دکتر محسن شریفی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اهمیت توسعه دوره‌های تحصیلات تکمیلی در به وجود آمدن رویکرد نیاز به پژوهش و شکل‌گیری فرهنگ پژوهش در کشور، گفت: ابتدا دانشگاه‌ها آموزش‌محور بودند ولی وقتی این باور به وجود آمد که می‌توانیم دانشجویان تحصیلات تکمیلی را در داخل داشته باشیم و اساتید به این باور رسیدند که می توانیم مستقل از کشورهای دیگر پژوهش را تعریف کنیم و تعاملات بین‌المللی هم داشته باشیم، دانشگاه‌های پژوهش محور به وجود آمدند. وقتی پژوهش توسعه پیدا میکند که جزو فرهنگ دانشگاهی شود. این ملزومات در کنار هم قرار گرفته است و خواه‌وناخواه محصول خواهد داشت.

مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری پژوهشی به تفاوت «محصول پژوهش» در حوزه‌های مختلف اشاره کرد و گفت: محصول پژوهش یا یک کار نظری و مرز دانشی که حاصل آن مقاله دانشگاهی است، می‌شود و یا تجربه پژوهشی و فعالیتی در جهتی است که محصول دیگری داشته باشد. محصول و کاربرد در رشته‌های مختلف متفاوت است. این محصول در حوزه‌های مختلف علوم انسانی ممکن است منجر به یک امر ، آیین‌نامه و تحلیل شود یا یک الزامی در جامعه ایجاد کند یا یک موضوع اجتماعی را سامان جدیدی بدهد این مفهوم اثر بخشی و سودمندی در حوزه علوم انسانی است. در حوزه کشاورزی یا فنی و مهندسی پژوهش ممکن است منجر به محصول ، قطعه و یا ... شود.

شریفی با عنوان این موضوع که ما در حال‌حاضر در جایگاهی هستیم که در همه این ابعاد و حوزه‌ها رشد کرده‌ایم، بیان کرد: آمار تولید رشد مقالات ما در یک دهه گذشته چشم‌گیر بوده است. بنابر اعلام پایگاه‌های مختلف علم‌سنجی جهان مثل اسکوپوس و ISI، رتبه علمی و آمار مقالات ما رشد داشته است. کسب رتبه 14 و 15 در کل دنیا قابل توجه است.

وی ادامه داد: البته قبل از این‌که فرصت‌ها از دست برود، این هوشمندی باید وجود داشته باشد که پس از عبور از یک مرحله وارد عرصه‌های جدیدی شویم و اثر بخشی را افزایش دهیم. پس از شکل‌گیری پژوهش، آماده شدن زیر ساخت‌ها و رسیدن به دستاوردهای اولیه، باید بازنگری انجام شود که با دستاوردهای جدید چه کنیم؟ در حال حاضر در مرحله‌ای هستیم که با توجه به مسائلی که وجود دارد (بحث‌های اقتصادی و تحریم‌ها)، جامعه پژوهش کشور به این سمت پیش رفته که پژوهش‌ها هر چه بیشتر اثربخش شوند و به سمت تقاضا محوری و نیازهای کشور برویم.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به رویکرد ایجاد شرکت‌های دانش بنیان و توسعه پارک‌های علم و فناوری گفت: این رویکرد بعد از فاز پیک پژوهشی در کشور شکل گرفت. امروز در این مراکز دانشگاهی پژوهشی به صورت اکوسیستم درآمده و با یک فاز تاخیری دانشگاه‌های آموزش محور تبدیل به پژوهش محور شده‌اند. در حال حاضر در مرحله‌ای هستیم که چه از نظر مراکز آموزشی و چه فناوری باید وارد فاز چهارم شویم و باید در نهایت پژوهش‌ها، منجر به نتیجه و اثر شوند. اکنون که زیر ساخت‌های پژوهش اثر بخش شکل گرفته ما باید بتوانیم آن‌ها را به زبان صنعت و جامعه ترجمه کنیم. جامعه و صنعت نیز باید نیازشان را به درستی تعریف کنند و در اختیار جامعه دانشگاهی قرار دهند.

شریفی با بیان این‌که وظیفه دانشگاه و مرکز پژوهشی تربیت متخصص و نیروی انسانی کارآمدی است که مجهز به روش‌ها ، فنون و تکنولوژی‌های روز دنیا باشد، ادامه داد: هیات علمی وظیفه دارد دانشجوی تحصیلات تکمیلی را بپروراند و روش پژوهش ، تفکر و ایده‌پردازی را به او آموزش دهد تا مجهز به تکنولوژی یاد گرفتن، تعریف پروژه، روش‌های آزمایشگاهی و آنالیز دیتا و... شود. این قدم نخست است.

وی ادامه داد: قدم دوم این است که اگر پروژه ای انجام می‌شود موضوع و محتوای آن حساب شده و در جهت یک هدف باشد. هر چقدر ما مرحله اول را خوب انجام دهیم، اما موضوع پژوهش دور از نیاز جامعه باشد اثر بخشی نخواهد داشت. موضوع پژوهش نمی تواند توسط دانشگاه تعریف شود بلکه باید ارتباط مستقیم بین پژوهشگران و جامعه وجود داشته باشد اگر این ارتباط به خوبی شکل نگیرد، اساتید به خوبی کار میکنند ولی موضوعاتی که انتخاب می کنند بر اساس سلیقه  و ایده خودشان است.

وی افزود: خلأ و نیاز ما در جامعه در این مرحله است. اگر علوم انسانی، جامعه صنعتی و نظام تصمیم‌گیر ما نیازهای خود را به درستی تعریف کند و در اختیار دانشگاه قرار دهد ما حتما ضمن تربیت دانشجوی ماهر و با معلومات، نیازهای جامعه را نیز حل خواهیم کرد. بنابراین یک حلقه اتصال نیاز است که به خوبی شکل نگرفته است. من معتقد نیستم که ۸۰ درصد پژوهش های ما به درد نمی‌خورند. اگر این ملزومه را هم ایجاد کنیم همه پژوهش‌های ما مثمرثمر خواهند بود.

نقش حلقه‌های واسط در ارتباط بین جامعه و دانشگاه

شریفی در پاسخ به این سوال که چرا یافته‌های پژوهش‌ها در جامعه مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، گفت: پژوهش‌هایی که در کشور انجام می‌شوند، پژوهش‌هایی خوبی هستند ولی سوژه برخی از آن‌ها در حال حاضر معضل جامعه نیست. اگر پروژه‌های خوبی هستند ولی مرتبط با جامعه نیستند، باید آن‌ها را به سمت نیاز روز جهت دهیم. اگر تحقیقات ضعیف هستند و خوب نیستند چرا در سال 63 تا 64 هزار مقاله خوب در دنیا تولید می‌کنیم؟ باید در خصوص اتصال این دو بخش کار شود و اصلاح صورت گیرد و این موضوع باید به تدریج اتفاق بیفتد. 

وی ادامه داد: ما به کارهایی نیاز داریم که این اطمینان را در جامعه و صنعت به وجود آوریم و کارها را به درستی تعریف کنیم و زیرساخت‌های این موضوع را به‌وجود آوریم. کلی صحبت کردن فایده‌ای ندارد. اگر در کشور مشکل سیل داریم باید به دانشگاه بگوییم تو متخصص سیل هستی، دست به دست هم دهیم و مشکل را حل کنیم. به این صورت بین صنعت و جامعه اطمینان خاطر ایجاد می‌شود. هر جایی در کشور که این اتفاق افتاده؛ مثل وزارت دفاع، منجر به دستاوردهای خوبی شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به اقداماتی که در این خصوص انجام شده،‌اشاره کرد و گفت: یکی از اتفاقات خوبی که در این راستا افتاده این است که جامعه دانشگاهی ما به این باور رسیده که می‌تواند خارج از فضای دانشگاه فعالیت کند و شرکت دانش بنیان داشته باشد؛ اینکه دانشگاهیان متوجه شدند که می‌توانند خودشان از نتایج پژوهشی منتفع شوند و فعالیت‌های خصوصی خارج از دانشگاه بخشی از این حلقه واسط است، اتفاق مثبتی است. جامعه خارج از دانشگاه هم باید به همین نتیجه برسد. همین قدم را بردارد و نیازهای خود را عرضه کند و باور کند این پژوهش موجب ارتقا و بهبود وضعیت کنونی خواهد شد. در داخل دانشگاه شرکتهای دانش بنیان و در بیرون از دانشگاه واحدهای R&D شرکت‌ها می‌توانند به عنوان حلقه واسط باشند و نیازهای جامعه را به دانشگاه‌ها منتقل کنند. 

تخلفات؛ آفت‌های پژوهش‌  

مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری پژوهشی وزارت علوم در خصوص تخلفات پژوهشی گفت: هر کار و فعالیتی در کنار شکل درست خود، یک آفاتی نیز دارد. وقتی در یک کار سود و زیان وجود داشته باشد، آفاتی نیز به سمت آن می‌آید. پژوهش هم از این قاعده مستثنی نیست. برخی از این آفت‌ها و مسیرهای نادرست، منجر به پایان نامه و مقاله‌ای می شود که روال طبیعی و درست را طی نکرده است. این اتفاقات نادرست هستند، این‌ها اصلا پژوهش نیستند و ما اصلا نباید آن‌ها را به عنوان پژوهش حساب کرده و با پژوهش سالم و صحیح مخلوط کنیم. 

او  ادامه داد: این مسئله مختص کشور ما نیست که برخی از افراد سودجو می‌خواهند از طریق مقاله‌نویسی، داده‌سازی و ... سود ببرند بلکه در دنیا مقوله‌ای به نام درست‌کاری علمی تعریف شده است. باید قواعد و مقررات به سمت و سویی برود که در دنیا این موارد به حداقل برسد. در کشور ما نیز اقداماتی در این خصوص صورت گرفته است. 

شریفی نقش آموزش و آگاهی‌بخشی را یکی از عوامل مهم در پیشگیری از تخلفات علمی دانست و گفت: در بحث اخلاق علمی و درستکاری علمی و جلوگیری از بروز تخلفات، مجموعه‌ای از عوامل مورد نیاز است. برخی از آن‌ها به عنوان پیشگیری و ارائه آگاهی و آموزش است. هر چقدر جامعه علمی از روش‌های درست‌کاری علمی و مصادیق تخلفات علمی آگاه باشند، میزان این تخلفات کم‌تر می‌شود. برخی اوقات نیز این تخلفات عمدی و آگاهانه است که باید قوانینی تدوین شود تا با متخلفان برخورد صورت گیرد. 

اقدامات کارگروه‌های اخلاق در پژوهش دانشگاه‌ها

وی به اقدامات صورت گرفته در این مورد در سال‌های گذشته، اشاره کرد و گفت: در پنج شش سال گذشته در هر دو عرصه تخلفات عمدی و تخلفات ناشی از ناآگاهی پژوهشگران، اقدامات خوبی صورت گرفته است. برخی از اقدامات جنبه پیشگیری و برخی جنبه حقوقی دارد. بخش پیشگیری به سمت ارائه اطلاعات در خصوص پژوهش‌های درست و غلط است و در نهایت نتیجه آن منجر به قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی شده است. به دنبال این قانون، آیین‌نامه اجرایی آن نیز در هیئت وزیران به تصویب رسید و آیین‌نامه بعدی به شکل دستورالعمل در مورد نحوه رسیدگی به تخلفات پژوهشی و بحث نظارت و ارزیابی بازرسان، به دانشگاه‌ها ابلاغ شد. به همین دلیل از نظر قوانین و مقررات در این زمینه مشکلی وجود ندارد. 

دکتر شریفی در ادامه گفت: در این مقررات تعریف شده است که در تمام دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز پژوهشی حتما باید کارگروه اخلاق در پژوهش وجود داشته باشد. اعضا و ترکیب کارگروه‌ها نیز مشخص شده است. یک کارگروه نیز در سطح وزارت وجود دارد و تا کنون حدود ۹-۸ جلسه این کارگروه با حضور وزیر برگزار شده است. این کارگروه بر عملکرد گروه‌های اخلاق در پژوهش دانشگاه‌ها نظارت می‌کند. 

وی ادامه داد: این کارگروه‌ها بر تصویب پروپوزال‌ها، فرآیند انجام کار پژوهشی و فرآیند دفاع، نظارت می‌کنند. در گذشته این موارد وجود نداشت و با انجام این اقدامات، متخلفین شناسایی خواهند شد و در سال‌های آینده آمار تخلفات کاهش خواهد داشت. در سال‌های اخیر تعدادی از متخلفین شناسایی شده و به مراجع قضایی و انتظامی معرفی شدند. ولی در نهایت چون این موضوع در حیطه کاری من نیست،اطلاعاتی در خصوص برخوردی که با آن‌ها صورت گرفت، ندارم. ولی این حرکت خوبی بود که از سمت وزارت علوم انجام شد. 

نقش آگاهی‌بخشی در کاهش تخلفات

مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری پژوهشی وزارت علوم با اشاره به فعالیت‌ها و اقداماتی که برای افزایش آگاهی‌بخشی به پژوهشگران در مورد تخلفات پژوهشی صورت گرفته، گفت: مصادیق پژوهش درست و مصادیق تخلفات در دفتر ما تدوین شده و نسخه اولیه آن در سال ۱۳۹۳ به تمام دانشگاه‌ها ابلاغ شده است. از طرف دیگر اصول و موازین منشور اخلاق پژوهش نیز به دانشگاه‌ها ابلاغ شده است. دانشجویان و پژوهشگران اگر پیش از شروع فعالیت‌های پژوهشی، این دستورالعمل‌ها را مطالعه کنند، می‌توانند آگاهی لازم را به‌ دست آورند. 

او افزود: ‌از طرف دیگر از دانشگاه‌ها خواسته شده که برای دانشجویان جدیدالورود قبل از شروع پژوهش، کارگاه برگزار کنند. یکی از وظایف کارگروه‌های اخلاق در پژوهش، همین موارد است. این آموزش‌ها می‌تواند به عنوان واحدهای درسی اختیاری ولی الزام‌آور باشد. درخواست اخلاق پژوهش به صورت واحد درسی به حوزه آموزش وزات علوم داده شده ولی دانشگاه‌ها نباید منتظر این مسئله بمانند. دانشجویان اگر در این کارگاه‌ها شرکت کنند و مصادیق تخلفات را مطالعه کنند، آگاهی آن‌ها به اندازه کافی در این موضوع افزایش خواهد یافت. 

دستاوردهای پژوهشگاه‌ها در دوران کرونا

شریفی در انتها به دستاوردهای پژوهشگاه‌های مختلف در دوران کرونا اشاره کرد و گفت: یکی از موضوعاتی که پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها به آن به خوبی پرداخته‌اند،‌ موضوع کرونا است. پژوهشگاه ژنتیک با توجه به تجربه‌ای که داشت، در این دوران به سرعت اقدام به راه‌اندازی آزمایشگاه‌های کاملا مجهز تشخیص کرونا کرد. همچنین خیلی از پروژه‌هایی که در این پژوهشگاه صورت می‌گیرد نیز در مورد ویروس کرونا است. 

او ادامه داد: همچنین در پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی نیز با توجه به زمینه کاری که وجود داشت، تولید الکل، مواد ضدعفونی‌کننده و ماسک انجام گرفت. در پژوهشگاه علوم انسانی نیز در بحث تهیه کتاب، مقاله و وبینارهای مختلف در مورد بهداشت روان، خانواده‌ها و ... کارهای خوبی انجام شد. 

وی افزود: ستاد وزارت علوم از دانشگاه‌ها و قطب‌های علمی فعال در این زمینه درخواست کرده که اقدامات و برنامه‌ها به این سمت بروند و با تدوین سیاست‌ها و راهبردهای ویژه در زمان کرونا،‌ کاری کنند که پژوهش در کشور افت نکند و کارها انجام گیرند و در عین حال از شیوع بیماری نیز جلوگیری شود. 

انتهای پیام