انسان تنوع طلب و جستجوگر در طول تاریخ همواره در پی ارتقاء سطح کیفی زندگی خود بوده و در این راستا از هیچ تلاشی فروگذار نکرده‌است. از جمله نتایج کاوش‌های بشر یافتن گستره‌ای فراتر از سطح زندگی بدون تکنولوژی آن به نام اینترنت و فضای مجازی بود که ارتباطات بین افراد را بهبودی و تداوم بخشید.

واژه فضای مجازی که در دهه 1980 وارد ادبیات علمی_ تخیلی شد معنایی متفاوت‌تر از اینترنت دارد و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت، در واقع باید گفت که اینترنت بستری برای توسعه فضای مجازی بوده و اتفاقاتی که اینترنت رخ می‌دهد در فضای مجازی به وقوع می‌پیوندد.
آموزش آنلاین در بستر فضای مجازی

طی چند دهه اخیر و با رواج استفاده از این فضای مفهومی و فناوری غالب افراد گمان می‌کنند که فضای مجازی تنها پلی ارتباطی میان کاربران خود ایجاد می‌کند و تعامل، تبادل ایده، اشتراک‌گذاری اطلاعات، مشارکت در بحث‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعه و بازی کردن و انجام کار را ممکن می‌سازد اما باید اذعان کرد که بسیاری از فعالیت‌های شغلی و آموزشی در این گستره موجودیت پیدا کردند و توانستند بقای خود را از این طریق تضمین کنند.

با توجه به وضعیت کنونی که در سرتاسر دنیا حاکم است و غلبه ویروس منحوس کرونا بر جوامع بشری آموزش‌های آنلاین و مجازی جایگزین کلاس‌ها و فعالیت‌های حضوری شدند و تمام جوانب و ابعاد زندگی بشر را تحت‌الشعاع خود قرار دادند.

رضایت یا نارضایتی از فضای آموزش مجازی!

این وضعیت هم طبق روال تمام پیشامدهای جوامع بشری برای خود طرفداران و در مقابل مخالفانی را به همراه داشته‌است، شاید یک دانش‌آموز دبستانی از یادگیری درس‌های مقطع خود در رختخواب  و نرفتن به مدرسه بسیار خرسند و مشعوف باشد اما از طرفی نگرانی والدین خود را به دنبال دارد که شاید آموزش آنلاین نتواند به درستی از پس مسئولیت آموزش و تدریس فرزند خود بربیاید و آنها را مجبور به استخدام معلم خصوصی و تحمیل هزینه‌های هنگفت آن قرار دهد.

همچنین می‌تواند زندگی یک فرد شاغل را نیز مختل کند که به جهت پروتکل‌های بهداشتی و اولتیماتوم‌های وزارت بهداشت  مجبور به فعالیت در منزل و پیشبرد آن از طریق فضای مجازی و ارتباطات آنلاین است. و اما قشر عظیم دانشجو که بیشترین کاربران آموزش‌های آنلاین را تشکیل می‌دهند چرا که همزمان با شدت یافتن اشاعه کرونا ویروس اغلب دانشگاه‌ها و مراکز علمی تعطیل شدند و بالاجبار آموزش مجازی جایگزین حضوری شد.

علی رغم اینکه این نوع تدریس امکان دسترسی راحت به فناوری و اینترنت و مدرسان آموزشی را فراهم کرده‌ و محیط تحصیل نیز مناسب است اما هنوز به اغنای کامل کاربران خود دست نیافته‌است. اگر به پای حرف‌های یکی از این دانشجویان  بنشینیم حرف‌های زیادی  در این باره برای گفتن دارند و اکثرا از این نوع آموزش بسیار ناراضی هستند، از قطع و وصل شدن مداوم سیستم اموزشی گرفته تا عدم ورود سهل‌الوصول به سامانه مجازی و ضعیف بودن صدای اساتید حین تدریس و از این قبیل مشکلات که امر یادگیری اثولی و موثر را دچار اختلال می‌کند.

علاوه بر این امتحانات اُپن‌بوک هم از دیگر مصائبی است که فراگیری دروس را به تعلیق انداخته‌است، چرا که یک دانشجو و یا دانش‌آموز به امید در دسترس بودن کتاب و جزوه خود عملاً اهمیتی به خواندن و مرور دروس خود در شب امتحان نمی‌دهند.

آموزش آنلاین، آموزشی از راه دور

اینترنت پلتفرمی مناسب برای تدریس و یادگیری آنلاین را فراهم کرده‌ و یک منبع آموزش قوی در رسانه‌های آموزشی است. آموزش آنلاین تدریس دروس و یادگیری برنامه‌ریزی شده‌ای است که معمولا امر یادگیری و آموزش در دو محیط جدا از هم شکل می‌گیرد و هردو وابسته به تکنولوژی‌های ارتباطی هستند.

باید دانست سیستم اساسی برای آموزش مجازی مورد استفاده آموزشگاه‌ها و مراکز دانشگاهی نرم‌افزار adobe connect که برگزاری جلسات آنلاین را برعهده دارد و شبکه‌های اجتماعی است که متفاوت از وبینار و ویدئو کنفرانس مورد استفاده سایر مشاغل است.

آیا آموزش مجازی جایگزین خوبی برای آموزش حضوری است؟

بطور قطع به یقین می‌توان گفت که آموزش آنلاین نمی‌تواند از پس نیازهای کاربران برآید چرا که مشکلات عدیده‌ای را در این بین وجود دارد. برای اینکه دغدغه‌های روحی و روانی والدین برای تعطیل نشدن تدریس فرزند خود برطرف شود این نهاد مرهمی موقتی بوده اما مشکل آنجا است که نتیجه این نوع آموزش چندان مطلوب نبوده، از طرفی بسیاری از معلمان و یا اساتید به این  فضا عادت نداشته و با کمترین آموزش و با آزمون و خطا پا به این عرصه می‌گذارند، از طرف دیگر تنها 50 درصد کاربران به تکالیف درسی خود عمل می‌کنند.

ازین رو سودمندی و همخوانی این تدریس با استاندارهای لازم همواره با اما و اگرهای زیادی همراه است. دیگر آنکه به جرئت می‌توان گفت هنوز در برخی مناطق کشور از جمله روستاهای دورافتاده امکان دسترسی به فضای مجازی و آموزش آنلاین نه برای معلمان نه دانش‌آموزان فراهم نشده‌است که این مسئله ضعف اساسی این سیستم به شمار می‌رود.

مشکلات تدریس مجازی

 هزینه‌های سنگین ترافیک‌های اینترنتی که از سوی تعداد قابل توجهی از کاربران اظهار شده یکی از مشکلات اساسی و مهمی است که در این بین وجود دارد. از دیگر مشکلات آموزش مجازی و آنلاین باید به مواردی همچون سرعت پایین سامانه آموزش مجازی، تغییر مداوم ساعت کلاس‌ها تنها طبق نظر اساتید و تداخل با دیگر کلاس‌ها و برنامه‌های زندگی معیشتی کاربران اشاره کرد. بعلاوه اینکه سامانه مجازی دروس عملی را نمی‌تواند پوشش دهد و برنامه‌ای موثر در این زمینه تاکنون نداشته‌است.

محمد رستمی، رئیس مرکز علمی کاربردی جهاددانشگاهی قم در خصوص تفاوت فضای مجازی و رسانه مجازی بیان کرد: فضای مجازی و رسانه مجازی هردو پدیده هایی هستند که به صورت تعاملی کار می کنند، یعنی کاملا ارتباط بین مخاطب و بستر که همان فضای مجازی هست به صورت آنلاین و بدون واسطه برقرار است و اگر بخواهیم از لحاظ شکلی این دو فضا را مقایسه کنیم، رسانه مجازی در دل فضای مجازی شکل می گیرد، پس رسانه بخشی از فضای مجازی است، فضای مجازی معنای بشدت گسترده ای خواهد داشت.

وی افزود: اما اگر با این فرض که منظور از فضای مجازی بیشتر متمرکز شویم به شبکه های اجتماعی در خصوص کارکردهای این دو فضا می توان بین فضای مجازی و رسانه مجازی از چند جهت تفاوت قائل شد، اول برقراری ارتباط، ارتباطات در فضای‌مجازی براساس نقاط و علائق مشترک بین انسان‌ها شکل می گیرد که در شبکه‌های اجتماعی بسیار ملموس است، اما در رسانه مجازی، که از پیش از این رسانه را با تلویزیون و روزنامه‌ها می شناختیم و بعد از آن با شکل‌گیری اینترنت به صورت گسترده پسوند مجازی به آن اضافه شد، با اشتراک‌گذاری محتواهای مختلف و لزوما جذاب با مخاطب ارتباط می گیرد و امیدوار است که بعد از اشتراک گذاری، مخاطبان به آن مراجعه و یا حتی اعلام نظر نمایند.
رستمی تفاوت دوم این دو واژه را هدف آنها برشمرد و اضافه کرد: فضای مجازی هدفش ایجاد یک شبکه ارتباطی مستمر، گسترده و بدون محدودیت جغرافیایی، اعتقادی، اجتماعی و سیاسی بین مخاطبان است که این کار را با بهره مندی از ابزارهایی مانند وب سایت ها، بازی های آنلاین، شبکه‌های اجتماعی انجام می دهد، اما رسانه مجازی رساندن پیام‌های خاص و مورد نظر به مخاطبان را به عنوان هدف قرار می دهد و امیدوار است که بتواند جریان‌سازی را براساس ایدئولوژی‌های رسانه خود آغاز کند.
این کارشناس رسانه و فعال اجتماعی ادامه داد: تفاوت سوم در محتواست، محتوا از لحاظ کمّی و کیفی در این رسانه و فضای مجازی متفاوت است، در فضای مجازی بیشتر محتوا بر پایه گفت‌گو شکل می گیرد و به صورت انبوه تولید می شود، اما در رسانه ها معمولا خیلی جزئی، کوتاه و به شکل های مختلف محتواها تولید می شوند.

وی با اشاره به جایگزینی آموزش‌های آنلاین بر آموزش‌های حضوری اظهار کرد: بنده به صورت کلی با استفاده از لفظ جایگزینی بین آموزش‌های حضوری و غیرحضوری موافق نیستم، هردوی این ها مکمل هم هستند و ممکن است در شرایط خاص – مانند زمان کنونی – درصد استفاده از آنان تغییر کند، اما برای اینکه بخواهیم پاسخی به این پرسش دهیم می توان عنوان کرد که در خیلی از موارد خیر اما در یک مورد بله می‌توان گفت جایگزین خوبی بوده‌است.
رستمی در پاسخ به این سوال که آیا آموزش مجازی جایگزین خوبی برای تدریس حضوری بوده، افزود: "بله" از این جهت که اگر بخواهیم فقط کاری کرده باشیم، یا اینکه آموزش را تعطیل نکرده باشیم و یا حتی با توفیق اجباری، زیرساخت مناسبی را فراهم کنیم، آموزش‌های مجازی جایگزین خوبی برای حضوری بوده است.
وی ادامه داد: اما محکم تر می توان عنوان کرد که "خیر" تدریس مجازی جایگزین خوبی برای آموزش حضوری نبوده، متأسفانه در حاضر زیرساخت مناسبی از لحاظ فنی، محتوایی و حتی منابع انسانی توانمند  آماده نیست به همین دلیل آموزش‌های مجازی نتوانست جایگزین خوبی برای آموزش های حضوری باشد. زیرساخت‌های فنی و فناوری اطلاعات ایران مناسب این هجم از حضور افراد در فضای مجازی نیست، محتوای جذاب آموزشی تولید نشده، اساتید آمادگی تدریس در این فضا را ندارند و فراگیران، دانش‌آموزان، دانشجویان و آموزش‌پذیران هم آمادگی لازم را ندارند.

این فعال اجتماعی درخصوص رضایت یا عدم رضایت کاربران از سیستم آموزش مجازی عنوان کرد: استقبال کاربران از این نوع تدریس را باید در آموزش‌های اختیاری رصد کرد، در فضایی که همه مجبور هستند از این آموزش‌ها استفاده کنند، نمی توان به صورت دقیق اظهار نظر کرد، اما در خصوص رضایت می توان گفت که نتیجه کلی رضایت حداقلی کاربران از آموزش‌های مجازی است، البته بنده دلایل انسانی را بیشتر از دلایل فنی عامل نارضایتی می دانم.

 رستمی گفت: باید بپذیریم فرآیند یادگیری در آموزش‌های غیرحضوری در دوران گذر قرار دارد که شاید یک عده کاربر در این دوران ضرر کنند و محتوا و دانش مناسبی را نتوانند دریافت کنند که انشالله در آینده این مشکل برطرف گردد.

وی در خصوص المان‌های موجود آموزش مجازی نقل کرد: مهم‌ترین موضوعی که در حوزه آموزش با اهمیت است نحوه اجرا فرآیند یادگیری است چه به صورت مجازی و چه به صورت حضوری، پس هر المانی که بتواند این فرآیند را به صورت شفاف و موثر مطرح کند، می تواند به عنوان المان های جذب مخاطب در تدریس مجازی قرار گیرد. به صورت خلاصه باید گفت که المان جذب مخاطب، ایجاد حس اعتماد مخاطب به آموزش غیرحضوری هست.
رستمی ادامه داد: این اعتماد، از افزایش کارآیی و اثربخشی آموزش های مجازی به دست می آید که می توان با استفاده از روش‌های مختلف آن را ارتقاء داد. یکی از مشکلات کنونی ما در آموزش‌های غیرحضوری این است که فعالان حوزه آموزش از برنامه ریزان، اساتید و حتی آموزش‌پذیران، می خواهند همان کاری که در آموزش‌های حضوری انجام می دادند را در آموزش‌های غیرحضوری انجام دهند که این به هیچ وجه امکان‌پذیر نیست.
وی با اشاره به راه‌حل‌های مناسب برای مشکلات تدریس مجازی گفت: می بایست در روش های آموزش تغییراتی ایجاد کرد و از روش‌های دیگر تدریس استفاده کرد تا اثربخشی و کارآیی آموزش‌ها افزایش پیدا کند که می‌توان به چند روش جهت ارتقاء کارآیی و اثربخشی آموزش  از جمله ارتباط دائم آموزش‌پذیر و مدرس، افزایش همکاری و همیاری میان آموزش‌پذیران، ارتقای یادگیری فعال، دریافت بازخورد فوری و  تاکید بر زمان انجام کار اشاره کرد.

رستمی درخصوص امکان بازگشت صحیح پس از کرونا به آموزش‌های حضوری افزود: آنچه مشخص است اینکه در این مدت تجربه با ارزش و مناسبی در ارائه آموزش‌های غیرحضوری کسب نمودیم و به نظر من محکوم به تغییر روش‌های آموزشی حتی پس از ریشه کنی کرونا هستیم. قرار نیست به روش‌های آموزشی پیش از کرونا برگردیم، بلکه بهترین فرصت برای اصلاح روش‌های قبلی است.
وی اضافه کرد: غیر از آن کشور با همه کمبودهایی که در حوزه زیرساخت دارد، در این مدت سعی کرده است که تا حد امکان این زیرساخت‌ها را ارتقاء دهد، شرکت‌های متعددی نیز در این حوزه سرمایه گذاری کردند که می توان بعد از کرونا از این ظرفیت‌های به شکل مناسبی استفاده کرد.
این مدرس دانشگاهی ادامه داد: اما نکته قابل توجه در حال حاضر این است که باید از تجربه وزارت آموزش و پرورش در برنامه ریزی سال جدید تحصیلی استفاده کنیم، 6 ماه فرصت داشتیم اما در عرض دو هفته تصمیم گرفتیم و در عرض دو ساعت تصمیم را تغییر دادیم، از حالا بایستی به فکر بعد از کرونا باشیم و نگذاریم که فرصت از دست برود.

رستمی درخصوص مشکلات موجود در تدریس مجازی بیان کرد: در یک جمله مشکلی اصلی تدریس مجازی، عدم آشنایی ما با فضای مجازی است. این اتفاقات اخیر نشان داد که ما هنوز شناخت صحیحی از ظرفیت‌ها، تهدیدها و فرصت‌ها فضای مجازی به شکل صحیح مطلع نیستیم. هنوز ظرفیت کشور را در این حوزه نشناختیم، هنوز برنامه ریزی مناسبی نداریم.
وی افزود: همانطور که ملاحظه کردید، مدت‌ها سعی کردیم که فرزندانمان را از فضای مجازی دور کنیم، اما در این مدت همه سعی کردیم که در فضای مجازی کمکشان کنیم. پس نشان داد که ما باید ابتدا یاد بگیریم که در این فضا چگونه عمل کنیم.
رستمی با اشاره به چالش‌های تدریس مجازی گفت: تدریس در فضای مجازی هم با همین چالش‌ها مواجه بود، عدم آشنایی با ظرفیت‌های محتوایی فضای مجازی، روش‌های تولید محتوای آموزشی، روش‌های استفاده از محتواها، تعامل با آموزش‌پذیران در این فضا مواردی بود که تدریس در فضای مجازی را با مشکل مواجه کرده بود که در این میان، پایین بودن سواد فناوری اطلاعات و همچنین سواد فضای مجازی برخی مدرسین هم به این مشکلات افزود، که البته معلمان، اساتید و مدرسان تمام تلاش خود را برای حل این مشکلات به کار گرفتند.
فضای مجازی و متعاقبا تدریس در این فضا همواره و در اکثر کشورها با مشکلات زیادی همراه بوده‌است، اما آنچه که در این بین اهمیت دارد استفاده صحیح از فرصت‌ها و توانایی‌های موجود از زیرساخت‌های موجود است کمااینکه در این زیرساخت‌ها نیز شاید نقص و قصورهایی به چشم می‌خورد. اینکه بتوان تهدید را تبدیل به فرصت کرد و با اتکا به اساتید و معلمان توانمند از بحران موجود به خوبی گذر کرد از همه افراد جامعه توقع می‌رود و همکاری همه‌جانبه اقشار مختلف را می‌طلبد.

انتهای پیام