درباره چگونگی و زمان پيدايش موسيقی ميان محققان اختلاف وجود دارد ، اما آنچه محقق به نظر می رسد آدمی قبل از آنکه تکلم و صوت را آموخته باشد با هنر موسيقی کم و بيش آشنا بود زيرا وزنها و آهنگها و حتی آواهائيکه از حنجره اش بر می آمد نخستين گامها در راه پيدايش و ظهور موسيقی بود .در اينکه نخست وزن وجود داشت و سپس صوت به وجود آمد ، ترديدی نيست . اما آلات موسيقی نيز به نوبه خود ابتدا از استخوان و سپس از وسائل زهی مانند روده و تارهای گياهی سر انجام از سيم ساخته شد .
به گزارش ایسنا- منطقه سیستان و بلوچستان، بشر از لحظه تولد با موسیقی زاده شده و می شود، اولین آهنگ و نوای گریه نوزاد قبل از دیدار مادر به او آگاهی می دهد که نوزادش زنده به جهان هستی پا گذاشته و نوزاد با شنیدن طپش های (آوای) قلب مادر آرامش می یابد. بنابراین موسیقی قبل از زبان و گفتار به وجود آمده است.
بشر از ابتدای زندگی قبل از کلام وآغاز سخن گفتن خواسته های خود را در مواقع شادی، غم، ترس، پیروزی و احساس خطر با نواهای مختلف به یکدیگر منتقل می کردند.
موسيقی آدميان نخستی به هر شکل و صورتی که بود جنبه روحانی داشت و وقتی موسيقی به قالب ترکيب در آمد و ريتميک شد باز هم در ستايش و نيايش خدايان و امور دينی به کار افتاد . موسيقی همواره راه کمال پيمود و مراسم مذهبی ، هم موسيقی و هم شعر و رقص و نقاشی را تحت الشعاع خود قرار داد تا اينکه در قرن ششم پيش از ميلاد بوسيله فيثاغورث موسيقی بارياضی در آميخت و قواعد و اصول خاص و دقيقی يافت و نوسانات و فرکانس های آن فورمول ها و محاسباتی پيدا کرد .
موسيقی در سیستان وبلوچستان
موسيقي سنتي سيستان و بلوچستان پهناورترین استان کهن دیار ایران همچون مشعلی فروزان به یادگار از دوره های مختلف فرهنگ و تمدن كهن ايران باستان را در اذهان به ارمغان می اورد .
طنين موسيقي سنتي و مذهبي سيستان و بلوچستان از شمال گرفته تا جنوب ياد آور خاطره هاي خوش و تلخي است كه برگرفته از احساسات پاك و دلنشين مردم غيور و مرزدار كشورمان در اين نقطه از ايران زمين است.
یکی ازکهن ترین آثار تمدنی دنیا در منطقه فلات شرقی ایران در شهر سوخته از هزاره ای دوردر شمال استان برجای مانده است ،دشت زرنگاری که از نخستین کانون های استقراربشر و اولین تمدن های شهرنشین محسوب گشته ونقش به سزایی در ایجاد سایر مراکز تمدنی در دنیا داشته است که در زمینه های مختلف فرهنگی نشانه های از دانش وعلم واندیشه را از نیاکانمان به یادگار دارد ، چه بسا اگر کاوشها ی باستانشناسی ادامه یابد در حوزه موسیقی نیز تاریخ موسیقی در دنیا را مثل خیلی از موارد دیگر با حقایق وعجایب بیشماری مواجه نماید .
مردمان سيستاني و بلوچ در شمال و جنوب سيستان و بلوچستان با خلاقيت و هنر خود كه برگرفته از ذوق و سليقه آنان است در زمینه موسیقی نیز در طول تاریخ حرف های زیادی برای گفتن داشته ودارندو نواها و ترانه هاي به ياد ماندني را برگرفته از تمدنی کهن وفرهنگی بی بدیل وریشه دار به ارمغان اورده اند .
موسيقي سيستان و بلوچستان از جمله هنرهايي است كه به جهت شرايط خاص استان شاخص تر از ديگر استان ها بوده است.
زيبا ترين احساسات عرفاني و عميق ترين دردهاي اجتماعي و شورانگيزترين داستان هاي حماسي را هنرمندان سيستاني و بلوچ با زبان موسيقي بيان مي كنند زيرا كه سيستاني و بلوچ تعلق خاطر شديدي به موسيقي بومي دارند.
استاد بندانی خواننده و نوازنده موسیقی استان در این باره می گوید؛ موسیقی سیستان بر گرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار و دارای قدمتی کهن است. در موسیقی سازی انواع سازهای محلی از جمله قیچک- نی- دایره- سرنا و ساز و دهل استفاده می گردد که توسط هنرمندان بومی در خور منطقه ساخته می شد و در کنار موسیقی آوازی و مقامی که بر گرفته از احساسات مردم است و ردیف ها و آوازها به صورت دوبیتی ها- رباعی ها و لالایی ها همچنین موسیقی آوازی وسازی در کنار هم به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.وبا توجه به اقلیم وجغرافیا ومسائل فرهنگی واجتماعی استان تحت تاثیر مذهب وبرخوردار از تاریخ کهن این قوم است .
موسیقی آوازی
موسیقی در سیستان از تولد تا مرگ دخالت دارد، با دل وجان این مردمان عجین گشته ودر گوشه گوشه زندگانی ایشان نقش ایفا میکند ازهمان ابتدای طول نوزاد موسیقی همراه وهمنوای گریه ها وخنده های کودک است در شب شش تولد وی به اصطلاح محلی(( شب خیر ))همراه با ساز وآواز تولد وی جشن گرفته شده وروح وروان کودک سیستانی وبلوچستانی با انواع ردیف ها وآوازهای سیستانی وبلوچستانی آشنا می شود .
آیکه:
دکتر زارعی در کتاب لالایی های ایرانی ، اشاره ای درخشان به لالائی خواندن مادران ایرانی برای کودکان دارند؛ اینکه در این اشعار، مادر با لحنی دلنواز برای آرامش کودک از آلام وآرزوهای خود میگوید که در سیستان بایک نوع غم درونی مادر نیز از حس دوستی مادرانه برخوردار است.در هنگام دندان در اوردن کودک مادر ابیات محلی زیبایی را برای نوزاد می خوانده است.
موسیقی آوازی درمراسم عروسی –در مراسم ازداواج نیز از انجاییکه هر مرحله از مراسم اصلاح خاصی دراد در مراحل مختلف از جمله ((آهنگ وترانه سر تراشک در شب عقد داماد – حنابندان – درواکنه درواکنه –نه نه مه کنجکه تونو – با با گل عروس –ای اقا میرزابیک –دوازده امام در گرابوردن وبه خانه کردن و.. همراه با آلات موسیقی ونغمه ها وردیفه ای محلی اجرا میشده است )غزل خوانی آئینی به خصوص در بخش آئینهای سور نوعی دیگر از ترانه خوانی در موسیقی سیستان است. مانند موسیقی عروسی در شاخه های زیر: پشت درخانه عروس، سینی گردان ، حنابندان، سرتراشک، حمام بری، لینگوته ( لباس پوشاندن) و بازگرداندن.
آوازهای مراسم سوگواری:
مراسم سوگواری سیستان نیز آوازهای مخصوص به خود را دارد.به سوگواری کردن ارده کردن یا )ارده کشیدن می گویند که همان رباعی خوانی ( روایی یا رباعی کردَ) است و معمولا توسط زنان خوانده می شود.
مهمترین بخش موسیقی سیستان ترانه خوانی است که به آن « سیتک» می گویند. سیتک ها در قالب دو بیتی اجرا می شوند و بیشتر دارای چهار مصرع هم وزن هستند. قافیه ها الزامی به یک شکل بودن ندارند. می توان سیتکها را به چند دسته تقسیم کرد :تمثیلی ، برزگری، شبانی، توصیفی، کوچ ، عاشقانه، کنایی، طنز، رزمی و مذهبی !
آواز سیتک:
سیتک به دوبیتی هایی گفته می شود که در مضامین مختلف سروده و خوانده می شود.
زنان و دختران سیستانی در شبهای رمضان گردهم جمع می شوند و به خواندن ترانه های سیستانی که به آن سیتک گفته می شود؛ می پردازند.
تصنیف ها و ترانه های قدیمی
برخی از آنها عبارتند از: لیلی جان، من به بازار می روم، سبزه گل، زلیخا، انار سیستانم، موکه مه کنجکه تونو و حنابندان(در بازکنید) و سرتراشک که در مراسم عروسی خوانده می شود.
آوازهای کار:
در سیستان هنگام درو و برداشت محصول آوازهای مخصوص خوانده می شود.مانند آوازهای وزن گندم و آواز مشک زنی.
آیین ها و مراسمات بسیاری در بین مردم سیستان رواج داردکه با موسیقی همراه است ، از جمله :مراسم حشر : که آیین کهن لایروبی بستر رودخانه هیرمند است و در حال حاضر نیز این عمل در سیستان انجام می گیرد. در این مراسم هیچ سازی شرکت ندارد به جزصدای افرادی که در حین انجام کار ترانه هایی را با خود زمزمه می کنند.
مراسم جشن گندم: برگزاری جشن به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری برگزار می شود.
آیین های مذهبی: اعیاد و مراسم سحرخوانی و رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم.
آیین های ملی: جشن عید نوروز و سیزده به در که مردم به زیارت کوه خواجه می روند.
موسیقی مذهبی در سیستان شامل سحر خوانی به همراه ساز کوبی- آوازهای نیمه رمضان اجرا می شود.
رمضونیکه:
آوازهای مخصوص ماه رمضان
آوازهای شبیه خوانی و تعزیه خوانی
لوبتک:
نمایش ریتمیک بدون کلام باهمراهی دایره و حرکات موزون.اين نمايش در سيستان به فراموشي سپرده شده است.
الوکه:
آوازهای مولودی خوانی.الوکه، اشعاری است که در عروسی ها و جشن ها خوانده می شود . مضامین اشعار بيشتر مذهبی و عاشقانه است. این اشعار با همراهی دف و دایره و گاها به همراه دهل و ساز اجرا می شود.
بحث و بیت
گونه‌ای از مشاعره ادبی می‌باشد که در میان مردم سیستان رواج دارد؛ [۱] قالب شعری آن سیتک ( دوبیتی ) و ساز همراه آن دایره است . هر چند بسیاری از سیستانیان بدون دایره نیز بحث و بیت می‌کنند . شادی و پایکوبی به خصوص در میان زنان سیستانی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده به طوری که در مناسبت های گوناگون، انواع مختلفی از مراسم شادی بخش به نمایش گذاشته می شدند.
موسیقی آوازی
منطقه فرهنگی سیستان که به گواه تاریخ تا نیمروز افغانستان شامل سیستان بوده لذا بسیاری از حقایق موسیقی سیستان ما درسیستان بزرگ نهفته شده و حال آنکه هیچ یک از موسیقیدانان سیستانی ما کاوشی در این زمینه نداشته اند. همچنین این حوزه فرهنگی تا جنوب خراسان ادامه و وجه تشابهاتی هم در موسیقی ما و خراسانی ها وجود دارد.
نقش مذهب در موسیقی سیستان
دایره (داره)
دایره سازی است از خانواده آلات موسیقی کوبه ای که به آن دف نیز می گویند. در سیستان این ساز تنها سازی است که توسط زنان ساخته می شود و کاربردی عمومی تر دارد.
تولید آن بیش تر از هر ساز دیگر است و نواختن آن را تقریبا همگان و به ویژه زنان به خوبی بلدند و در مراسم جشن های عروسی و ختنه سوران مورد استفاده قرار می گیرد.
برای ساخت آن ابتدا چوبی (معمولا از جنس تراشه ی بید) با ضخامت نیم سانتی متر را در آب می گذارند تا نم گیرد و قابل انعطاف شود، سپس آن را به شکل دایره در می آورند. هنگامی که هنوز پوست (معمولا پوست بز) خیس است، آن را روی دایره می کشند و با میخ های ریز به دیواره ی چوبی متصل می سازند.
قیچک
برای بسیاری از اهالی موسیقی، ساز زهی « قیچک » (یا غیچک، غیژک، قیژک) یاد آور سرزمین اساطیری سیستان و بلوچستان می باشد، چه آنکه خواستگاه این ساز را (که خود در واقع مادر ساز هائی از قبیل کمانچه و ویولون می بوده است) باید در سیستان زمین جست . قیچک هم چنان در این دیار مورد استفاده قشر خاصی از نوازنده ها قرار می گیرد به گونه ای که بسیاری از اهالی بومی سیستان، قیچک را با نام « حبیب الله قادر آتشگر »، نوازنده ای معروف آن می شناسند.
ساز ودوهل
ساز (سازی شبیه سرنا )ودهل آلات موسیقیایی ویژه ایکه در مراسمات شاد به خصوص رقص های محلی سيستان کاربرد دارد.
چاپ زابلی:
بصورت گروهی توسط مردان اجرشده و درمرحله 3چاپی مشترکاًً توسط زنان و مردان و بدون چوب انجام می شود.این رقص با سرعتی آرام شروع می شود و در هرمرحله برسرعت رقص و موسیقی افزوده می شود. مراحل مختلف رقص: گران چاپ (حرکت سنگین) ، چاپ خاشی (اوکاتی) باسرعت متوسط و سه لتک (سه چوبه) باسرعت تند.
چوب بازی:
بصورت گروهی یا دونفره توسط مردان انجام می شود. مراحل آن مانند چاپ زابلی و هر نفر با دو چوب.
رقص شمشير:
ازهنرهای نمایشی اصیل ( گرچه گفته مي شود قدمت اين نوع رقص به 2 دهه مي رسد) سیستان است و غالبا دونفره و هربازیگر با دوشمشیر. رجز خوانی و چرخ، حمله ، دفاع، گریز، و غلت زدن از مراحل آن است.
چوب بازي سيستاني؛نماد صلح وجنگ!!!
در چوب بازی عده ای از افراد با تشکیل دایره و همراهی نوای دهل و ساز به حرکت درآمده و با کوبیدن چوب های کوتاهی که در دست دارند در یک حرکت دوار به چرخش درمی آیند. چوب به عنوان یکی از عناصر موجود در این رقص به شدت معنایی نمادین دارد. در این جا چوب وسیله ای برای به ظهور رساندن احساس شادی ست. از سوی دیگر چوب به عنوان یکی از اولین سلاح های مورد استفاده بشر شناخته می شود و از دیرباز یکی از اولین وسایل دفاعی انسانه بوده است. چوب به عنوان یک سلاح در زندگی گذشته مورد استفاده قرار می گرفته و از همین روست که می گوییم چوب بازی نمادی است از جنگ و صلح، نمادی از شادی و دفاع. چوب بازی به عنوان میراث به جا مانده از زندگی گذشته، در دورانی نه چندان دور دارای کارکردی دوگانه بود. از یک سو فرصتی برای ابراز شادی در صلح و از سوی دیگر تمرینی برای آمادگی دفاعی. هنوز که هنوز است در میان مردم سیستان هنر استفاده از چوب به عنوان یک وسیله دفاعی مهارتی ستودنی به حساب می آید.
تعداد کمی از صاحب نظران معتقدند که در قدیم مقامی به نام زابل گبری (منسوب به زرتشتیان سیستان) وجود داشته که امروزه از میان رفته است.
از اهالی معروف موسیقی سیستان ، مرحوم علی شهری، مرحوم پرویز مالکی مستیان ، حمیدرضا آهنگری و مرحوم غلامرضا شریف ،غلامعلی بندانی ،شبستری ،حبیب الله وحلیم قادر آتشگر ،امیر زابلی و....که ترانه های زیبایی توسط ایشان ساخته و خوانده شده بود.
تاکنون از آهنگهای محلی و قدیمی سیستان هیچ نتی نگاشته و کتابی نوشته نشده بود. تا اینکه در اوایل دهه 90 حاصل تلاشهای هنرمند ارزشمند سیستانی ، حمیدرضا آهنگری (آیتی ) پس از 15 سال انتظار به چاپ رسید.
این گزارش با همراهی میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان تنظیم شده است.
بشر از ابتدای زندگی قبل از کلام وآغاز سخن گفتن خواسته های خود را در مواقع شادی، غم، ترس، پیروزی و احساس خطر با نواهای مختلف به یکدیگر منتقل می کردند.
موسيقی آدميان نخستی به هر شکل و صورتی که بود جنبه روحانی داشت و وقتی موسيقی به قالب ترکيب در آمد و ريتميک شد باز هم در ستايش و نيايش خدايان و امور دينی به کار افتاد . موسيقی همواره راه کمال پيمود و مراسم مذهبی ، هم موسيقی و هم شعر و رقص و نقاشی را تحت الشعاع خود قرار داد تا اينکه در قرن ششم پيش از ميلاد بوسيله فيثاغورث موسيقی بارياضی در آميخت و قواعد و اصول خاص و دقيقی يافت و نوسانات و فرکانس های آن فورمول ها و محاسباتی پيدا کرد .
موسيقی در سیستان وبلوچستان
موسيقي سنتي سيستان و بلوچستان پهناورترین استان کهن دیار ایران همچون مشعلی فروزان به یادگار از دوره های مختلف فرهنگ و تمدن كهن ايران باستان را در اذهان به ارمغان می اورد .
طنين موسيقي سنتي و مذهبي سيستان و بلوچستان از شمال گرفته تا جنوب ياد آور خاطره هاي خوش و تلخي است كه برگرفته از احساسات پاك و دلنشين مردم غيور و مرزدار كشورمان در اين نقطه از ايران زمين است.
یکی ازکهن ترین آثار تمدنی دنیا در منطقه فلات شرقی ایران در شهر سوخته از هزاره ای دوردر شمال استان برجای مانده است ،دشت زرنگاری که از نخستین کانون های استقراربشر و اولین تمدن های شهرنشین محسوب گشته ونقش به سزایی در ایجاد سایر مراکز تمدنی در دنیا داشته است که در زمینه های مختلف فرهنگی نشانه های از دانش وعلم واندیشه را از نیاکانمان به یادگار دارد ، چه بسا اگر کاوشها ی باستانشناسی ادامه یابد در حوزه موسیقی نیز تاریخ موسیقی در دنیا را مثل خیلی از موارد دیگر با حقایق وعجایب بیشماری مواجه نماید .
مردمان سيستاني و بلوچ در شمال و جنوب سيستان و بلوچستان با خلاقيت و هنر خود كه برگرفته از ذوق و سليقه آنان است در زمینه موسیقی نیز در طول تاریخ حرف های زیادی برای گفتن داشته ودارندو نواها و ترانه هاي به ياد ماندني را برگرفته از تمدنی کهن وفرهنگی بی بدیل وریشه دار به ارمغان اورده اند .
موسيقي سيستان و بلوچستان از جمله هنرهايي است كه به جهت شرايط خاص استان شاخص تر از ديگر استان ها بوده است.
زيبا ترين احساسات عرفاني و عميق ترين دردهاي اجتماعي و شورانگيزترين داستان هاي حماسي را هنرمندان سيستاني و بلوچ با زبان موسيقي بيان مي كنند زيرا كه سيستاني و بلوچ تعلق خاطر شديدي به موسيقي بومي دارند.
استاد بندانی خواننده و نوازنده موسیقی استان در این باره می گوید؛ موسیقی سیستان بر گرفته از حکمت معنوی ومولود فرهنگ اصیل این دیار و دارای قدمتی کهن است. در موسیقی سازی انواع سازهای محلی از جمله قیچک- نی- دایره- سرنا و ساز و دهل استفاده می گردد که توسط هنرمندان بومی در خور منطقه ساخته می شد و در کنار موسیقی آوازی و مقامی که بر گرفته از احساسات مردم است و ردیف ها و آوازها به صورت دوبیتی ها- رباعی ها و لالایی ها همچنین موسیقی آوازی وسازی در کنار هم به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.وبا توجه به اقلیم وجغرافیا ومسائل فرهنگی واجتماعی استان تحت تاثیر مذهب وبرخوردار از تاریخ کهن این قوم است .
موسیقی آوازی
موسیقی در سیستان از تولد تا مرگ دخالت دارد، با دل وجان این مردمان عجین گشته ودر گوشه گوشه زندگانی ایشان نقش ایفا میکند ازهمان ابتدای طول نوزاد موسیقی همراه وهمنوای گریه ها وخنده های کودک است در شب شش تولد وی به اصطلاح محلی(( شب خیر ))همراه با ساز وآواز تولد وی جشن گرفته شده وروح وروان کودک سیستانی وبلوچستانی با انواع ردیف ها وآوازهای سیستانی وبلوچستانی آشنا می شود .
آیکه:
دکتر زارعی در کتاب لالایی های ایرانی ، اشاره ای درخشان به لالائی خواندن مادران ایرانی برای کودکان دارند؛ اینکه در این اشعار، مادر با لحنی دلنواز برای آرامش کودک از آلام وآرزوهای خود میگوید که در سیستان بایک نوع غم درونی مادر نیز از حس دوستی مادرانه برخوردار است.در هنگام دندان در اوردن کودک مادر ابیات محلی زیبایی را برای نوزاد می خوانده است.
موسیقی آوازی درمراسم عروسی –در مراسم ازداواج نیز از انجاییکه هر مرحله از مراسم اصلاح خاصی دراد در مراحل مختلف از جمله ((آهنگ وترانه سر تراشک در شب عقد داماد – حنابندان – درواکنه درواکنه –نه نه مه کنجکه تونو – با با گل عروس –ای اقا میرزابیک –دوازده امام در گرابوردن وبه خانه کردن و.. همراه با آلات موسیقی ونغمه ها وردیفه ای محلی اجرا میشده است )غزل خوانی آئینی به خصوص در بخش آئینهای سور نوعی دیگر از ترانه خوانی در موسیقی سیستان است. مانند موسیقی عروسی در شاخه های زیر: پشت درخانه عروس، سینی گردان ، حنابندان، سرتراشک، حمام بری، لینگوته ( لباس پوشاندن) و بازگرداندن.
آوازهای مراسم سوگواری:
مراسم سوگواری سیستان نیز آوازهای مخصوص به خود را دارد.به سوگواری کردن ارده کردن یا )ارده کشیدن می گویند که همان رباعی خوانی ( روایی یا رباعی کردَ) است و معمولا توسط زنان خوانده می شود.
مهمترین بخش موسیقی سیستان ترانه خوانی است که به آن « سیتک» می گویند. سیتک ها در قالب دو بیتی اجرا می شوند و بیشتر دارای چهار مصرع هم وزن هستند. قافیه ها الزامی به یک شکل بودن ندارند. می توان سیتکها را به چند دسته تقسیم کرد :تمثیلی ، برزگری، شبانی، توصیفی، کوچ ، عاشقانه، کنایی، طنز، رزمی و مذهبی !
آواز سیتک:
سیتک به دوبیتی هایی گفته می شود که در مضامین مختلف سروده و خوانده می شود.
زنان و دختران سیستانی در شبهای رمضان گردهم جمع می شوند و به خواندن ترانه های سیستانی که به آن سیتک گفته می شود؛ می پردازند.
تصنیف ها و ترانه های قدیمی
برخی از آنها عبارتند از: لیلی جان، من به بازار می روم، سبزه گل، زلیخا، انار سیستانم، موکه مه کنجکه تونو و حنابندان(در بازکنید) و سرتراشک که در مراسم عروسی خوانده می شود.
آوازهای کار:
در سیستان هنگام درو و برداشت محصول آوازهای مخصوص خوانده می شود.مانند آوازهای وزن گندم و آواز مشک زنی.
آیین ها و مراسمات بسیاری در بین مردم سیستان رواج داردکه با موسیقی همراه است ، از جمله :مراسم حشر : که آیین کهن لایروبی بستر رودخانه هیرمند است و در حال حاضر نیز این عمل در سیستان انجام می گیرد. در این مراسم هیچ سازی شرکت ندارد به جزصدای افرادی که در حین انجام کار ترانه هایی را با خود زمزمه می کنند.
مراسم جشن گندم: برگزاری جشن به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری برگزار می شود.
آیین های مذهبی: اعیاد و مراسم سحرخوانی و رمضان و مراسم عزاداری در ماه محرم.
آیین های ملی: جشن عید نوروز و سیزده به در که مردم به زیارت کوه خواجه می روند.
موسیقی مذهبی در سیستان شامل سحر خوانی به همراه ساز کوبی- آوازهای نیمه رمضان اجرا می شود.
رمضونیکه:
آوازهای مخصوص ماه رمضان
آوازهای شبیه خوانی و تعزیه خوانی
لوبتک:
نمایش ریتمیک بدون کلام باهمراهی دایره و حرکات موزون.اين نمايش در سيستان به فراموشي سپرده شده است.
الوکه:
آوازهای مولودی خوانی.الوکه، اشعاری است که در عروسی ها و جشن ها خوانده می شود . مضامین اشعار بيشتر مذهبی و عاشقانه است. این اشعار با همراهی دف و دایره و گاها به همراه دهل و ساز اجرا می شود.
بحث و بیت
گونه‌ای از مشاعره ادبی می‌باشد که در میان مردم سیستان رواج دارد؛ [۱] قالب شعری آن سیتک ( دوبیتی ) و ساز همراه آن دایره است . هر چند بسیاری از سیستانیان بدون دایره نیز بحث و بیت می‌کنند . شادی و پایکوبی به خصوص در میان زنان سیستانی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده به طوری که در مناسبت های گوناگون، انواع مختلفی از مراسم شادی بخش به نمایش گذاشته می شدند.
موسیقی آوازی
منطقه فرهنگی سیستان که به گواه تاریخ تا نیمروز افغانستان شامل سیستان بوده لذا بسیاری از حقایق موسیقی سیستان ما درسیستان بزرگ نهفته شده و حال آنکه هیچ یک از موسیقیدانان سیستانی ما کاوشی در این زمینه نداشته اند. همچنین این حوزه فرهنگی تا جنوب خراسان ادامه و وجه تشابهاتی هم در موسیقی ما و خراسانی ها وجود دارد.
نقش مذهب در موسیقی سیستان
دایره (داره)
دایره سازی است از خانواده آلات موسیقی کوبه ای که به آن دف نیز می گویند. در سیستان این ساز تنها سازی است که توسط زنان ساخته می شود و کاربردی عمومی تر دارد.
تولید آن بیش تر از هر ساز دیگر است و نواختن آن را تقریبا همگان و به ویژه زنان به خوبی بلدند و در مراسم جشن های عروسی و ختنه سوران مورد استفاده قرار می گیرد.
برای ساخت آن ابتدا چوبی (معمولا از جنس تراشه ی بید) با ضخامت نیم سانتی متر را در آب می گذارند تا نم گیرد و قابل انعطاف شود، سپس آن را به شکل دایره در می آورند. هنگامی که هنوز پوست (معمولا پوست بز) خیس است، آن را روی دایره می کشند و با میخ های ریز به دیواره ی چوبی متصل می سازند.
قیچک
برای بسیاری از اهالی موسیقی، ساز زهی « قیچک » (یا غیچک، غیژک، قیژک) یاد آور سرزمین اساطیری سیستان و بلوچستان می باشد، چه آنکه خواستگاه این ساز را (که خود در واقع مادر ساز هائی از قبیل کمانچه و ویولون می بوده است) باید در سیستان زمین جست . قیچک هم چنان در این دیار مورد استفاده قشر خاصی از نوازنده ها قرار می گیرد به گونه ای که بسیاری از اهالی بومی سیستان، قیچک را با نام « حبیب الله قادر آتشگر »، نوازنده ای معروف آن می شناسند.
ساز ودوهل
ساز (سازی شبیه سرنا )ودهل آلات موسیقیایی ویژه ایکه در مراسمات شاد به خصوص رقص های محلی سيستان کاربرد دارد.
چاپ زابلی:
بصورت گروهی توسط مردان اجرشده و درمرحله 3چاپی مشترکاًً توسط زنان و مردان و بدون چوب انجام می شود.این رقص با سرعتی آرام شروع می شود و در هرمرحله برسرعت رقص و موسیقی افزوده می شود. مراحل مختلف رقص: گران چاپ (حرکت سنگین) ، چاپ خاشی (اوکاتی) باسرعت متوسط و سه لتک (سه چوبه) باسرعت تند.
چوب بازی:
بصورت گروهی یا دونفره توسط مردان انجام می شود. مراحل آن مانند چاپ زابلی و هر نفر با دو چوب.
رقص شمشير:
ازهنرهای نمایشی اصیل ( گرچه گفته مي شود قدمت اين نوع رقص به 2 دهه مي رسد) سیستان است و غالبا دونفره و هربازیگر با دوشمشیر. رجز خوانی و چرخ، حمله ، دفاع، گریز، و غلت زدن از مراحل آن است.
چوب بازي سيستاني؛نماد صلح وجنگ!!!
در چوب بازی عده ای از افراد با تشکیل دایره و همراهی نوای دهل و ساز به حرکت درآمده و با کوبیدن چوب های کوتاهی که در دست دارند در یک حرکت دوار به چرخش درمی آیند. چوب به عنوان یکی از عناصر موجود در این رقص به شدت معنایی نمادین دارد. در این جا چوب وسیله ای برای به ظهور رساندن احساس شادی ست. از سوی دیگر چوب به عنوان یکی از اولین سلاح های مورد استفاده بشر شناخته می شود و از دیرباز یکی از اولین وسایل دفاعی انسانه بوده است. چوب به عنوان یک سلاح در زندگی گذشته مورد استفاده قرار می گرفته و از همین روست که می گوییم چوب بازی نمادی است از جنگ و صلح، نمادی از شادی و دفاع. چوب بازی به عنوان میراث به جا مانده از زندگی گذشته، در دورانی نه چندان دور دارای کارکردی دوگانه بود. از یک سو فرصتی برای ابراز شادی در صلح و از سوی دیگر تمرینی برای آمادگی دفاعی. هنوز که هنوز است در میان مردم سیستان هنر استفاده از چوب به عنوان یک وسیله دفاعی مهارتی ستودنی به حساب می آید.
تعداد کمی از صاحب نظران معتقدند که در قدیم مقامی به نام زابل گبری (منسوب به زرتشتیان سیستان) وجود داشته که امروزه از میان رفته است.
از اهالی معروف موسیقی سیستان ، مرحوم علی شهری، مرحوم پرویز مالکی مستیان ، حمیدرضا آهنگری و مرحوم غلامرضا شریف ،غلامعلی بندانی ،شبستری ،حبیب الله وحلیم قادر آتشگر ،امیر زابلی و....که ترانه های زیبایی توسط ایشان ساخته و خوانده شده بود.
تاکنون از آهنگهای محلی و قدیمی سیستان هیچ نتی نگاشته و کتابی نوشته نشده بود. تا اینکه در اوایل دهه 90 حاصل تلاشهای هنرمند ارزشمند سیستانی ، حمیدرضا آهنگری (آیتی ) پس از 15 سال انتظار به چاپ رسید.
این گزارش با همراهی میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان تنظیم شده است.