مشروح گفته‌های مهدی حجت در دانشگاه هنر اصفهان چنین بود: «گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را تعمیر و به نظر من یک ترک آن را خراب کردند. رنگ این ترک با بقیه ترک‌ها نمی‌خورد و اندازه آن هم غلط است. وقتی لچکی را بالا برده‌اند نتوانسته‌اند آن را جفت کنند و گنبد خراب شده است.»
ایسنا در گزارش پیش رو، ابتدا واکنش مدیر و معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان و رئیس پایگاه جهانی نقش‌جهان را درباره این اظهارات ثبت و ضبط کرده و سپس، نظر دو تن از استادان مرمت را درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله جویا شده است:
تغییر رنگی در گنبد مسجد ایجاد نشده
فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان ضمن رد اظهارات مهدی حجت گفت: خیر چنین چیزی نیست. در مسجد شیخ لطف‌الله برخلاف مسجد امام و ... کاشی جدیدی سوار نشده که رنگ‌ها عوض‌شده باشد و تغییر رنگی ایجاد نشده است.
وی ادامه داد: استادان برجسته‌ای بر روی گنبد این مسجد کار می‌کنند و افراد ناشی نیستند که از موادی استفاده کنند تا رنگ کاشی عوض شود. بخشی ازآنچه تغییر رنگ برداشت می‌شود، به خاطر پاک‌سازی و بندکشی‌های انجام‌شده است. کاشی قسمت‌های دیگر بند ندارد و به همین خاطر پررنگ به نظر می‌رسد.
اللهیاری تصریح کرد: دکتر حجت شخصیت با ارزشی در سازمان میراث فرهنگی است اما به‌صورت عبوری نمی‌شود برای گنبد اظهارنظر کرد. اگر ایشان از نزدیک گنبد را می‌دید و در جریان دقیق فرایند کار قرار می‌گرفت حتماً نظر متفاوتی داشت.
کاشیِ هیچ گنبدی صفوی نیست
ناصر طاهری، معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان نیز در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: هر گنبد، یک سطح خارجی دارد که در معرض باد و باران‌های اسیدی و انقباض و انبساط و عوامل جوی و ... آسیب می‌بیند و باید توجه داشت که این لایه تزیینی، به‌هیچ‌وجه نقش حفاظت از گنبد را ندارد.
وی خاطرنشان کرد: هیچ گنبدی امروز با همان کاشی‌های صفوی وجود ندارد، چون تقریباً هر ۵۰ سال یک‌بار مرمت و بازسازی‌شده است. نقش کاشی‌های ۱۵۰ سال پیش مسجد امام هم با نقش کاشی‌های فعلی آن فرق دارد و به‌هرحال به‌مرورزمان کاشی‌ها نوسازی می‌شوند.
طاهری افزود: بااین‌حال ما درباره مسجد شیخ لطف‌الله دقت کردیم و گفتیم که به سمت نوسازی کاشی‌ها نروند بلکه آن را مرمت کنند؛ به این شکل که کاشی‌ها از روی گنبد برداشته و شماره‌گذاری و در قالب سوار شدند. قسمت‌های از بین رفته و شکسته را بازسازی کردیم و اکنون بیشتر کاشی‌های گنبد همان کاشی‌های قبلی هستند و درصد کمی از آن دوباره ساخته‌شده است.
مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله یکی از بهترین مرمت‌هاست
معاون میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان تصریح کرد: حتی در تعمیرات معمولی نیز پس از پاشیدن دوغاب و بندکشی نما تغییر می‌کند و تغییر رنگ ترک مرمت‌شده گنبد کاملاً طبیعی است. به‌مرور و با قرار گرفتن در معرض جو، این قسمت نیز همرنگ دیگر قسمت‌ها خواهد شد.
وی با تأکید بر اینکه جای هیچ نگرانی‌ای نسبت به وضعیت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله نیست، گفت: مرمت این گنبد یکی از بهترین مرمت‌ها بود و حتماً دکتر حجت که نظرشان قابل‌احترام است، تحت تأثیر اطلاعات کاملی قرار نگرفته‌اند. اگر ایشان از نزدیک و در محیط کار گنبد را می‌دیدند و با استادکار صحبت می‌کردند، حتماً نظرشان عوض می‌شد.
کاشی‌های گنبد از بستر جداشده بود
فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان در همین رابطه به ایسنا گفت: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ۱۶ ترک دارد که اکنون دو ترک آن توسط آقای رضایت که بهترین استادکار مرمت دنیاست، مرمت‌شده و به خاطر نوع تزیینات خاص گنبد، مجبور بودیم که دو ترک آن را هم‌زمان پیاده، مرمت و سوار کنیم.
وی با تأکید بر اینکه گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، قبلاً هم مرمت‌شده بود و کاشی‌های آن صفوی نبودند، ادامه داد: وقتی کار مرمت گریو گنبد شروع شد، متوجه شدیم که گنبد طبله کرده و کاشی‌ها در حال ریختن هستند، به‌طوری‌که به‌راحتی با دست برداشته می‌شدند. عکس‌هایی که از مراحل اولیه تا نهایی مرمت ثبت‌شده نیز کاملاً گویاست که وضع گنبد به چه شکل بود.
خطابخش تصریح کرد: فقط به خاطر اینکه آجر گنبد، لعاب‌دار و ریشه‌دار و دارای ارتفاع بیشتری بود، طی این مدت نریخته بود اما به خاطر سنگینی، چین‌خورده و از بستر جدا شده بود. مشکل تزیین کاشی‌ها نبود، مشکل این بود که مصالح زیر گنبد فرسوده شده بود.
مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان در ادامه اظهار کرد: اینکه گفته می‌شود نباید کاشی‌ها را پایین می‌آوردید و باید به‌صورت موضعی مرمت می‌کردید اشتباه است چون دوغاب ریختن روی آن کاشی‌های از بستر جداشده، باعث سنگین‌تر شدن آن‌ها می‌شد و استاد جبل عاملی و بقیه کارشناسان به این نتیجه رسیدند که باید بااحتیاط و تک‌به‌تک کاشی‌ها پیاده و شماره‌گذاری شوند.
وی افزود: کاشی‌ها صفوی بود و ما نمی‌خواستیم آن‌ها را نو کنیم بلکه می‌خواستیم مرمت کنیم. وقتی کاشی‌ها پایین آورده شد متوجه شدیم که زیر گنبد که یک پوسته آجری محافظ گنبد بود، خراب شده و مصالح فرسوده و پوک شده‌اند. اگر برف سنگینی باریده بود گنبد با این شرایط صد در صد پایین می‌آمد.
خطابخش مراحل انجام مرمت را چنین شرح داد: ما مصالحی که به کاشی‌ها چسبیده بود تراشیدیم و باری که خارج شد را نیز محاسبه کردیم. سپس بستر زیری با گچی که از سیمان هم محکم‌تر است و هیچ‌کس جز استاد رضایت مهارت ساخت آن را ندارد استحکام‌بخشی شد و کاشی‌ها سر جای اول قرار گرفتند.
اعتبار بدهند، کل گنبد مرمت و یکدست می‌شود
مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان با اشاره به علت ایجاد فاصله بین ترک مرمت‌شده با سایر ترک‌های گنبد گفت: وقتی مراحل مرمت کل گنبد تکمیل شود همه کاشی‌ها سر جای خودشان برمی‌گردند و آن‌وقت دیگران می‌توانند درباره آن اظهارنظر کنند. در حال حاضر سایر کاشی‌ها از بستر جدا هستند و به خاطر همین بین آن‌ها با ترک مرمت و بندکشی شده فاصله وجود دارد.
وی ضمن رد شائبه استفاده از روغن برزک و تأثیر آن بر تغییر رنگ کاشی‌ها اظهار کرد: این تغییر رنگ به خاطر بندکشی است. اگر از روغن برزک استفاده‌شده بود باید رنگ کاشی‌های ترک مرمت‌شده تیره می‌شد درحالی‌که اکنون رنگ آن روشن‌تر از سایر ترک‌هاست. ما تنها از یک تثبیت‌کننده بدون رنگ استفاده کرده‌ایم تا کاشی‌ها را از تخریب بارندگی‌ها حفظ کنیم.
خطابخش در پاسخ به سؤال خبرنگار ایسنا مبنی بر زمان تکمیل مرمت کل ترک‌های این گنبد گفت: ما منتظر اعتبار هستیم. در سال ۱۳۹۸ هیچ اعتباری نداشته‌ایم که کار را ادامه بدهیم. در حال حاضر داربست‌ها زده‌شده اما کار را تا رسیدن اعتبار تعطیل کرده‌ایم و به‌محض جذب اعتبار، کاشی‌ها پیاده، زیرسازی و دوباره سوار می‌شوند و خط‌هایی که اکنون به خاطر ول شدن کاشی‌های ترک‌های کناری مشاهده می‌شود از بین می‌رود.
مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌جهان تأکید کرد که بهترین و اصولی‌ترین مرمت روی گنبد شیخ لطف‌الله انجام‌شده است.
وقتی کار تخصصی را به غیرمتخصص می‌سپارند نتیجه این می‌شود
احمد همتیار، استاد پیشکسوت مرمت و کاشی‌کار معرق به ایسنا گفت: گذر زمان مانایی ترک مرمت‌شده گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را مشخص خواهد کرد.
وی ادامه داد: کسی که مرمت این گنبد را به او سپرده‌اند مرمت کار نبوده درحالی‌که مرمت یک امر کاملاً تخصصی است و کاشی‌کار معرق هرچقدر هم متبحر باشد نمی‌تواند در زمینه مرمت، بدون داشتن تخصص در امر مرمت ورود پیدا کند.
همتیار، با اشاره به اینکه زبان معماری سنتی را فقط مرمت کاران باتجربه می‌دانند خاطرنشان کرد: کسی که با اصول مرمت آشنا باشد کاری انجام می‌دهد که هم اصالت اثر به همان شکل زمان ساخت آن حفظ شود و هم کیفیت آفرینی داشته باشد.
مرمت کننده مناره ساربان، درباره تغییر رنگ گنبد مسجد شیخ لطف‌الله پس از مرمت چنین گفت: در حال حاضر رنگ گنبد کرم است اما ترک مرمت‌شده لیمویی‌رنگ است و سفیدک زده. اگر گنبد طبق اصول مرمت‌شده بود، این ترک هم با ترک‌های کناری همگن و همخوان و هم سنگ بود.
وی افزود: بین ترک مرمت‌شده‌ای که به سمت سربند رفته، با دیگر بندها درزی نزدیک به حدود پنج یا هفت سانتی‌متر وجود دارد. این گنبد در دوره صفویه ساخته‌شده و تا پیش‌ازاین کسانی که دلسوز و متخصص و مرمت کار بوده‌اند آن را حفظ و مرمت کرده‌اند به‌طوری‌که هیچ کم و کسری ازلحاظ کاشی نره ندارد. باید عین همان مراحلی که برای ساخت آن انجام‌شده بود برای مرمت هم انجام می‌شد تا کار اصولی پیش برود.
این استادکار مرمت پاشیدن هر نوع تثبیت‌کننده‌ای را بر روی کاشی‌های گنبد اشتباه دانست و گفت: گنبد از پوش اول و دوم گرفته تا پی، ناکش دارد و با آن تنفس می‌کند. هر لایه تثبیت‌کنندۀ حفاظتی‌ای روی کاشی‌ها پاشیده شود شوره می‌اندازد و تنفس آن را با مشکل مواجه می‌کند. مصالح و ملات برای استحکام‌بخشی به کاشی کافی است و نیازی به تثبیت‌کننده نیست.
همتیار تصریح کرد: کاشی بارها در درجه بالا حرارت دیده و نیاز به تثبیت‌کننده ندارد و اگر ملات درست برای آن تهیه شود می‌تواند نیم‌قرن دوام داشته باشد. برای دوغاب هم باید از ابتدا تمهیدی اندیشیده می‌شد که نیازی به استفاده از آن نباشد.
درِ میراث از پاشنه درآمده
وی با گلایه از بی‌توجهی اداره میراث فرهنگی به اساتید و کارشناسان کهنه‌کار و باتجربه گفت: یک دهه و نیم است که درِ میراث از پاشنه درآمده و اساتید باتجربه مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرارگرفته‌اند. کار مرمت دست کسانی سپرده می‌شود که گچ کارند و صلاحیت مرمت کاران متخصص تائید نمی‌شود و آن‌ها خانه‌نشین شده‌اند.
این کاشی‌کار پیشکسوت با اشاره به مرمت گنبد مسجد امام اظهار کرد: نیم‌قرن است که روی گنبد امام کار می‌کنند به‌طوری‌که داربست‌های آن اکنون می‌تواند به‌عنوان یک اثر ملی ثبت میراث فرهنگی شود! بنده گنبد مسجد شاهزید که ام الگره داشت را در عرض یک سال مرمت کردم، چرا باید مرمت مسجد امام این‌همه طول بکشد در آخر هم قوس، رک شود؟
همتیار گفت: میراث فرهنگی شوخی‌بردار نیست که هر بار کاشی‌های گنبد امام را بردارند و دوباره بچینند. مرمت یک آیین مستمر است اما نه مستمرِ هرروزه و هرساله. پنج‌تا ۱۰ سال دیگر هم مشخص می‌شود که کاشی‌های مرمت‌شده گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ماناست یا دوباره باید مثل گنبد مسجد امام برچیده و مرمت شود.
وی با اشاره به اینکه بناهای تاریخی در طی یک دهه و نیم گذشته بیشترین صدمه را از جانب مسئولان غیرمتخصص در طول عمرشان دیده‌اند خاطرنشان کرد: کسی که یک بنا را بشناسد طبیعتاً آن را دوست خواهد داشت و برای حفاظت از آن تلاش خواهد کرد اما متأسفانه افرادی بر سر کارند که شناختی از میراث فرهنگی ندارند.
این استادکار مرمت، حفاظت از میراث را وظیفه تک‌تک افراد دانست و گفت: نمی‌شود پروژه‌ها را با پارتی‌بازی به غیرمتخصصان سپرد چراکه میراث فرهنگی ما هویت ماست.
مسئله اصلی نه تغییر رنگ گنبد، بلکه شیوه برخورد اداره کل میراث با متخصصان است
احمد منتظر، مدیرکل اسبق میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اصفهان نیز در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: گنبد شیخ لطف‌الله یک گنبد اساسی است و نباید این‌گونه بی‌هوا تعمیر می‌شد. بهتر بود کاشی‌ها به‌صورت موضعی مرمت می‌شدند تا تغییر رنگ به این شکل به وجود نیاید.
وی ادامه داد: کسی که کار مرمت گنبد به او سپرده‌شده متخصص نبوده اما متأسفانه به خاطر پاره‌ای از اختلافات در بدنه سازمان، به کارشناسان متخصص اهمیت داده نمی‌شود و نتیجه همین می‌شود که اکنون شاهدیم.
منتظر با تأکید بر اینکه گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را از نزدیک ندیده است، گفت: مسئله اصلی تغییر رنگ گنبد نیست. اگر رنگ عوض‌شده کار بدی کرده‌اند و من هم پیش‌تر هشدارهای لازم را داده بودم ولی صحبت اصلی بر سر این است که نوع برخورد میراث فرهنگی با متخصصان درست نیست.
باور مشترکی به نامِ «عشق به میراث فرهنگی»، قادر است همه کارشناسان قدیم و جدید و کارمندان و مدیران میراث فرهنگی را زیر چتر خود جمع کند و از آن ها گروهی بسازد که اگر چه با هم اختلاف سلیقه دارند، اما از آنجا که حفظ یک بنای تاریخی و مرمت آن به بهترین شکل ممکن، هدف اول و آخر همه آن‌هاست، این قدرت و امکان را دارند که با گفت‌وگوی پیوسته و تخصصی و پیش از انجام یک کار، راه حل اصلحی برای شیوه برخورد با آن پیدا کنند.
انتهای پیام