانات و تجهیزات و نوع نمونه‌های مورد آزمایش، در سطوح مختلف ایمنی زیستی تقسیم‌بندی می‌شوند (BSL-۴، BSL-۳، BSL-۲، BSL-۱)، تا همه کارکنان بتوانند تحت آن شرایط با حداکثر ایمنی ممکن به کار خود ادامه دهند. برای مثال هنگام انجام روش‌های تشخیصی معمول و یا کار با نمونه‌های آزمایشگاهی HIV یا ویروس هرپس سیمپلکس نیاز به سطح ایمنی BSL-۲ است. اما تحقیقات بر روی عوامل بیماری‌زایی که از طریق تنفس باعث بیماری‌های کشنده در انسان شده مانند ویروس SARS-COV-۲ الزامات آزمایشگاه‌ها با ایمنی زیستی سطح ۳ (BSL-۳) نیاز است که این خود به تجهیزات و امکانات خاص نیاز داشت و فراهم آوردن این تجهیزات یک چالش اولیه برای تولید این نوع واکسن‌ها در مرحله کشت ویروس بود.
اما تولید واکسن‌های بر پایه پروتئین نوترکیب نیاز به سطح ایمنی سطح ۳ ندارد، بلکه نیاز به سطح ایمنی ۲ دارد. هرچند که تولید این نوع واکسن‌ها هزینه‌بر است، اما ایران زیرساخت‌های تولید این نوع داروها و واکسن‌های پروتئین نوترکیب را دارد. برای مثال اینترفرون بتا _۱ آ زیرجلدی با نام تجاری رسیژن که برای درمان فرم های عود کننده بیماری ام اس استفاده می‌شود، علاوه بر این در درمان بیماران مبتلا به کووید۱۹ هم مورد استفاده قرار می‌گیرد، یک پروتئین نوترکیب است که توسط این پلتفرم ساخته‌شده است.
چه ملاحظاتی برای تزریق واکسن‌ها وجود دارد؟ به مهم‌ترین آن‌ها اشاره‌کنید؟
اگر فردی سابقه آلرژی شدید یا شوک آنافیلاکسی داشته باشد یا به اجزای تشکیل‌دهنده واکسن‌ها آلرژی داشته باشد، نباید واکسن کرونا را دریافت کند. اما آلرژی‌های فصلی و آلرژی به حیوان خانگی، گرده گل، مواد غذایی، لاتکس و ... مشکلی برای تزریق واکسن ایجاد نمی‌کند. بهتر است فرد دو هفته قبل از تزریق واکسن، واکسن دیگری دریافت نکرده باشد.
اگر فردی با دریافت دوز اول دچار شوک آنافیلاکسی، تب بالای ۴۰درجه و تشنج شد، از دریافت دوز دوم واکسن باید خودداری کند.
همچنین اگر فرد در زمان تزریق واکسیناسیون تب داشته باشد، تزریق انجام نمی‌گیرد و واکسیناسیون بعد از نرمال شدن تب انجام می‌گیرد.
در بیمارانی که داروهای ساپرسور و سرکوب گر سیستم ایمنی استفاده می‌کنند (در سرطان و بیماری های خاص) و یا در بیماران با نقص سیستم ایمنی ممکن است با تزریق واکسن ایمنی کافی ایجاد نگردد، بنابراین با نظر پزشک متخصص خود واکسیناسیون به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که داروهای سرکوبگر سیستم ایمنی ۲ تا ۴ هفته قبل از تزریق و ۲ تا ۴ هفته بعد از تزریق به تعویق بیفتد، البته با نظر پزشک درصورتی‌که شرایط بیمار اجازه دهد. افرادی که داروی ریتوکسیمب مصرف می کنند با توجه به نظر پزشک متخصص خود این دارو را چهار هفته قطع کنند زیرا این دارو به سلول های B متصل می شود.
افرادی هم که به کرونا مبتلا شده‌اند هم می‌توانند واکسن کرونا را دریافت کنند، حتی در مطالعات نشان داده‌شده که دریافت یک دوز واکسن در این افراد می‌تواند ایمنی مناسب را ایجاد کند. بهترین زمان تزریق واکسن در این افراد سه ماه بعد از ابتلا است، اما اگر کمتر از این زمان واکسن در دسترس داشتند، درصورتی‌که چهار هفته از بیماری آن‌ها گذشته و هیچ علائمی ندارند می‌توانند با نظر پزشک خود واکسن را دریافت کنند.
جهش‌های ویروس کرونا چقدر می‌توانند خطرناک باشند و سبب کاهش کارایی واکسن‌ها شوند؟
ماده ژنتیکی ویروس کرونا RNA است که حدود سی هزا نوکلئوتید یا رمزهای ژنتیکی دارد و هنگامی‌که ماده ژنتیکی این ویروس در بدن ساخته می‌شود می‌تواند این رمزهای ژنتیکی دچار تغییر شوند که اصطلاحاً جهش خوانده می‌شود. جهش‌ها جز عملکرد ویروس هستند و همیشه به‌خودی‌خود بد نیستند و حتی می‌توانند باعث ضعیف‌تر شدن ویروس شوند. مسئله‌ای که در جهش مهم است این است که در کدام ناحیه ژنتیکی ویروس رخ دهد، در ژنوم ۳۰۰۰۰ نوکلئوتیدی ویروس کرونا؛ ۶۰۰۰ هزار نوکلئوتید آن از لحاظ تنوع ژنتیکی برای ما اهمیتی ندارد، اما جهش در ناحیه ژنتیکی پروتئین گل‌میخی از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین هرچه ویروس با سرعت بیشتری جهش یابد رفتار آن با سرعت بیشتری تغییر می‌کند. ویروس کرونا دارای یک ژنوم تقریباً بسیار بزرگ است و تقریباً سه برابر بیشتر از نوکلئوتیدهای موجود در ویروس آنفلوانزا و ایدز است و همچنین ویروس کرونا مکانیسم تصحیح تکثیر دارد (مکانیسم proofreading: یعنی مکانیسمی دارند که در صورت اشتباه در تکثیر، آن اشتباه تصحیح می‌شود)، بنابراین ویروس SARS-COV-۲ با سرعت خیلی کمتری دچار جهش می‌شوند. برای مثال ویروس آنفلوانزا با چنان سرعتی جهش می یابد که باید هر سال واکسن آن اصلاح شود، اما سرعت جهش در ویروس کرونا تقریباً نصف بوده و این مسئله در طراحی واکسن‌ها کمک می‌کند.
جهش‌هایی که اخیراً باعث نگرانی‌هایی شده جهش‌های انگلیسی، آفریقای جنوبی و برزیلی بوده است که البته شواهدی علمی و دقیق از افزایش شدت بیماری در این سه جهش وجود نداشته و همچنین هنوز واکسن‌ها بر این جهش‌ها کارایی لازم را دارند، و تنها در جهش آفریقای جنوبی احتمال کاهش اثربخشی واکسن وجود دارد.
همان‌طور که اشاره شد واکسن‌ها بر پایه ویروس کامل یا بخشی از ویروس یا همان پروتئین گل‌میخی است، این پروتئین قسمت‌های مختلفی دارد و دیده‌شده که در جهش‌ها تنها قسمت‌های بسیار کوچکی از آن تغییر می‌کند، یعنی ممکن است برخی از آنتی‌بادی ها اتصال خوبی ایجاد نکنند، اما آنتی‌بادی های بسیاری هستند که به قسمت‌های مختلف پروتئین گل‌میخی متصل شده و باعث ایمنی می‌شود. همچنین پاسخ ایمنی فقط ایمنی آنتی‌بادی ها نیست و باید به ایمنی سلولی هم توجه کرد.
اما در هر صورت برای اینکه جلوی جهش‌های ویروس کرونا گرفته شود باید واکسیناسیون با سرعت بیشتری انجام پذیرد.
آیا تزریق واکسن باعث ناقل شدن افراد شده و مواد تشکیل‌دهنده واکسن برای دیگران خطری محسوب می‌شود؟
افرادی که واکسن کرونا را دریافت می‌کنند به دلیل واکسیناسیون ناقل نمی‌شوند، حتی اگر آن واکسن بر اساس ویروس کامل باشد، باز به دلیل تزریق واکسن ناقل ویروس نمی‌شوند، زیرا این ویروس و باعث عفونت‌زایی و سرایت به دیگران نمی‌شود.
دلیل ماسک زدن افراد بعد از تزریق واکسن چیست؟
فرد دریافت‌کننده واکسن در صورت تماس با فرد بیمار یا فرد ناقل کرونا ممکن است ناقل ویروس برای افراد دیگر شود، زیرا کارایی این واکسن‌ها صد در صد نیست. واکسن‌ها صد در صد از موارد شدید و مرگ‌ومیر جلوگیری می‌کند، اما ممکن است فرد دریافت‌کننده واکسن در صورت تماس با بیمار کرونایی به یک بیماری خفیف مبتلا شود. همچنین هنوز شواهد علمی دقیقی وجود ندارد که واکسن‌ها علاوه بر اینکه از بیمار شدن جلوگیری می‌کنند می‌توانند از ناقل شدن افراد نیز جلوگیری کنند. هرچند تحقیقات امیدوارکننده‌ای در اسپانیا گزارش شد که واکسن‌ها توانسته‌اند از ناقل شدن افراد هم جلوگیری کنند. اما در مقابل، تحقیقاتی که بر روی موش آزمایشگاهی انجام شد، نشان داد که آنتی‌بادی ایجادشده از ابتلای کرونا یا تزریق واکسن توانسته از تکثیر ویروس در ریه جلوگیری کند، اما هنوز ویروس در بینی توانایی تکثیر داشت. بنابراین تا تکمیل شدن تحقیقات توصیه می‌شود تا زمانی که ۷۰ درصد مردم واکسینه نشدند همچنان افراد واکسینه شده ماسک بزنند.
آیا زنان باردار و شیرده هم می‌توانند واکسن کرونا را دریافت کنند؟
درست است که زنان باردار و شیرده در تحقیقات واکسن شرکت داده نشدند اما با این‌حال مرکز مدیریت و پیشگیری بیماری یا CDC توصیه می‌کند این افراد مخصوصا اگر جز گروه‌های پرخطر یا کادر درمان هستند، اقدام به تزریق واکسن کنند، چون هیچ اطلاعاتی از خطر واکسن‌ها بر زنان باردار وجود ندارد.
انتهای پیام
نظرات