علیرضا آزاد در خصوص تفسیر کاربردی قرآن کریم اظهار کرد: تفسیرکاربردی، مبحثی جدید در حوزه تفسیر قرآن است. منظور از این نوع تفسیر ارائه تفسیری است که همگام با نیازهای انسان، متفاوت و مترقی شود و در نهایت برای رفع نیازهای اصلی بشر راهکارهایی عملی و بر پایه آموزه‌های قرآنی ارائه دهد که بر اساس سنت تفسیری مسلمانان به مباحث نوظهور پاسخ دهد. آموزش تفسیری کاربردهای آموزه‌های قرآنی در ۳ ساحت شناختی، رفتاری و عاطفی به منصه ظهور می‌رسد.
وی ادامه داد: تفسیر کاربردی روشی متفاوت و مجزا از روش‌های مشهور شناخته‌شده نیست بلکه یک نوع هدف‌گذاری متفاوت برای تفسیر است؛ نه منبع‌شناسی و یا روش‌شناسی‌جدید برای آن. شاید بتوان مبنای تفسیر کاربردی را سخن مولای موحدان علی(ع) در نهج‌البلاغه دانست که می فرماید «ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ لَکُمْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ». به این معنی که قرآن را به سخن در بیاوریم اما این سوال پیش می‌آید که چگونه می‌توان قرآن را به سخن درآورد. حضرت در ادامه می‌فرماید «أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُم» که در قرآن داروی درد و نظم امور شما وجود دارد.
استادیار الهیات و معارف اسلامی گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی بیان کرد: به عبارتی قرآن ناطق برای واقعیت‌های زندگی مناسب است و نه صرفا برای ثواب اخروی. بنابراین قرآن برای به راه آوردن انسان در زندگی دنیوی نیز راه‌گشاست و به تعبیری آبادی دنیا و آخرت را در بر دارد. به نوعی می‌توان گفت که تفسیر کاربردی انجیل و تورات نیز صورت گرفته است اما این تفسیر بسیار ابتدایی و مقدماتی بوده و به نوعی این شکل از تفسیر هنوز شاکله درست خود را پیدا نکرده‌است؛ به طوری که تفسیر نور آقای قرائتی و تفسیر راهنمای آقای رفسنجانی سعی داشته به تفسیر کاربردی نزدیک شود؛ آقای عدالتیان نیز سلسله جلساتی در خصوص تفسیر کاربردی داشته است.
وی خاطرنشان کرد: در واقع این‌ها سابقه تفسیر کاربردی در ایران است اما همچنان نتوانسته قوام خود را پیدا کند. سوره لقمان یکی از مشهورترین سوره‌های قرآن در مورد آداب اجتماعی و مهارت‌های ارتباطی است. سوره لقمان یکی از سور مکی قرآن است که برخی از مفسران آیات ۲۷ و ۲۸ و ۲۹ این سوره را مدنی نقل کرده‌اند اما نظر اکثر مفسران این است که تمام ۳۴ آیه این سوره مکی است؛ شکل و محتوای سوره‌های مکی و مدنی تفاوت‌هایی با یکدیگر دارد.
آزاد افزود: به طور تقریبی دو سوم از قرآن کریم در مکه نازل شده و یک‌سوم دیگر آن در ۱۰ سال اقامت پیامبر(ص) در مدینه نازل شده است اما شیوه بیان این دو دسته از سور تفاوت جدی با یکدیگر دارد. معمولا سوره‌های مکی در خصوص عقاید اخلاق و قصص انبیا(ع) بیان شده و در تعداد اندکی از سوره‌های مکی، خداوند احکام، بایدها و نبایدهایی را بیان کرده است. این موضوع یکی از مهم‌ترین نکاتی است که باید به آن توجه شود. کسانی که در آستانه آشنایی با دین هستند، می‌توانند نامسلمانانی باشند که به دامن اسلام آمده‌اند و یا افرادی در سنینی باشند که به تازگی با مفاهیم اسلامی آشنا می‌شوند. قاعدتا این افراد پیش از آن که با فقه و احکام اسلامی آشنا شوند، لازم است قواعد و اخلاق اسلامی را بشناسند.
وی عنوان کرد: پیامبر اکرم(ص) هیچ‌گاه در ابتدای دعوت شخصی به اسلام، کسی را مجبور به رعایت برخی احکام نکرده‌اند بلکه سعی داشتند باورها و اخلاق فرد را درست کنند. در واقع ساحت معرفتی، ارزشی و عاطفی شخص را درست کنند و در گام سوم، ساحت رفتاری، به معنی رعایت احکام، را مورد توجه قرار می‌دادند و چنانچه در گام‌های اول، ساحت رفتاری مورد توجه ایشان قرار می‌گرفت، در حد احکامی مانند جلوگیری از تضییع حقوق دیگران و... بوده است.
استادیار الهیات و معارف اسلامی گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی اضافه کرد: شکل سوره‌های مکی و مدنی، لحن، ادبیات و آیات آن مانند میانگین طول آیات، با یکدیگر متفاوت است. لحن آیات سور مکی، توام با ادبیاتی بسیار والامرتبه است. عمده آیات قرآن که تحدی، به معنی مبارزه‌طلبی در اعجاز، در آن مطرح شده، در مکه نازل شده است و اندکی از این آیات در سور مدنی است. زیبایی ادبی آیات مکی بیشتر است زیرا مدعیان بیشتر در مکه حضور داشتند؛ لذا قرآن می‌بایست با آن ابزار به سراغشان می‌رفت تا بتواند حقیقت خود را آشکار سازد؛ در حالی که در مدینه عمده مخاطبان پذیرا بودند. بیش از ۵۰ تفاوت شکلی درمورد آیات مکی و مدنی بیان شده است.
وی تصریح کرد: این تفاوت‌ها بیانگر زمان‌شناس و مکان‌شناس بودن خداوند و پیامبر(ص) است که در آیه «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ» نیز به آن اشاره شده‌است. در واقع در این آیه منظور از لسان قوم شرایط مخاطب و قومی است که قرآن و یا هر کتاب آسمانی دیگری در میان آن‌ها نازل شده است و خداوند این شرایط را در نظر می‌گیرد؛ در واقع اینکه خداوند علم و قدرت مطلق دارد، به این معنا نیست که برخلاف اقتضائات مخاطب و صرفا به اصل مطلب توجه کند. به شکلی که در مباحث بلاغت نیز رعایت مقتضای متکلم، رعایت مقتضای مخاطب و رعایت مقتضای حال خطاب باید مورد توجه قرار گیرد.
این اندیشمند دینی تشریح کرد: سوره لقمان پنجاه و هفتمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده و در ترتیبی که امروز در مصحف مشاهده می‌کنیم، سی ویکمین سوره از قرآن است زیرا همانطور که می‌دانیم ترتیب نزول سوره‌ها بر پیامبر(ص) با ترتیب کتابت مصحف متفاوت است.
سور مثانی سوره‌هایی با محوریت تربیت اخلاقی است
وی عنوان کرد: بنا به نظر اکثر علما ترتیب کنونی هم به دستور جبرئیل و با فرموده پیامبر(ص) شکل گرفته است. در گذشته دسته‌بندی آیات و سوره‌ها اسم‌هایی داشت که در حال حاضر مهجور مانده و این اسامی کمتر مورد توجه کاربردی قرار گرفته‌است. به هفت سوره طولانی مانند آل‌عمران، بقره و... «سبعه طول» یا «سبعه طوال» می‌گویند. سوره‌هایی را که حدود ۱۰۰ آیه و یا بیشتر داشته باشد، معین می‌نامند و به سوره‌هایی مانند لقمان، جمعه، نوح، تحریم و... که کمتر از ۱۰۰ آیه دارد، سور «مثانی» گویند.
استادیار الهیات و معارف اسلامی گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی اظهار کرد: در روایتی پیامبر اکرم(ص) بیان کرده‌اند مثانی به جای زبور به من داده شده است. سوالی ک پیش می‌آید، این است که فواید این دسته‌بندی به جز فایده شکلی آن چیست. امروز این دسته‌بندی متروک شده اما به نظر می‌رسد تم اصلی سور مثانی، اخلاق و عقاید است. به تعبیری خداوند در خصوص موضوعات اخلاقی و عقایدی خیلی طولانی سخن نمی‌گوید. این سور به این دلیل مثانی نامیده می‌شود که می‌توان این سوره‌ها را دوباره خواند و بسیار سریع خوانده می‌شود.
تنها ۸ درصد آیات قرآن مرتبط با احکام است
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد خداوند در موضوعات اخلاقی و اعتقادی با بسامد بلند و طول کوتاه سخن می‌گوید. در این صورت در بیان اخلاق و عقاید نباید طولانی سخن گفت و یا اطاله کلام داشت بلکه تکرار و استمرار در کلام لازم است؛ بنابراین تم اصلی سور مثانی این‌گونه است. کسانی که بیشترین آیات فقهی را برای قرآن برشمرده‌اند، تعداد این آیات را ۵۰۰ آیه و در حدود ۸ درصد آیات قرآن بیان کرده‌اند اما آیات اخلاقی قرآن حدود ۳۲ درصد قرآن را تشکیل داده‌است که این موضوع پیامی برای ما دارد و این سؤال را به وجود می‌آورد که در تعریف موجود از انسان مومن چند درصد معیارها اخلاقی و چند درصد آن فقهی است؟
آزاد بیان کرد: اگر می‌خواهیم قرآنی باشیم و بر مبنای قرآن عمل کنیم، باید بدانیم توازن آیات قرآنی اینچنین است. به این ترتیب یکی از دلایل ما برای انتخاب سوره لقمان، پررنگ بودن تم اخلاق در این سوره و ۱۰ پند مهمی است که لقمان به پسرش عرضه می‌کند. تعداد آیات این سوره بنا بر مشهور ۳۴ آیه است اما قاریان حجاز این سوره را ۳۳ آیه می‌دانند؛ شاید این گونه به نظر برسد که این قاریان در واقع یک آیه را حذف کرده‌اند اما عمده تفاوت‌ها در تعداد آیات به این سبب است که در برخی مکاتب و یا شهرهای مختلف گاهی یک آیه را به دو آیه مجزا تقسیم کرده‌اند.
وی خاطرنشان کرد: برخی افراد سعی می‌کنند از ظواهر قرآن نکات عرفانی فوق‌العاده‌ای برداشت کنند و متاسفانه در بسیاری از مواقع دست به دامن تفسیر به رای می‌شوند اما به نظر من برای دریافت کاربردها از دل آیات، انجام برخی از این اقدامات لازم نیست. در تعداد آیات ممکن است ده‌ها نظر و اختلاف وجود داشته باشد و بر اساس یکی از نظرات که به دلایلی بعد از قرن پنج شهرت همگانی در جهان اسلام یافته است؛ لذا سبب شده قرآن‌هایی که اکنون در اختیار ما قرار دارد، به این ترتیب کتابت شود.
استادیار الهیات و معارف اسلامی گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی تصریح کرد: لازم است بدانیم که در هر سوره تعدادی آیه مشهور وجود دارد که سه آیه سوره لقمان در افواه مسلمانان شهرت ویژه‌ای پیدا کرده‌است. یکی از این آیات، آیه ۶ سوره لقمان است که در مجموعه آیات‌الاحکام قرار می‌گیرد و مستند قرآنی برخی مفسران و فقیهان در مساله حرمت موسیقی این آیه از سوره لقمان است. بنابراین چنانچه ما این سوره را سوره‌ای مکی قلمداد کنیم، باید توجه داشته باشیم که ممکن است برداشت فقهی به عنوان اولین برداشت از آیه نباشد.
آزاد افزود: دومین آیه شهرت یافته در این سوره آیه ۱۹ و معروف به آیه میانه‌روی است، به این معنا که راه میانه را بپیمایی و طریق میانه‌روی داشته باشی. این آیه در بحث‌های اخلاقی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. سومین آیه مشهور این سوره نیز آیه بیست و سوم است که به آیه عروه‌الوثقی معروف شده و در موضوعات اعتقادی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این اندیشمند دینی اضافه کرد: موضوع دیگری که در بدو ورود به سوره باید مورد توجه قرار بگیرد، بحث فضائل و خواص آیات و سور است؛ به این معنی که خواندن این سوره چه ثوابی دارد؛ در قیامت چه نوری برای ما در پی دارد و در این دنیا باعث چه اموری می‌شود.
احادیثی که در خصوص فضائل سور نقل شده، یکی از بهترین مثال‌ها برای فهم موازین تفهم دینی است
استادیار الهیات و معارف اسلامی گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی تشریح کرد: در فضیلت این سوره در روایتی از پیامبر(ص) بیان شده هر کس این سوره را قرائت کند، لقمان در روز قیامت رفیق و همراه او خواهد بود و ۱۰ برابر افرادی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، ثواب و حسنه دریافت می‌کند. در نقلی از امام باقر(ع) نیز بیان شده هر کس که در هر شب سوره لقمان را قرائت کند، خداوند ۳۰ فرشته را مامور حفظ و نگهداری او از ابلیس و سپاهیان او می‌کند.
وی گفت: قطعا در گذشته بیان این‌گونه فضائل برای سور و به نیت ترغیب مومنان به قرائت متون، اثر رغبت‌آور بیشتری داشت اما امروز کمتر کسی به دلیل آنکه ۳۰ فرشته مامور حفاظت از او در صبح و شب شوند، سراغ قرائت قرآن می‌رود اما باور کنید که چنین موضوعاتی در دوره‌های گوناگونی در روی آوردن به قرآن بسیار اثرگذار بوده است؛ بنابراین برخی از این فضائل متناسب با آن دوره و توسط معصومین گفته شده و یا توسط برخی علما ساخته شده‌اند.
آزاد بیان کرد: احادیثی که در خصوص فضائل سور نقل شده، یکی از بهترین مثال‌ها برای فهم موازین تفهم دینی است که در طول تاریخ تتور داشته است. به تعبیری مبانی تفهم دینی در طول تاریخ تغییر کرده است. تاریخ‌مندی فهم، بر این موضوع اشاره دارد که نه تنها میزان فهم بلکه معیار و شیوه فهم در طول تاریخ تغییرمی‌کند. بنابراین در حال حاضر و به تدریج بحث فضائل قرائت سوره‌ها تنها در کتاب‌های تخصصی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در سنت عمومی تفسیر دیده نمی‌شود.
وی ادامه داد: در گذشته مقوله آخرت نقش بیشتری در دینداری ایفا می‌کرد اما امروز وعده‌های اخروی برای مخاطبان به اندازه گذشته تاثیرگذار نیست. نمی‌توان گفت که این وعده‌ها در حال حاضر بی‌اثر است اما اثرگذاری آن به اندازه گذشته نیست؛ لذا صحبت در خصوص فضائل و ثواب‌های اخروی الزاما پاداشی رغبت‌آور برای مخاطب امروزی دین نخواهد بود؛ به گونه‌ای که لازم است برای مخاطب امروزی مسائل دیگر دینی پررنگ شود.
استادیار الهیات و معارف اسلامی گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی اظهار کرد: به عنوان مثال تمام فقه و حقوق اسلامی در فضای اهل سنت و شیعه دارای گفتمان محوری «عبد و مولا» است؛ به طوری که در تمام مباحث فقه و اصول در یک طرف عبد قرار دارد که باید بداند مولا از او چه می‌خواهد؛ در فقه نیز باید بتوانیم متوجه شویم که چگونه انتظار مولا را برآورده کنیم. این تعریف خلاصه دو علم فقه و اصول است.
استادیار الهیات و معارف اسلامی گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: در حال حاضر این گفتمان تغییر کرده است؛ به طوری که نه‌تنها روشنفکران دینی بلکه علما و مراجع بزرگی مانند آیت‌الله جوادی آملی کتاب‌هایی با عنوان «انتظارات بشر از دین» می‌نویسند؛ در حالی که در گذشته صحبت‌ها در زمینه انتظار خداوند از بشر بوده است.
آزاد در خصوص خواص سوره لقمان ادامه داد: فارق از بحث صحت و سقم خواص، در روایات دو خاصیت درمان بیماری‌های داخلی و عزل حاکم ستمگر برای این سوره بیان شده‌است. پیامبر اکرم(ص) در روایتی بیان کرده اگر سوره لقمان را بنویسید و پس از شستن نوشته، از آب آن بشویید، هرگونه بیماری درونی داشته باشید، از بین خواهد رفت و هر مرد و زنی که خون‌ریزی در اندام‌های خود دارد، اگر نوشته سوره لقمان را بر آن موضع قرار دهد، خون‌ریزی قطع می‌شود. امام صادق(ع) نیز می‌فرماید اگر سوره لقمان را بنویسید، سپس شسته و از آب آن به مرد و زنی بدهید، بیماری‌ها برطرف می‌شود. در روایت دیگری نیز آمده که هر کس این سوره را در منزل حاکمی بگذارد، در همان سال حاکم عزل می‌شود و هر که آن را بنویسد و همراه خود داشته‌باشد، از درد شقیقه و تب ایمن می‌شود.
انتهای پیام