بعد از قوت یافتن این احتمال که بر روی دو ترک مرمت‌شدۀ گنبد از نوعی پوشش استفاده‌شده که از دیدگاه برخی روغن بزرک و از دیدگاه برخی دیگر نانو مواد و یا مواد پلیمری ترکیب با گچ است، بهتر است دیدگاه پیمانکار این پروژه، مدیریت پایگاه میدان نقش‌جهان، معاون و مدیر اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان را در خصوص تغییر رنگ و نوع پوشش استفاده‌شده بر روی دو ترکِ مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله از ابتدا مرور کنیم.
در گزارش خبرگزاری ایسنا به تاریخ ۲۵ آبان ماه، فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان با رد ادعای مهدی حجت، رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران که فریاد «خراب کرده‌اند» را با دیدن گنبد مسجد شیخ لطف‌الله سر داده بود، اضافه نکردن کاشی جدید را دلیلی بر تغییر نکردن رنگ برشمرد و برداشت دیگران از تغییر رنگ را به دلیل پاک‌سازی و بندکشی‌های انجام‌شده دانست.
ناصر طاهری معاون میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان نیز عنوان کرد که حتی در تعمیرات معمولی هم پس از پاشیدن دوغاب و بندکشی نما تغییر می‌کند و تغییر رنگ ترک مرمت‌شده گنبد کاملاً طبیعی است و به‌مرور و با قرار گرفتن در معرض جو، این قسمت نیز همرنگ دیگر قسمت‌ها خواهد شد.
در همین گزارش است که فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان، استفاده از روغن بزرک بر روی سطح مرمت‌شده را رد و اظهار کرد که تغییر رنگ ترک مرمت‌شده به دلیل بندکشی است و اگر از روغن بزرک استفاده شده بود باید رنگ کاشی‌های ترک مرمت‌شده تیره می‌شد، درحالی‌که اکنون رنگ آن روشن‌تر از سایر ترک‌هاست و ما تنها از یک تثبیت‌کننده بدون رنگ استفاده کرده‌ایم تا کاشی‌ها را از تخریب بارندگی‌ها حفظ کنیم. خطابخش تأکید کرده بود که بهترین و اصولی‌ترین مرمت روی گنبد شیخ لطف‌الله انجام‌شده است. به‌طور خلاصه:
فریدون اللهیاری گفت: برداشت دیگران از تغییر رنگ به دلیل پاک‌سازی و بندکشی است.
ناصر طاهری اظهار کرد: تغییر رنگ به دلیل پاشیدن دوغاب و بندکشی نماست.
فریبا خطابخش اعلام کرد: روغن بزرک نزدیم اما تثبیت‌کننده بدون رنگ استفاده شد.
در ادامه، علی‌محمد فصیحی مشاور امور رسانه‌ای اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان از رسانه‌ها دعوت کرد تا با حضور در دفتر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان، مراحل مرمت را از زبان مدیریت پایگاه، پیمانکار پروژه و معاون میراث فرهنگی استان بشنوند و از گنبد نیز بازدید کنند. در این جلسه بود که محمدرضارضایت پیمانکار پروژه، دلیل تضاد رنگی را دوغاب ریخته شده و وجود شورۀ گچی بر روی سطح گنبد برشمرد و از پاک‌سازی آن طی دو سه باران خبر داد.
همچنین، ناصر طاهری معاونت میراث فرهنگی استان، عوامل فرسایشی گنبد و وجود آلودگی در بخش‌های مرمت نشده را عامل خطای دید و تیره‌تر منعکس‌شده بخش مرمت‌شده دانست و خطابخش، مدیریت پایگاه نقش‌جهان نیز علت تغییر رنگ ترک مرمت‌شده را پاک‌سازی گنبد از آلودگی‌ها برشمرد.
در این جلسه بود که برای اولین بار این موضوع مطرح شد که در گذشته از پیه شتر برای حفاظت گنبد در برابر رطوبت استفاده می‌شده هرچند که سند قطعی نیز برای این ادعا وجود ندارد، اما مدیریت پایگاه نقش‌جهان اظهار کرد که بعد از پایان مرمت برای حفاظت گنبد و نفوذپذیری کمتر در برابر رطوبت، تمهیدی همچون ایدۀ مطرح‌شده، اندیشیده خواهد شد.
البته مدیر پایگاه جهانی نقش‌جهان در نشست علمی پژوهشی «شناخت میراث فرهنگی اصفهان» که صبح ۲۵ آذرماه در تالار صائب دانشگاه اصفهان برگزار شد، مهم‌ترین علت تغییر رنگ بخش مرمت‌شده نسبت به بخش‌های مرمت نشده را دلیل خالی شدن بندها در فصول بارندگی و نفوذ آب به داخل خاک و نخاله‌های زیر کاشی‌ها عنوان کرد که ضمن نفوذ گِل به داخل آجرهای کِرم رنگ، ازلحاظ بصری باعث اختلاف رنگ آجرهای کِرم رنگ می‌شود. بنابراین به‌طور خلاصه:
فریبا خطابخش یک‌بار گفت: علت تغییر رنگ ترک، پاک‌سازی گنبد از آلودگی‌هاست و بار دیگر یادآور شد: نفوذ گِل به داخل آجرهای کِرم رنگ، از لحاظ بصری باعث اختلاف رنگ آجرهای کِرم رنگ می‌شود.
ناصر طاهری اظهار کرد: فرسایش و وجود آلودگی عامل خطای دید و تضاد رنگی است.
مهدی رضایت خبر داد: دلیل تضاد رنگی، دوغاب و وجود شورۀ گچی است.
اندکی گذشت و منتقدان به آمدن باران و یکسان شدن رنگ ترک‌های گنبد امیدوار بودند تا اینکه باران آمد، دو سه بار هم آمد، اما در نهایت باران زیبای آذرماه موجب انتشار تصاویری دوباره از گنبد شیخ لطف‌الله شد، تصاویری که در آن‌ها بهبودی در تغییر رنگ گنبد دیده نمی‌شد و اتفاقاً تضاد رنگی میان دو ترک مرمت‌شده و سایر بخش‌ها بیش‌ازپیش نمایان شد و درنتیجه گمانه‌زنی‌ها و انتقادها در خصوص علت این تضاد افزایش یافت و تا آنجا پیش رفت که اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور از علی‌اصغر مونسان وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خواست تا شخصاً بر این پروژه نظارت مستمر داشته باشد. به‌این‌ترتیب هیأتی از سوی وزیر میراث فرهنگی کشور برای بازدید از گنبد اعزام شد که احمدرضا حشمتی، کارشناس رسمی دادگستری در زمینه ابنیه و میراث فرهنگی به‌عنوان عضوی از این هیأت، در تاریخ ۲۴ آذرماه تحلیل خود را برای ایسنا تشریح کرد.
بازدیدکننده گفت: نفوذ ملات گِل به سطح گنبد، دوغاب و خاصیت سفیدکنندگی گچ علل تغییر رنگ است
حشمتی، دلیل تضاد رنگی ترک مرمت‌شده با سایر ترک‌های گنبد را به سه دلیل مرتبط دانست و اظهار کرد که ناهمواری و از بین رفتن بندهای کاشی‌ها در ترک‌های مرمت نشده و نفوذ باران به بندها باعث بیرون آمدنِ ملات گِل زیر کاشی‌ها و آجرها و ریختن آن‌ها بر روی سطح گنبد و جذب آن توسط کاشی‌ها شده است و به همین دلیل است که در قسمت‌های مرمت نشده، تأثیر رنگ قهوه‌ای گِل روی کاشی‌های کرم‌رنگ زیاد شده و این رنگ قسمت‌های مرمت نشده را از لحاظ بصری تیره جلوه داده است، یعنی چون ملات بخش قدیمی گل است و ملات بخش جدید گچ، پس دادن گل به کاشی‌های قدیمی رنگ آن در زمان بارندگی، موجب شده که تیره‌تر به نظر برسد. وی دلیل دیگر این تغییر رنگ را دوغابی دانست که در پشت قالب ریخته شده، خلل و فرج آجرها پاک‌سازی و تمیز و سفید شده و دوغابی هم روی سطح مرمت‌شده وجود ندارد و اگر هم باقی‌مانده باشد به‌مرور پاک می‌شود، اما گچ خاصیت سفیدکننده دارد که باعث شده خلل و فرج آجرها پاک و تمیز و سفید شود.
علتی که احمدرضا حشمتی برشمرد از سوی منتقدان پذیرفته نشد و ایسنا دوم دی‌ماه این موضوع را از دیدگاه منصور عسکری خوراسگانی ناظر پروژۀ مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله جویا شد.
ناظر اعلام کرد: علت تغییر رنگ، دوغابی است که بر روی سطح آجر آمده.
عسکری خوراسگانی، ضمن تائید تمامی مراحل مرمت ازجمله زیرسازی و معماری کار، تعیین دقیق قالب و قوس، استحکام پکفتۀ روی گنبد و سازو کشی زیر گنبد، تنها ایراد وارده به این پروژه را مرحلۀ آخر آن دانست و تغییر رنگ ۲۰ درصد گنبد را امری ناگزیر در هر مرمت برشمرد.
عسکری علت ذکرشده توسط مدیر پایگاه نقش‌جهان که خالی شدن بندها در فصول بارندگی و نفوذ آب به داخل خاک و نخاله‌های زیر کاشی‌ها و نفوذ گِل به داخل آجرهای کِرم رنگ را دلیل تغییر رنگ بخش مرمت‌شده نسبت به سایر بخش‌ها برشمرده بود رد کرده و آن را توجیه دانست.
وی اظهار کرد که در فرآیند نصبی برای اینکه بتوانند بندهای بین پارچه‌ها را پر کنند از دوغاب استفاده کرده‌اند و وقتی دوغاب داده‌شده، بخشی از دوغاب بر روی سطح آجر آمده و تغییر رنگ‌بخشی از آن به همین دلیل است.
عسکری خوراسگانی تأکید کرد: البته صد درصد و به‌مرور تغییر رنگ اتفاق می‌افتد چون چسبندگی گچ بعد از مواجه‌شدن با رطوبت از بین می‌رود اما نه با دو یا سه باران بلکه شاید دو سال طول بکشد و بخشی از دلیل آن هم برمی‌گردد به لایه‌های گچی که روی کار را گرفته است، درحالی‌که این مرحله باید بهتر مدیریت و اجرا می‌شد و در این پروژه می‌توانست دوغاب اجرا نشود.
برف بر روی دو ترک مرمت‌شده ننشست
زمان گذشت تا اینکه ۲۴ دی‌ماه با بارش اولین برف در اصفهان، خبری در ایسنا منتشر شد که این سؤال را مطرح می‌کرد: چرا برف روی ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله ننشست؟ احمد همتیار، پیشکسوت مرمت در پاسخ به اینکه آیا استفاده از روغن بزرک موجب واکنش متفاوت بخش مرمت‌شده نسبت به سایر بخش‌ها شده است یا خیر؟ اظهار کرد: در سایر گنبدهایی که از این روغن در بخش‌هایی از مرمت آن استفاده‌شده، تاکنون چنین مسئله‌ای به وجود نیامده است؛ ضمن اینکه اثبات به کاربردن یا نبردن این روغن نیز نیاز به آزمایش کردن دارد.
این دعا، واکنش عجیب فریبا خطابخش مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان را برانگیخت و وی ۲۵ دی‌ماه در گفتگو با ایسنا با جدیت عکس‌های منتشره در این خبرگزاری را فتوشاپ خواند! خطابخش عنوان کرد که برف همیشه از رأس گنبد تا حدود یک یا دو متر بیشتر نمی‌نشیند، چون در خیز گنبد می‌رود و در رأس گنبد، همیشه کمی برف می‌نشیند ولی در شکرگاه هرگز.
والله هیچ پوششی نزدیم
خطابخش وجود چین‌وچروک و خلل و فرج در قسمت‌های مرمت نشده را دلیل نشستن برف در این بخش‌ها برشمرد و گفت: درحالی‌که گچ در دو ترک مرمت‌شده بسیار خوب کارشده، زیرسازی درست‌وحسابی انجام‌شده، دوغاب گچی بین لایه‌ها آمده و بندها پرشده است و دیگر نه حرکتی بین کاشی‌ها وجود دارد و نه فاصله‌ای و به همین دلیل باران و برف به آن نفوذ نمی‌کند؛ هرچند که بر روی این قسمت هم برف کمی نشسته بود اما ساعت ۱۰ صبح پاک شد درحالی‌که برف در قسمت‌های مرمت نشده به لایه‌های زیرین نفوذ کرده است.
در این گفتگو بود که بار دیگر از خطابخش سؤال شد: آیا از پوششی بر روی کاشی‌ها و آجرهای دو ترک مرمت‌شده استفاده‌شده یا خیر؟ و وی پاسخ داد: ولله هیچ پوششی روی سطح گنبد استفاده‌نشده است. درگذشته بعد از پایان مرمت بر روی سطح مرمت‌شده پیه شتر می‌زدند که فکر ایده‌آلی بوده است اما الآن ما این کار را نکرده‌ایم و تا زمانی که همه ترک‌ها را مرمت نکنیم، نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. وی همچنین برای حضور متخصصان و آزمایش در خصوص اینکه آیا چیزی به‌جز گچ در ملات وجود دارد یا اینکه روی سطح گنبد پوشش آب‌گریز استفاده‌شده است، اعلام آمادگی کرد.
هموار شدن، پُرشدن بندها و پاک‌سازی آلودگی‌ها علت آب‌گریزی و تغییر رنگ است
بحث بر سر تضاد رنگی و علت ننشست برف بر روی دو ترک مرمت‌شدۀ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ادامه یافت و پنجشنبه ۲۶ دی‌ماه فریدون اللهیاری، مدیر اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان در تماس تلفنی خود با اخبار ساعت ۲۰ شبکه چهارم سیما اظهار کرد: ترک‌های مرمت نشده سطح ناهمواری دارد و بندهای آن از بین رفته و خلل و فرج دارد و به همین دلیل انباشت برف بیشتری روی این قسمت دیده شد، درحالی‌که بخش مرمت‌شده به این دلیل که مرتب است و چینش درستی دارد، لغزندگی بیشتری داشت و انباشت کمتری را به خود دید. این‌طور نیست که برف روی این قسمت ننشسته باشد بلکه حجم برف نشسته کمتر بود و زودتر آب شد درحالی‌که در بخش مرمت نشده به خاطر ناهمواری‌ها این برف دیرتر آب شد.
وی بار دیگر تأکید کرد که تفاوت رنگ دو ترک مرمت‌شده نسبت به سایر بخش‌ها به دلیل این است که در قسمت آسیب‌دیده که هنوز مرمت نشده است بندها از بین رفته، کاشی‌ها لب پر شده و سطوح دچار آسیب‌دیدگی شده و چندین سال که این بخش، از آلایندگی‌ها پاک‌سازی نشده با بخش پاک‌سازی‌شده تفاوت دارد و هیچ اتفاق خاصی رخ نداده است که دورنگی به وجود بیاورد.
نکته دیگری که اللهیاری به آن اشاره کرد، این بود که کاشی‌های گنبد شیخ لطف‌الله به دورۀ پهلوی اول تعلق دارد، درحالی‌که پیش‌ازاین مدیریت پایگاه میدان نقش‌جهان بارها تأکید کرده بود که کاشی‌ها صفوی است و استفاده از همان کاشی‌های دورۀ صفوی را از افتخارات این پروژه عنوان می‌کرد.
شفاف‌سازی؛ نیاز مبرم گنبد شیخ لطف‌الله
با طرح موضوع آب‌گریزی و تغییر رنگ دو ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله، انتقادات بیش‌ازپیش افزایش یافت. اگرچه نمی‌توان به‌صورت دقیق نوع پوشش احتمالی بر روی سطح گنبد را صرفاً با نگاه کردن نام برد، اما نظرات مختلفی از سوی بسیاری از متخصصان امر در خصوص نوع مادۀ احتمالی در پوشش گنبد ارائه‌شده و برخی وجود پلیمر در ترکیب گچ را مطرح کرده و یا از احتمال استفاده از روغن بزرک سخن گفته و برخی نیز به استفاده از نانو مواد اشاره کرده‌اند.
امروز، شهروندان، رسانه‌ها، متخصصان و پژوهشگران، منتظر شفاف‌سازی پیمانکار پروژه، مدیریت پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان، ناظر، معاون و مدیر اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان هستند؛ شفاف‌سازی‌هایی که تنها یکی از موارد آن در خصوص نوع پوشش استفاده‌شده بر روی گنبد و آسیب‌شناسی مجدد آن است.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان، سوم بهمن‌ماه در پنجمین گردهمایی شورای هماهنگی سازمان‌های غیردولتی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور اعلام کرد: به پیشنهاد آقای محبعلی جلوی ترک مرمت‌شده گنبد شیخ لطف‌الله مجدداً داربست می‌زنیم و تا آخرین لحظه با آغوش باز آماده دریافت پیشنهادهای کارشناسانه و مکتوب در حوزه عملکردی این مرمت هستیم، اما تا این لحظه داربست ترک مرمت‌شدۀ شیخ لطف‌الله هنوز نصب نشده تا کارشناسان بتوانند از این گنبد بازدید داشته باشند و سپس پیشنهادهای خود را مطرح کنند.
انتهای پیام