به گزارش ایسنا، یکی از مهم‌ترین برون‌دادهای پژوهشی در نظام تحقیقات سلامت، تعداد مقالات و مستندات علمی چاپ‌شده در مجلات مختلف است. در بسیاری از کشورها، سامانه‌های گوناگون علم‌سنجی برای شمارش این مستندات وجود دارد و این سامانه‌ها به طور روزانه توسعه می‌یابند.

اما همیشه این پرسش وجود دارد که آیا «رشد کمی مقالات با ارتقای کیفی آن‌ها همراه است و زیاد بودن تعداد مقالات، معادل و مترادف کیفیت بالای آن‌هاست؟!» برای پاسخ به این پرسش باید از روش‌های ارزشیابی کیفیت مستندات، استفاده کرد تا کیفیت تولیدات علمی مورد بررسی قرار گیرند.

برای ارزشیابی کیفی تحقیقات و به منظور سنجش کیفیت مقالات پژوهشی، روش‌هایی مثل فرآیند داوری و پذیرش مقالات، بررسی‌ طرح‌های تحقیقاتی، بررسی عملکرد محققان، مراکز علمی و دانشگاه‌ها، نحوه تخصیص بودجه و تسهیلات و ... انجام می‌شود و نهادهایی مسئولیت ارزشیابی پژوهش‌ها را بر عهده دارند.

در انگلستان، برنامه تعالی تحقیقات توسط چهار موسسه تامین مالی وابسته به آموزش عالی بریتانیا راه‌اندازی شده و به صورت دوره‌ای کیفیت پژوهش‌های مراکز دانشگاهی را ارزشیابی می‌کنند و از این طریق چگونگی تخصیص بودجه پژوهشی دولت به این مراکز تنظیم می‌شود. در ایتالیا نیز کمیته ارزیابی پژوهش، نهادی وابسته به وزارت آموزش و تحقیقات دانشگاهی است که هر سه سال یک‌بار موسسات پژوهش، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

در ایران نیز ارزش‌یابی فعالیت‌های پژوهشی مراکز تحقیقات علوم پزشکی کشور از سال۱۳۷۹ شر وع شد و تا پایان سال ۱۳۹۳، فرآیند ارزیابی از طریق شاخص‌های کمی انجام می‌گرفت.

با توجه به اهمیت ارزیابی کیفی فعالیت‌های پژوهشی، در سال ۱۳۹۴ ارزشیابی کیفی پژوهش‌ها به صورت Peer Review با حضور اساتید متخصص هر رشته آغاز شد. در این ارزیابی «الهه قلعه نوی»، «منیر برادران افتخاری»، «اصغر عبادی‌فر» و «رضا ملک‌زاده»؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات فناوری وزارت بهداشت، مرکز تحقیقات ناهنجاری‌های دهانی فکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و مرکز تحقیقات بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران، مشارکت داشتند.

برای تعیین پروتکل ارزشیابی کیفی، ابتدا کمیته مشورتی در سطح معاونت تحقیقات و فناوری، با حضور معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، تیم ارزشیابی، صاحب‌نظران حیطه ارزشیابی و نمایندگانی از دانشگاه‌های علوم پزشکی و مراکز تحقیقاتی تشکیل شد.

طبق مصوبات این کمیته، ارزشیابی کیفی در چهار حیطه رهبری، ساختار،‌ محصولات تحقیق و اثرگذاری صورت گرفت. در حیطه رهبری، دو محور «برنامه‌ریزی» و «فعالیت‌های ملی و بین‌المللی»؛ در حیطه ساختار، دو محور «زیرساخت» و «بهره‌وری»؛ در حیطه محصولات تحقیق؛ دو محور «تولید علم» و «فناوری»؛ و حیطه اثرگذاری در سه سطح «گیرندگان» و «ارائه دهندگان خدمت» و «سیاست‌گذاران» مورد بررسی قرار گرفت.

معیار داورانی که در این ارزشیابی شرکت کردند؛ داشتن حداقل رتبه دانشیاری، نداشتن سابقه فعالیت پژوهشی مشترک با مرکز مورد ارزشیابی در پنج سال گذشته، بود. این ارزشیابی چهار ساله بود و کلیه مستندات در بازه زمانی ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ مورد بررسی قرار گرفت.

در این مطالعه ۱۴ مرکز تحقیقات بیومدیکال و ۲۵ مرکز تحقیقات بالینی که ردیف بودجه مستقل داشتند، شرکت کردند. همچنین ۱۲ مرکز تحقیقاتی که دارای رتبه برتر و فاقد بودجه مستقل بودند نیز حضور داشتند.

این مطالعه برای اولین‌بار به ارزشیابی کیفیت تولید علم در مراکز تحقیقاتی پرداخت و طی این ارزیابی؛ مهم‌ترین نقاط قوت و ضعف مراکز تحقیقاتی در هر حیطه بررسی و پیشنهاداتی ارائه شد.

مرور یافته‌های به‌دست‌آمده از این مطالعه نشان داد که دو حیطه رهبری و اثرگذاری، دارای بیشتری چالش‌ها و نقطه‌ضعف و حیطه تولید و انتشار علم، دارای بیشترین نقطه قوت بودند. در خصوص حیطه ساختار نیز نتایج متفاوتی در مراکز مختلف به‌دست‌آمد. به این صورت که در برخی مراکز،‌فضای فیزیکی و بودجه‌های تخصیص‌یافته بسیار قابل توجه بود و در برخی دیگر، فعالیت‌های تحقیقاتی تنها در یک اتاق خلاصه شده بود!

در حیطه رهبری، به دلیل عدم رعایت استانداردهای لازم در تدوین برنامه استراتژیک و تعیین اولویت‌ها، شاخص‌های برنامه‌ریزی دارای بیشتر چالش بود.

بررسی‌ها نشان داد که اقدامات جدی و مطلوبی در اکثر مراکز در خصوص حیطه اثرگذاری انجام نشده و یا آن‌چه انجام شده، بسیار ابتدایی است. اثرگذاری از مهم‌ترین حیطه‌های ارزشیابی کیفی است و بیانگر تاثیر پژوهش در سه بخش گیرندگان خدمت، ارائه‌دهندگان خدمت و سیاست‌گذاران سلامت است.

در حیطه محصولات تحقیق، که دارای دو محور تولید و انتشار علم و فناوری است؛ اقدامات گسترده‌ای در جهت تولید کمی مقالات در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقات علوم پزشکی صورت گرفته؛ به‌طوری که به لحاظ تولید علم، ایران جلوتر از برنامه چشم‌انداز، به جایگاه مطلوبی در منطقه دست‌یافته است. به نظر می‌رسد حال وقت آن رسیده که کیفیت‌ مقالات نیز به طور چشم‌گیری ارتقا یابد.

به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ در ارزشیابی کیفی فعالیت‌های پژوهشی، بررسی حیطه‌های «رهبری»، «ساختار» و به‌خصوص «اثرگذاری» از اهمیت بسزایی برخوردار است و اصلاح فرآیندهای مرتبط با آن، از طریق تعامل با صاحب نظران میسر می‌شود.

نتایج این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «ارزشیابی کیفی فعالیت‌های پژوهشی مراکز تحقیقات علوم پزشکی به روش Peer Review: تجربه‌ای از جمهوری اسلامی» در مجله تحقیقات نظام سلامت حکیم زیر نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی منتشر شده است.

انتهای پیام