مرمت دو ترک از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، موضوعی است که حتی با توضیحات مکرر مدیریت پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان و پیمانکار این پروژه در حضور اهالی رسانه نیز هنوز درباره آن اقناعی حاصل نشده است. انتقادها تا جایی پیش رفت که اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور از وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خواست با تبیین و تشریح دقیق اقدامات انجام‌شده، دغدغه علاقه‌مندان و صاحب‌نظران نسبت به مرمت این مسجد تاریخی را مرتفع سازد و شخصاً بر این امر نظارت مستمر داشته باشد. اگرچه دیدگاه یکی از اعضای هیئت اعزامی از سوی علی‌اصغر مونسان به اصفهان برای بازدید از پروژۀ مرمتی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نیز منتقدان را قانع نکرد.
ایسنا، بر آن شد تا انتقادهایی را که به مراحل مختلف این پروژه وارد شده، از دیدگاه «منصور عسگری خوراسگانی» ناظر پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و کارشناس نظارت بر پروژه‌های تزئینات کاشی‌کاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان، دارای دکترای مدیریت ساخت و دانش‌آموختۀ کارشناسی حقوق و کارشناسی ارشد مهندسی عمران بررسی کند. اظهاراتی مفصل و ادامه‌دار، که خوانش آن نتایج قابل‌توجهی را برای علاقه‌مندان به بحث مرمت گنبد شیخ لطف‌الله خواهد داشت. مشروح گفته‌های او چنین است:
در مورد مسجد شیخ لطف‌الله اظهارنظرهای بسیاری شده است. دوستانی می‌گفتند که مسجد شیخ لطف‌الله فرونشست دارد، دوستانی می‌گفتند مشکل سازه ای دارد. این‌ها در چهارچوب حرف است. به‌هرحال اعتباری برای مسجد شیخ لطف‌الله در نظر گرفته شد که کاشی‌هایش بررسی شود. بخشی از کاشیهای گریو گنبد ریخت که بخشی از آن توسط واحد امانی اداره کل مرمت شد و بررسی‌ها نشان داد که آسیب فراتر از این حرف‌ها است و کاشیها در اکثر بخشها جداشده‌اند.
وقتی کاشیهای گریو گنبد ریزش کرد، ازنظر مسائل حفظ ایمنی و جلوگیری از وارد آمدن آسیب به مردم هم که شده، ضروری بود به مرمت آن ورود کنیم. پس از بررسی طرحهای مرمتی مختلف که انجام گرفت، سعی شد روش اجرا و ترکیب مصالح مورد استفاده را بهتر کنیم، ضخامت دوغاب‌ها که درگذشته زیاد بود را کم کردیم تا بتوانیم ضعف‌ها را پوشش دهیم. قسمت‌هایی از کاشیهای گریو که ریزش کرده بود را نیز به‌صورت موضعی ترمیم کردیم.
وقتی ملات زیر کاشی فرسوده و پودر شده و چسبندگی ندارد با تزریق موضعی شاید یک یا دو سال پابرجا بماند ولی دوباره آسیب می‌بیند و به همین دلیل است که ما باید مسائل را در کنار هم ببینیم. در مدیریت پروژه باید هزینه، زمان و کیفیت را با هم ببینیم و مسائل اجتماعی را هم در نظر بگیریم که آیا این پروژه منجر به مسائل اجتماعی و نگرانیهای عمومی می‌شود؟ آیا کاهش رونق اقتصادی داریم؟ و مسائل مختلف دیگر که باید قبلاً بررسی شود.
مرمت موضعی برای گنبد جوابگو نبود
این را باید گفت که اگر مرمت گنبد شیخ لطف‌الله الان شروع نمی‌شد دو سال دیگر حتماً باید انجام می شد آن هم زمانی که با ریزش بیشتر کاشیها روبرو می‌شدیم. متأسفانه کاشیها چین‌خورده و ملات چسبندگی خود را از دست داده است و کاشیها جداشده‌اند. من هم ابتدا نگاهم به مرمت گنبد موضعی بود و دیدی که از پایین داشتم فکر می کردم این قابلیت وجود دارد که به‌صورت موضعی آن را مرمت کنیم اما با دیدن و بررسی بیشتر به این نتیجه رسیدیم که با مرمت موضعی شاید عمر کاشی را تنها دو سال افزایش دهیم.
مرمت اضطراری است، اساتید فوریت را درک نمی‌کنند
بعضی موضوعات هست که باید بلافاصله به آن فکر شود اما وقتی از بسیاری حضرات و اساتید نظرخواهی می شود تازه می‌خواهند پژوهش کنند و قرارداد ببندند! فوریت را درک نمی‌کنند که مرمت اضطراری است. به‌هرحال وقتی گریو گنبد مسجد شیخ لطف‌الله آسیب دید، قراردادی با عنوان مرمت کاشیهای ایوان ورودی و گنبد مسجد شیخ لطف‌الله آماده شد.
املای ننوشته غلط ندارد
صد درصد هیچ املای نانوشته غلط ندارد اما اینکه این غلط‌ها چقدر ناشیانه و چقدر غیرقابل جلوگیری بوده است اهمیت دارد. زمان در مرمت بنا خیلی مهم است. شاید اگر به‌موقع به داد گریو گنبد نمیرسیدیم الان هیچ‌کدام از کاشیهای کتیبه نبود. در مسجد شیخ لطف‌الله اولین گام این بود که گنبد و گریو گنبد مرمت شود و بعد نمای بدنه ورودی مسجد که بخشی از آن کاشیهای هفت‌رنگ دارد در مرحلۀ بعد قرار گیرد. این موضوع هم پیش‌بینی‌شده بود که گنبد را به‌صورت موضعی مرمت و قطعه گذاری کنیم و تزریق انجام‌شده و موزون‌سازی و استحکام‌بخشی پشت کاشی همه به‌صورت موضعی انجام شود و تا آنجا که می‌شود دست به جراحی نزنیم.
استاد رضایت، برنده مناقصۀ گریو گنبد بود
از طریق سامانه مناقصات، اول آقای رضایت به‌واسطۀ قیمت پایین تر نسبت به پیمانکار دوم انتخاب و کار مرمت کاشی‌کاری گریو را شروع کار کردند که قرارداد این بخش از مسجد در ۲۲ اردیبهشت ۹۷ با ایشان بسته شد و آقای عنایتی نفر دوم بودند. شرایط مرمت گریو گنبد خوب جلو رفت و بیش از ۹۵ درصد همان قطعات کاشیها برچیده و مجدداً اجرا و ماهیت متریال و طرح حفظ شد. مرمت گریو حدود شش ماه طول کشید. گریو تمام شد و دیدیم وضعیت کاشیهای گنبد بسیار نامناسب است که مدیریت پایگاه تصمیم گرفتند، گنبد هم مرمت شود.
تصمیمگیری برای مرمت گنبد در حوزۀ پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان
ما واقعاً ناگزیر به برچیده شدن کاشیها بودیم البته دو یا سه متر ابتدای گنبد به واسطه این که استحکام لازم را داشت برچیده نشد و سرجای خودش ماندگار شد ولی در قسمت‌های خیز گنبد کاشیها از سطح جداشده و چسبندگی ملات از بین رفته بود. تصمیم بر این شد این قسمتها مرمت شود ولی اینکه چطور و توسط چه کسی همۀ این‌ها مسائلی است که در حوزۀ پایگاه تصمیمگیری شد.
استاد کاشی‌کار کنار تیم مرمت حضور داشت
تجربۀ ما نشان می‌دهد که سخت‌ترین کارهای عمرانی و معماری، کار گنبد است. شاید در یک حوزه خاص تجربۀ یک جوان بیشتر باشد چون درگیر آن موضوع است هر یک پروژه خود یک مدرک تحصیلی است. کاشی‌کاری گنبد شرایط خاص خودش را دارد، در ارتفاع قرار دارد، چندقوسی است و دقت برداشت، پیاده‌سازی، قالب‌سازی و نصب خیلی مهم است. ممکن است کسی کاشی‌کار باشد ولی گنبدسازی نداند و نتواند کاشی‌کاری گنبد را انجام دهد به همین دلیل در اثر بی‌تجربگی به بنا آسیب می‌رساند. هرکسی تخصص گنبد را ندارد در این کار باید علم و تجربه و اصول کار دخیل باشند. گنبد به‌واسطه خیز و شیبی که دارد می‌تواند آبگیر شود و برف و باران را در خود نگه دارد که این برف به داخل پوسته گنبد فرو رفته و موجب فاسدشدن ملات و از بین رفتن چسبندگی ملات شده، به‌خصوص در قسمت‌های نه‌سرد گنبد که اغلب ریزشها از این قسمت اتفاق می‌افتد. در این پروژه درست است که آقای رضایت کاشی‌کار نبود ولی استاد کاشی‌کار در کنار تیم مرمت گنبد شیخ لطف‌الله حضور داشت.
به سمت نوسازی نرفتیم
همه، استاد رحمت‌الله رضایت را به‌عنوان استادی چیره‌دست در طاق‌زنی و رسمی‌بندی می شناسند و ایشان واقعاً در این حوزه متخصص هستند، طاق‌زنی‌ها و رسمی‌بندی در تالار تیموری را استاد رضایت کار کردند و هیچ‌کس جز ایشان نمی‌توانست واقعاً در این حد به‌خوبی کار کند. در مسجد جامع عتیق و مدرسه مظفری هم کار بسیاری انجام داده‌اند. اما شاید نگاه مرمتی ایشان نسبت به نگاه تخصصی‌شان کمی ضعیف تر باشد فرزندان ایشان هم با توجه به تجربه کار تخصص عمران دارند؛ اما با همۀ این موارد سعی شد پروژۀ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله با نگاه مرمتی پیش برود و واقعاً هم به سمت نوسازی پیش نرفتیم.
قالب دقیق و قوس یکنواخت است
قسمت‌های نه‌سرد گنبد بیشترین آسیب‌ها را دیده و خواهد دید چرا که در این قسمت موضوع یخ‌زدگی اتفاق می‌افتد و بنا آسیب می‌بیند. قوس گنبد با استفاده از دوربین‌های نقشه‌برداری برداشت شد که البته مهم‌ترین کار مرمت گنبد، برداشت قوس گنبد است و در این پروژه این مهم به‌صورت دقیق برداشت شد و قالب به‌خوبی تهیه و پیاده شد. از این نظر به ضرس قاطع می‌گویم که قالب خیلی دقیق و قوس خیلی یکنواخت گرفته و اجرا شد. در حوزه طرح برداری هم به‌خوبی طرح از روی گنبد برداشت و در قالب پیاده شد و با نظارت دیگر همکاران ازجمله آقای مهندس نیکو بخش‌هایی که طرح نیاز به اصلاح داشت، اصلاح شد که البته من در این بُعد دخالتی نداشتم و تنها در بُعد فنی و اجرایی دخالت داشتم. طرح پیاده و کاشیها به همان ترتیب برچیده شد.
هیچ کاشی‌ای طی مرمت جابجا نشده است
هیچ کاشی طی مرمت دو ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله جابجا نشده و این واقعیت است. کاشی انواع مختلف دارد اما کاشی هفت‌رنگ و معرق، دو دسته کلی آن است که کاشی معرق به‌صورت پازل است و نمی‌توان آن را دانه‌دانه روی کار اجرا کرد به همین دلیل ابتدا باید قالب را پیاده کرد و بعد کاشی به‌صورت برعکس روی قالب چیده می‌شود و پس از سازو کشی، پارچه بندی انجام و درنهایت قطعات نصب می‌شود. نوع کاشی مورد استفاده در این گنبد از نوع نره است، کاشی نره یک نوع خشت است که گوشت‌دار است و ضخامت بیشتری دارد و برای اینکه درگیری بهتری با ملات ایجاد کند به‌صورت ضخیم و زاویه‌دار اجرا می‌شود. ضخامت دارد تا بتواند تنش‌های حرارتی را بهتر تحمل کند. بخشی از کاشی نره لعاب‌دار است و بخشی به‌صورت نرۀ بدون لعاب است که ارتفاع نره در این پروژه تا هفت و هشت سانتی‌متر می‌رسید. ما می‌توانستیم کاشیها را به‌صورت موضعی با یک بندکشی و به‌صورت موقت نگه‌داریم ولی طرح دچار اعوجاج بود و دیگر حالت تخم‌مرغی خودش را نداشت و با توجه به فرسودگی ملات زیرین نمی‌توانستیم فقط بندکشی کنیم پس بهترین راهکار این بود که ترک با همان متد خودش برچیده شده، قالب‌گیری و پارچه بندی شود و پارچه‌ها را مجدداً وصل کنیم که این روش ماندگارتر و اصولیتر است. بهترین کار همین بود و این برچیدن لازم بود.
پروژۀ مرمت، جمعی پیش رفت
پروژۀ مرمت گنبد به‌صورت جمعی جلو رفت، بخش‌هایی را من نظارت داشتم و بخش‌هایی از آن نیز ناظران دیگری داشت و یا توسط مدیریت پایگاه که خود تخصص دکترای مرمت آثار دارد تصمیم گرفته‌شده است و این کار به‌صورت جمعی بوده است.
در فرایند نصب اختلافاتی وجود داشت
از ایراداتی که به این گنبد گرفته‌شده این است: «گنبد را پایین آورده‌اند و نتوانسته‌اند چفت کنند و گنبد را خراب کرده‌اند.» به نظر من این یک نقد غیرمنصفانه و غیرآگاهانه است. گنبد شیخ هشت ترک جفت نر و مادگی است و در مجموع ۱۶ ترک است که در این مرمت نر و مادگی با هم در یک قالب انجام شد تا کار راحت‌تر باشد و دقت کار بالا برود. مهم‌ترین نکته بحث ساخت قالب بود که دقیق ساخته شد و چیدمان هم منطبق با طرحی بود که با نظر دیگر کارشناسان اصلاح و نصب شد البته در فرایند نصب اختلافاتی وجود داشت.
خواه‌ناخواه در خط ترک‌ها با پایین و بالا و عقب و جلو شدن روبرو می‌شویم
دقت در پارچه بندی و پیاده‌سازی دو ترک مرمت‌شدۀ گنبد بسیار بالا بوده و فقط به مرمت موضعی بین ترکهای کناری نیاز دارد که ما در همه پروژه‌ها انجام می‌دهیم. درباره این ایراد که می‌گویند بین دو ترک فاصله وجود دارد ازنظر من این انتقاد هم ناآگاهانه است. ما خواه‌ناخواه در خط ترک‌ها با پایین و بالا شدن و عقب و جلو شدن روبرو می‌شویم و به همین در مرمت گنبدها مرمت خط ترک‌ها و نصفه گل‌های ترکهای کنار هم را نیز خواهیم داشت که این مرمت باید به‌صورت موضعی انجام شود و ما ناگزیر از مرمت خط هم ترازی ترک‌ها هستیم.
داربست نباید پیش از مرمت موضعی خط دو ترک باز می‌شد
قالبی که برای دو ترک مرمت‌شده استفاده‌شده برای سایر ترک‌ها نیز اجرا می‌شود چرا که قالب بر مبنای کل قوس گنبد ساخته‌شده است. ما انتظار داشتیم در این پروژه دید مرمتی تا انتها وجود داشته باشد و جمع‌کردن داربست وقتی اتفاق می‌افتاد که کار تمام شود. در این پروژه قرار نبود فقط همین دو ترک مرمت‌شده و پروژه جمع شود، نگاه پایگاه این بود که مرمت با همین تیم و همین فرمت ادامه پیدا کند و ضرورتی ندیدند که الان نصفِگل ها یعنی فاصله بین ترک‌ها مرمت شود ولی اگر ضرورت نداشت داربست هم نباید باز می‌شد. اگر داربست بازشده این دید وجود دارد که پروژه تمام‌شده و فاصله بین ترک‌ها مرمت نشده است درحالی‌که نگاه این پروژه، مرمت کل گنبد بود و داربست باید تکمیل می‌شد شاید اگر این اتفاق می‌افتاد این حساسیت‌ها به وجود نمی‌آمد. اگر قرار بود داربست جمع شود باید مرمت موضعی خط دو ترک انجام می‌شد.
کارگاه‌های سنتی گچ قدیمی محدود است
ملاتی که از گذشته در بناهای صفوی استفاده می‌شد گچ بوده است. هنوز هم ما از گچ استفاده می‌کنیم با این تفاوت که در گذشته از گچ‌های نیم‌کوب استفاده می‌شد که ازنظر ماهیتی با گچ‌های امروزی متفاوت بود چه ازنظر دانه‌بندی و چه ازنظر استحکامی و مشخصات مکانیکی آن بهتر از گچ‌های امروزی بوده است اما متأسفانه فعالیت کارگاه‌های سنتی گچ قدیمی بسیار محدود و دسترسی به آن‌ها هم محدودشده که ما نمی‌توانیم به آن سمت برویم. گچ ملات فوق‌العاده خوبی ازنظر چسبندگی است و خیلی خوب می‌تواند به مقاومت برسد و قابلیت فرم‌دهی خوبی دارد ولی در کنار این محاسن در بحث مقاومت برشی و جذب رطوبت ضعف دارد. گچ وقتی با رطوبت مواجه شود داغ رطوبت می‌بیند و کم‌کم پوسته و طبله می‌کند و جدا می‌شود چون چسبندگی آن از بین می‌رود. در تمام پروژه‌های مرمت کاشی‌کاری شاید ۸۰ درصد کاشی آسیب نمیبیند بلکه ملات زیر آن که گچ است آسیب‌دیده است. بیشترین آسیبی که بناها می‌بیند به ملات مرتبط است چرا که چسبندگی ملات از بین می‌رود و المانهای متصل به ملات جدا می‌شوند.
ملات گنبد، گچ نیم‌کوب بوده است و از طرف دیگر در کار معرق، بند وجود ندارد. پارچه یکدست بوده و وقتی در اثر فرسودگی ملات پارچه نشست کرده قطعات جداشده و بین کاشیها بند ایجاد کرده درحالی‌که کاشی معرق بند ندارد و در این نوع کاشی قسمت‌هایی که به بند نیاز پیدا می‌کند فقط مابین تقسیمات و درواقع همان پارچه بندی‌ها است. ولی وقتی ملات پشت این پارچه که با گچ ریخته می‌شود از بین برود کاشیها جداشده و بند ایجاد می‌شود. ولی قبل از آن مانند یک فرش دیده می‌شود درحالی‌که در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله پارچه یکدستی خود را ازدست‌داده و فاصله افتاده و به‌مرور گچ از زیر می‌تواند به سطح بیاید. ضمن اینکه آجر در حالت عادی زرد است و به‌مرورزمان به‌واسطه آلاینده‌ها تغییر رنگ پیدا کرده و تیره‌تر می‌شوند.
۲۰ درصد از تغییر رنگ غیرقابل گریز بوده و از بقیه می‌شد جلوگیری کرد
۲۰ درصد از تغییر رنگ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله غیرقابل گریز بوده است و بعد از هر مرمت تغییر رنگ اتفاق می‌افتاد، چون اولاً سطح را دوباره یکنواخت و تخم‌مرغی کرده و بندکشی اتفاق می‌افتد که می‌تواند سطح را سفیدتر کند و اما بخشی دیگر از تغییر رنگ به تصمیمات گرفته‌شده از سوی مجری و مدیریت پایگاه برمی‌گردد که می‌شد از آن‌ها جلوگیری کرد. البته نمای ساختمان هم بعد از مدتی به دلیل باران‌های اسیدی تغییر رنگ پیدا می‌کند که در بناهای جدید برای مقابله با این موضوع از پوشش‌های آب‌گریز استفاده می‌کنند. در خصوص گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ملات موجب تغییر رنگ گنبد نشده است.
ترکیب آب با گِل، عامل تغییر رنگ گنبد نیست
ملاتی که در بنای اصلی گنبد استفاده‌شده گچ است و این ملات، گِل نبوده. این جمله اصلاً صحیح نیست که آقای حشمتی عنوان کرده‌اند ملات بخش قدیمی گنبد از نوع گِل است و ترکیب آب با گِل باعث تیره‌تر جلوه کردن قسمت‌های مرمت نشده می‌شود! و این نیز اصلاً صحیح نیست که خانم خطابخش در جایگاه مدیریت پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان مهم‌ترین علت تغییر رنگ بخش مرمت‌شده نسبت به بخش‌های مرمت نشده را این‌طور عنوان کرده‌اند که به دلیل خالی شدن بندها در فصول بارندگی، آب به داخل خاک و نخاله‌های زیر کاشیها نفوذ کرده و ضمن نفوذ گِل به داخل آجرهای کِرم رنگ، ازلحاظ بصری باعث اختلاف رنگ آجرهای کِرم رنگ می‌شود! این درواقع نوعی توجیه است. اینکه بگوییم آب با گل ترکیب و تغییر رنگ‌بخش قدیمی نسبت به بخش مرمت‌شده را باعث شده درست نیست و اصلاً چنین چیزی نبوده است.
مرحله دوغاب ریزی باید بهتر مدیریت و اجرا می‌شد
اینکه می‌گویند دوغاب از پشت به نره ها نفوذ کرده درست نیست چون ما با یک جسم سخت با یک ضخامت زیاد روبرو هستیم. رنگ ملات تأثیری در این تغییر رنگ نداشته است چرا که رنگ ملات اثری روی لایۀ بیرونی ندارد. ما با کاشی نره روبرو بودیم و ضخامت کاشیها هم زیاد بوده است. مصالح، مصالح سخت است شیشه نیست که به فضای جلوی خودش انعکاس داشته باشد. کاشی از خشت خام و آجر تشکیل می‌شود و این‌طور نیست که اگر از پشت به آن رنگی ریخته شود به جلو نفوذ کند. ما در این گنبد با نرۀ پنج تا هشت سانتی‌متری روبرو هستیم و دوغاب هیچ نفوذی به جلوی آن نداشته است؛ اما در فرآیند نصبی برای اینکه بتوانند بندهای بین پارچه‌ها را پر کنند از دوغاب استفاده کرده‌اند که آقای رضایت هم تایید کردند که این کار انجام‌شده است درحالی‌که این مرحله باید بهتر مدیریت و اجرا می‌شد.
تغییر رنگ ترک مرمت‌شده شاید دو سال طول بکشد
وقتی دوغاب داده‌شده، بخشی از دوغاب بر روی سطح آجر آمده و تغییر رنگ‌بخشی از آن به همین دلیل است. البته به‌مرور تغییر رنگ اتفاق می‌افتد اما نه با دو یا سه باران بلکه شاید دو سال طول بکشد و بخشی از دلیل آن هم برمی‌گردد به لایه‌های گچی که روی کار را گرفته است. این دوغاب صد درصد به‌مرور از بین می‌رود چون چسبندگی گچ بعد از مواجه‌شدن با رطوبت از بین می‌رود و اگر نمی‌شد گنبد به مرمت نیاز پیدا نمی‌کرد ولی زمان می‌برد.
می‌شد از دوغاب استفاده نکرد
در این پروژه دوغاب می‌توانست اجرا نشود. این تشخیص دوستانی بود که تایید و اجرا کردند. پارچه‌ها در قالب، یکنواخت است و وقتی می‌خواهیم پارچه‌ها را روی گنبد نصب کنیم در شرایط واقعی نیاز به عقب جلو کردن و انگشت زنی کاشی‌کار دارد که این پارچه دقیقاً درگیری و یکنواختی پیدا کند و به همین دلیل بین پارچه کمی فاصله ایجاد می‌شود و ازاین‌رو نیاز به دوغاب نداریم اما برای اینکه فاصلۀ بین پارچه‌ها پر شود و رطوبت نفوذ نکند و آسیب نزند دوغاب استفاده می‌شود.
در کار کاشی لعاب‌دار دوغاب ریخته می‌شود و وقتی کل سطح تمام می شود کل آن دوغاب ریخته می‌شود و بعد سطح با پارچه و گونی پاک می‌شود تا جاهایی که فاصله است پر و یکدست‌تر شود و نفوذ رطوبت در این قسمتها را نداشته باشیم؛ اما در زمینه‌های آجری بهتر بود از بندکشی استفاده می‌شد که خیلی کار زمان‌بری است چون فاصله میلی‌متری بین پارچه‌های ایجاد می‌شود و با بند راحت پر نمی‌شود و می‌شد پیش‌بینی‌های بهتری شود که وقتی دوغاب اجرا شد روی آجر ماندگار نشود.
گچ، تنفس بنا را ممکن می‌کند
برخی می‌گویند دوغاب راه تنفسی گنبد را بسته است درحالی‌که این سخن، درست نیست. این اصطلاحاتی است که در معماری سنتی وجود دارد و چون مصالح، سنتی است، تنفس گفته می‌شود و به این معناست که اگر رطوبتی در این فضا نفوذ کرد که نفوذ هم می‌کند بتواند تنفس کند و رطوبت را از خودش خارج کند و دوباره به حالت خشک برسد. به‌هرحال ملات ها قابل‌نفوذ هستند آجر و گچ از مصالحی هستند که فوق‌العاده نفوذپذیرند. آب به‌راحتی در خود گچ نفوذ می‌کند که بدین منظور می‌توان وزن اشباع و غیراشباع گچ را اندازه گرفت، هوا هم خیلی راحت‌تر از آب به گچ نفوذ می‌کند و گچ برخلاف مصالح پایه سیمان این قابلیت را دارد که تنفس بنا را امکان‌پذیر کند و برای همین سعی می‌کنیم در پروژه‌های مرمتی از مصالح پایه سیمان استفاده نکنیم چون رطوبت و هوا از سیمان عبور نمی‌کند و به بنا آسیب می‌زند.
گچ استفاده‌شده در این پروژه ترکیبی است؛ گچ قرمز اصفهان یکی از گچ‌های خوب است که کارکرد آن در ساختمان‌سازی به‌عنوان ملات است و در ترکیب با خاک و گچ‌های دیگر استفاده می‌شود. در این پروژه چون ما از گچ زنده و دوغاب گچی استفاده کردیم و با توجه به این موضوع که هر گچ برای خودش قابلیت‌های متفاوتی دارد به همین دلیل از گچ ترکیبی استفاده شد. گچ اصفهان ازنظر زمان گیرایش با گچ سمنان تفاوت دارد و ما آن‌ها را در ترکیب با هم استفاده می‌کنیم و فقط گچ سرخه نبوده است چرا که گچ سمنان مقاومت و گیرایش بهتری دارد ولی گچ اصفهان ازنظر قابلیت کارکردن بهتر است و به‌این‌ترتیب این دو گچ با نسبت مشخصی ترکیب می‌شود تا قابلیت‌ها را برای کار ایجاد کند.
دربارۀ تمیزکاری و استفاده از تثبیت‌کننده تیم کارشناسی پایگاه باید پاسخگو باشد
تمیزکاری و استفاده از تثبیت‌کننده ها موضوعی است که دیگر کارشناسان از آن اطلاع دارند. بخش‌هایی از کار در این قسمت را تیم کارشناسی پایگاه در دیگر قسمتها باید پاسخگو باشد.
گفتند ما پیمانکاری را انتخاب می‌کنیم که به نظارت نیاز نداشته باشد و عملاً این حرف اجرا شد
نظر اشتباهی وجود دارد که مدیریت پایگاه هم در مصاحبه با یکی از خبرگزاری‌ها نسبت به آن نظر دادند؛ اینکه گفتند فلان پروژه فلان ناظر را دارد ولی ما پیمانکاری را انتخاب می‌کنیم که به نظارت نیاز نداشته باشد. این حرف ماهیتاً غلط است و متأسفانه عملاً هم این حرف اجرا شده است؛ درحالی‌که پروژه مفهوم خاصی دارد که به توجه پروژه گونه نیاز دارد اما نظر پایگاه این بوده و هست. این ضعفِ بینش است، خودکم‌بینی است، هیچ موقع فکر و همفکری را با عمل نباید مقایسه کرد، کما اینکه هیچ موقع نباید استادکار معمار را با طراح مقایسه کرد. اینکه بگوییم یک نفر استاد است و فرزندانش همراهش بودند و به سلسله‌مراتب و خدمات نظارتی نیاز ندارند و می‌توانند خود رأی اقداماتی انجام دهند نگاه درستی نیست. ما پیمانکارانی در کشور داریم که ساخت‌وسازهای عظیم انجام می‌دهند و میلیاردها تومان سرمایه دارد اما مشاور و ناظر دارند، باید در خصوص این موارد تصمیمگیری بهتری شود.
پروژه چهارچوب دارد
از مدیریت پایگاه باید بپرسید ناظران پروژه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله چه نقشی داشته‌اند؟! تأکید کلامی و عملی ایشان بود که پیمانکاری انتخاب می‌شود که به ناظر نیاز نداشته باشد. البته من بیشتر در حوزۀ اجرا و روند اجرای پروژه حضور داشتم و در بحث تزئینات ورود نکردم؛ اما یک بخش‌هایی این‌طور بوده که دیگران نظارت کردند. من ازنظر تجربه و فن اجرایی به‌هیچ‌عنوان خودم را در حد استاد رضایت، پاک‌نژاد و دیگر بزرگان نمی‌بینم اما اعتقاد دارم وقتی پروژه مطرح می‌شود تعریف و چهارچوب دارد یا باید روال پروژه طی شود و یا باید از پروژه خارج شویم و به‌صورت امانی کار کنیم. اما وقتی اسم پروژه تعریف می‌شود باید دقت‌ها بالاتر رود و طبق ضوابط و چهارچوب‌ها و طبق شرایط پیش‌بینی‌شده در پیمان‌ها جلو رفت.
پروژه بسته نشده که صورت‌جلسه تایید داشته باشد
در خصوص اینکه گفته‌اند صورت‌جلسۀ تایید این مرمت کجاست، باید بگویم که اصلاً پروژه بسته نشده که بخواهد صورت‌جلسه تحویل موقت یا تکمیل کار داشته باشد. اصول پیمان این است که وقتی قرارداد بین کارفرما با پیمانکار بسته می‌شود کارفرما می‌تواند تیم نظارتی خودش را بگذارد ولی معمولاً کارفرما یا باید رأساً خودش کار را تحویل بگیرد یا تیم یا شخصی را مشخص می‌کند که اگر کار ایراد دارد لیست آن مشخص و پس‌ازاینکه برطرف شد کار تحویل گرفته شود. گریو گنبد که قرارداد مجزایی داشت تکمیل و تحویل شد.
ادامه کار و قسمت جدید به‌صورت ترک تشریفات و با نظر و تأکید پایگاه با آقای رضایت بسته شد که چند نفر از کارشناسان به‌عنوان برآورردکنندگان عملیات اجرایی قرارداد را امضا کردند ولی هیچ کاری هنوز تحویل گرفته نشده است البته در مرحله‌ای از پروژه با توجه به اینکه کار نصب انجام‌شده بود درخواست تحویل موقت توسط پیمانکار داده شد و رئیس کمیسیون مشخص‌شده ولی با توجه به عدم تکمیل اعتبار قرارداد هنوز رفع معایب ابلاغ و تحویل گرفته نشده است چون نیاز به بررسی دارد.
اهمال و ایراداتی هست اما کلیت کار خوب پیش رفته
درمجموع در این پروژه ایرادات وجود دارد. با اینکه ناراحتی زیادی در این پروژه وجود داشته و سعی کرده‌ایم این پروژه به دور از حواشی جلو رود ولی کار پروژه خوب جلو رفته است، یک‌سری ضعف‌ها در پایان پروژه اتفاق افتاده است که بخشی از آن‌ها غیرقابل گریز بود اما می‌شد آن‌ها را مدیریت کرد و می‌شد برخی اقدامات توسط تیم اجرایی و تصمیم‌گیرندگان انجام نشود. اهمال‌هایی هم بوده اما کلیات کار روال درستی بود که با صبر و حوصله پیش رفت. در برخی قسمتها کمی دقت‌های بیشتری می‌طلبید اما نه کاشیها و نه قوس گنبد آسیبی ندید و تقریباً شرایط موجود خود را در پیاده‌سازی داشت. فاصله‌های بین ترک‌ها هم قابل اصلاح است و باید ترک به ترک روی خط نصف ترک‌ها مرمت موضوعی داشته باشیم که جزء اصول کار است. استاد رضایت به‌عنوان یکی از استادان حاذق و قابل‌احترام است اما بخشی از کار بالاخره کار کاشی‌کاری است. کاشی‌کاری یکی از هنرهای اصیل اصفهان و ایران است. در اصفهان هفت کارگاه تولید کاشی داریم که اکثر تولیدات کاشی کل ایران را انجام می‌دهند. بالغ‌بر ۵۰۰ کارگاه کاشی‌کاری کار کاشی انجام می‌دهند که مصالح خود را از کارگاه‌های تولیدکننده می‌گیرند، همه آن‌ها نمی‌توانند هر کاری انجام دهند یکی فقط معرق‌کار است، یکی فقط کاشی‌تراش است، یکی مقرنس‌کار خوب است، یکی فقط معرق اسلیمی کار می‌کند و یکی فقط کتیبه، هر حوزه‌ای متخصص خودش را دارد هرچند هستند اساتیدی که در حوزه‌های مختلف توان و سابقه اجرای کار را دارند.
باید به انتقادها توجه شود
روال و روند کار در این پروژه فراتر از انتظاری بود که از تیم می‌رفت. آقایان رضایت این حساسیت را داشتند که کجا دارند کار می‌کنند؛ ولی بالاخره باید به تفاوت‌ها و انتقادها توجه شود، حوزه فعالیت‌ها باید مشخص شود و به‌صورت تیم ورک کار شود. آقایان رضایت در مباحث سازه‌ای و در حوزۀ معماریِ کار و زیرسازی‌ها خیلی خوب کار کردند ولی در حوزۀ کاشی‌کاری نیاز به سابقه و تخصص بیشتر بود. زیرسازی گنبد به‌خوبی انجام شد، پکفته ای روی گنبد آمده که گنبد ازنظر استحکامی بتواند پوستۀ خودش را تقویت کند و درکنارش سازو کشی زیر گنبد انجام‌شده و در زیرسازی‌ها قرارگرفته تا بتواند با ملات گچ و دوغابی که بعد پشت پارچه‌ها ریخته شده استحکام را بیشتر کند که این بخشها واقعاً خوب انجام‌شده است.
می‌شد تغییر رنگ را مدیریت کرد
استاد رحمت‌الله رضایت انسان ارزشمندی هستند و واقعاً دغدغه دارند و کسی نیستند که سرسری کار را انجام بدهند. در حوزۀ کاشی هم در کنار خودشان کاشی‌کار قرار دادند ولی یک بخش‌هایی به تصمیماتی که گرفته‌شده بازمی‌گردد. می‌شد تغییر رنگ را بهتر مدیریت کرد ولی این هم به‌مرور برطرف می‌شود. رنگی نرفته که برگردد بلکه تغییر رنگ است اما به‌مرور بازی رنگ کمتر می‌شود ولی زمان می‌برد و حداقل در بازۀ کوتاه‌مدت ممکن نیست.
راحت نگوییم «گنبد را خراب کرده‌اند»
این موضوع هم مهم است که خیلی راحت نگوییم چیزی خراب‌شده و گنبد را خراب کرده‌اند! نه. ایراد دارد و باید هم مشخص شود که این ایرادها کجاست اما اینکه بدون دیدن و نگاه، کلیت را زیر سؤال ببریم درست نیست.
نمی‌توانیم پیش‌بینی کنیم زمان تکمیل پروژه چقدر طول می‌کشد
در بحث زمان‌بندی پروژه عوامل مختلفی دخیل است. کار گنبد بسیار سخت است و با توجه محدودیت‌هایی که ما داریم محدودتر هم می‌شود چرا که در بُعد مالی اصلاً نمی‌دانیم چه اتفاقی می‌افتد. مرمت هر ترک گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را می‌شود سه‌ماهه هم کار کرد اما اعتبارش باید باشد و پیچیدگی های درون سیستمی و برون سیستمی هم وجود نداشته باشد. به جمع و هماهنگ شدن همه شرایط نیاز است تا بتوان کار را سریع‌تر پیش برد. ما به‌عنوان متولی امر حتی نمی‌توانیم پیش‌بینی کنیم که زمان پروژه چه مدت طول خواهد کشید.
این گفت‌وگو ادامه دارد...