به گزارش ایسنا، اواسط اُردیبهشت ماه سال جاری بود که خبر پلمب ۲۵ واحد صنفی فروش پایان‌نامه توسط پلیس امنیت منتشر شد و دنبال آن نیز هیئت دولت در ۲۳ مرداد ۹۸ در جلسه خود به ریاست حجت الاسلام والمسلمین روحانی رئیس جمهوری، آیین نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی را تصویب کردند. طی این فاصله اظهارات وزیر علوم و معاونان اوحکایت از سخت‌گیری بیشتر این وزارت‌خانه نسبت به تخلفات علمی داشت؛ به گونه‌ای که وزیر علوم اعلام کرد حتی کسی ۵۰ سال پیش نیز مرتکب تخلف علمی شده، مدرک تحصیلی او باطل و کلیه امتیازاتی که به موجب مدرک خود به دست آورده نیز لغو خواهد شد.
در این میان اما ساز و کار پیشگیری و مقابله با تقلب علمی در پایان‌نامه‌ها و پروژه‌های محرمانه (دارای اطلاعات طبقه‌بندی شده) متفاوت است، به گونه‌ای که این پایان‌نامه‌ها الزامی به انتشار عمومی و ثبت در ایرانداک ندارند. این در حالی است که بر اساس آیین‌نامه‌ای که در ۳ شهریور ۹۸ از سوی معاون اول رئیس جمهور ابلاغ شده است، پیشنهاده (پروپوزال)ها، رساله‌ها و پایان‌نامه‌های فاقد طبقه‌بندی دانشجویان تحصیلات تکمیلی باید پس از تصویب در مؤسسه، در ایرانداک ثبت شوند.
در این گزارش سعی شده ضمن پرسش از مقامات مسئول دانشگاهی، به چیستی "پایان‌نامه‌های محرمانه یا قرنطینه" پاسخ داده شده و ابعاد مختلف آن‌ها شفاف‌سازی شود.
"پایان‌نامه قرنطینه" چیست؟
افشین زرقی، معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه پایان‌نامه‌های قرنطینه در این دانشگاه نیز وجود دارد، گفت: برخی از پایان‌نامه‌های دارای پتانسیل ارزش آفرینی اقتصادی که اصطلاحاً محرمانه نیز خوانده می‌شوند، تا ۵ سال به صورت قرنطینه حفظ شده و در اختیار عموم قرار نمی‌گیرند.
وی در همین زمینه اظهار کرد: پایان‌نامه‌های دارای پتانسیل فناوری و ارزش آفرینی اقتصادی، به صورت روتین در اختیار عموم قرار نمی گیرند و در کتابخانه‌ها موجود نیستند. اطلاعات این پایان‌نامه‌ها به مدت ۵ سال و تا زمان تجاری شدن آن‌ها، در اختیار عموم قرار نمی‌گیرد.
معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه این‌گونه پایان‌نامه‌ها اصطلاحاً محرمانه تلقی شده و قرنطینه می‌شوند، گفت: پایان نامه‌های خاص در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به درخواست استاد راهنما و پس از تأیید معاون پژوهشی مرکز، تا زمان بهره‌برداری و استفاده از یافته‌ها، قرنطینه می‌شوند.
زرقی با بیان اینکه موضوعات پایان‌نامه‌های قرنطینه در این دانشگاه عمدتاً به حوزه تولید دارو مربوط می‌شود، توضیح داد: محتوای بیشتر این پایان نامه‌ها در رابطه با روش‌های تولید داروست و در آن‌ها یک موضوع تحقیقاتی رمز گشایی شده و محققان به یک تکنولوژی مرتبط دست یافته‌اند.
وی با تأکید بر اینکه دستیابی به این تکنولوژی‌ها به دنبال یک تحقیق و طی فرآیند زمان‌بری اتفاق افتاده است، گفت: این پایان‌نامه‌ها به صورت open access در اختیار افراد قرار نگرفته و قرنطینه می‌شوند، چراکه هنوز پتنت نشده‌اند و در کشور ما نیز بحث پتنت و ثبت اختراع از امنیت حقوقی بالایی برخوردار نیست.
پایین بودن احتمال تقلب در پایان‌نامه‌های محرمانه
تفاوت "پایان‌نامه" با "پروژه" محرمانه
اما این سئوال نیز وجود دارد که علاوه بر دانشگاه‌های تهران سایر دانشگاه‌ها تا چه اندازه در تهیه این پایان‌نامه‌ها نقش دارند؟
حسن بشیری، مدیر امور پژوهشی دانشگاه صنعتی همدان نیز در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه پایان‌نامه یا پروژه محرمانه به پروژه‌ای اطلاق می‌شود که تمام یا بخشی از اطلاعات آن جزو اطلاعات طبقه‌بندی شده باشد، خاطرنشان کرد: احتمال تقلب در پایان‌نامه یا پروژه محرمانه بسیار کمتر از پایان‌نامه غیرمحرمانه است.
وی با اشاره به اینکه پایان‌نامه یا پروژه محرمانه به پروژه‌ای اطلاق می‌شود که تمام یا بخشی از اطلاعات آن جزو اطلاعات طبقه‌بندی شده باشد، توضیح داد: این اطلاعات می‌تواند در شاخه‌های نظامی، امنیتی، زیست‌محیطی یا حتی اقتصادی و اجتماعی باشد و همه این موضوعات می‌توانند دارای اطلاعات محرمانه‌ای باشند که قرار نیست همه در جریان آن قرار گیرند.
مدیر امور پژوهشی دانشگاه صنعتی همدان ادامه داد: این پروژه‌ها معمولاً یک سازمان سفارش‌دهنده دارند و هدف سازمان از سفارش پروژه، بررسی وضعیت خود در شاخه‌های مختلف است. مخاطب پروژه‌های محرمانه پس از انجام، خود سازمان یا افراد مشخصی هستند.
بشیری در همین زمینه با بیان اینکه پروژه یا پایان‌نامه هر کدام تعریف مجزایی دارد، اظهار کرد: پایان‌نامه به گزارش یا رساله‌ای گفته می‌شود که یک دانشجوی تحصیلات تکمیلی باید انجام دهد. پایان‌نامه می‌تواند صرفاً یک ایده باشد که مراحل پژوهش را دنبال می‌کند.
وی با اشاره به تفاوت پایان‌نامه و پروژه، توضیح داد: ممکن است استاد یک پروژه عملیاتی را از سازمانی بیرون از دانشگاه سفارش گرفته و از دانشجویانش بخواهد آن را در قالب طرح یا پروژه انجام دهند که این طرح یا پروژه، پایان‌نامه دانشجو محسوب می‌شود. در عین حال گزارشی که نهایتاً تحویل سازمان داده می‌شود، پروژه نام دارد. در واقع پروژه‌ها فراتر از پایان‌نامه‌ها هستند و تنها بعضی از پایان‌نامه‌ها به پروژه معطوف می‌شوند.
مدیر امور پژوهشی دانشگاه صنعتی همدان در پاسخ به اینکه فراوانی پروژه‌های محرمانه که در دانشگاه‌ها انجام می‌شود به چه میزان است، گفت: به عنوان مثال در دانشگاه صنعتی همدان ۲ الی ۳ پروژه محرمانه در سال داشتیم که یکی از آن‌ها به سفارش وزارت دفاع بوده و اعضای هیئت علمی ما آن را به صورت محرمانه انجام دادند. بخشی از اطلاعات این پروژه، غیر محرمانه یا غیر طبقه‌بندی شده بود که برای تصویب گزارش به دانشگاه ارجاع داده شد اما بخشی از پروژه اجازه انتشار نداشته است.
بشیری خاطرنشان کرد: شناسایی آمار کلی پروژه‌های محرمانه در کل کشور و میزان فراوانی آن‌ها به دو دلیل دشوار است؛ نخست به این دلیل که کل فرآیند مربوط به این پروژه‌ها محرمانه است و هیچ سازمانی متولی سنجش آن‌ها نیست. دوم اینکه هیچ واحدی در وزارت‌خانه یا جایی نیست که پیگیر این نوع پروژه‌ها باشد. بنابراین صرفاً می‌توان به صورت تجربی عدد و رقم مربوط به تعداد آن‌ها را به دست آورد.
وی ضمن ارائه نظر خود در رابطه با ثبت نشدن پایان‌نامه‌ها یا پروژه‌های محرمانه در ایرانداک، گفت: ایرانداک قانونی را راجع به کل پایان‌نامه‌ها تصویب کرده و آن هم این است که بلافاصله بعد از دفاع دانشجو از پایان‌نامه یا رساله، صرفاً عنوان پایان‌نامه، چکیده و کلمات کلیدی آن قابل دسترس است و دسترسی کامل به متن پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری پس از گذشت یک سال و نیم از زمان دفاع و رساله دکتری پس از دو سال و نیم از زمان دفاع شدنی است.
مدیر امور پژوهشی دانشگاه صنعتی همدان یادآور شد: بر این اساس پایان‌نامه‌های محرمانه بعد از گذشت مدت زمان طولانی‌تری از انجام آن‌ها، یعنی بعد از گذشت ۵ سال اجازه انتشار می‌یایند و انتشار آن‌ها ممکن است نیازمند تأیید سازمان مربوطه باشد.
بشیری تأکید کرد: انتظار داریم سازمان‌ها و وزارت‌خانه‌ها از طرح‌های تحقیقاتی که از طرف دانشگاه‌ها انجام می‌شود حمایت کرده و با دانشگاه‌ها همکاری داشته باشند. این در حالی است که اگر دانشگاه پروژه را انجام داده و آن را زودتر از موعد مجاز برای انتشار یا پیش از تأیید سازمان مربوطه منتشر کند، اعتماد صنعت نسبت به دانشگاه خدشه‌دار شده و از تمایل آن‌ها برای همکاری با دانشگاه‌ها کاسته می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد حتماً باید تأییدیه از سازمان سفارش‌دهنده اخذ شود که آیا اطلاعات از حالت طبقه‌بندی شده خارج شده‌اند یا خیر و اگر شده‌اند، ایرانداک می‌تواند آن‌ها را منتشر کند.
وی در رابطه با احتمال تقلب در پروژه‌های محرمانه تشریح کرد: از آنجایی که پروژه‌های محرمانه دارای سفارش‌دهنده هستند و از طرف سازمان اخذ می‌شوند، این سازمان حتماً باید نقش مؤثری را در این رابطه ایفا کند؛ به عنوان مثال ممکن است بخشی از اطلاعات مورد نیاز برای انجام طرح، محرمانه باشد و استاد یا دانشجو نتوانند به آن‌ها دسترسی پیدا کنند. در چنین مواقعی سازمان سفارش‌دهنده باید در پیش بردن طرح نقش خود را ایفا کند و دانشگاه تنها در این صورت به اطلاعات دست خواهد داشت.
مدیر امور پژوهشی دانشگاه صنعتی همدان در همین رابطه افرود: در پروژه یا پایان‌نامه‌های محرمانه، سازمان سفارش دهنده منتظر اعلام نتیجه واقعی است بنابراین احتمال تقلب یا تخلف علمی نسبت به پایان‌نامه‌های محرمانه بسیار کمتر است؛ در عین حال اگر تقلبی در این پایان‌نامه‌ها صورت گیرد احتمالاً نوع آن متفاوت خواهد بود و به عنوان مثال ممکن است تقلب صورت گرفته داده‌سازی برای پروژه باشد؛ مثلاً قرار باشد پروژه محرمانه‌ای درباره وضع اقتصادی خانواده‌ها به سفارش مجلس شورای اسلامی انجام شود، اما مجری نتواند داده‌ها را در سطح شهر و میدانی جمع‌آوری کند و در عوض دست به داده‌سازی بزند.
بشیری خاطرنشان کرد: موضوع انتشار متن پایان‌نامه‌ها و پروژه‌ها یک اصل درست است که در تمام دنیا اجرا می‌شود و این اصل بر اساس عنصر شفاف‌سازی است. دنیا به این سمت می‌رود که شفاف‌سازی اتفاق بیفتد. ایده بهتر می‌تواند این باشد که هر نوع قراردادی که دانشگاه با صنایع می‌بندد، شفاف‌سازی شده و به عنوان مثال مشخص شود که وزارت صنعت با فلان دانشگاه قرارداد یک میلیارد تومانی بسته و پروپوزال این دانشگاه هم روی سایت باشد.
وی در پایان اضافه کرد: اگر پروپوزال دانشگاه منتشر شود، همه خواهند دانست که چرا این پروپوزال پذیرفته شده و رانت و پارتی‌بازی پشت آن نبوده است. این اتفاقی است که در کشورهای سطح اول دنیا می‌افتد و گزارش‌های مرحله‌ای آن‌ها هم روی وب‌سایت منتشر می‌شود. زمانی که عضو هیئت علمی یا دانشجو بداند قرار است پایش به صورت مرحله‌ای انجام شود، فکر تقلب به ذهنش خطور نمی‌کند.
انتشار پروژه‌های محرمانه در درجه دوم اهمیت است
رحیم زارع نهندی، عضو مدعو گروه علوم پایه فرهنگستان علوم نیز در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه پروژه‌های محرمانه در زمینه‌های نظامی، انرژی هسته‌ای و … انجام می‌شود و در کشورهای غربی هم وجود دارد، گفت: این موضوع که پروژه‌های محرمانه باید بعد از ۵ سال منتشر شوند، در درجه دوم اهمیت است؛ در وهله اول باید با پدیده ناگوار نوشتن پایان‌نامه از سوی فردی غیر از صاحب اثر مقابله شود.
وی خاطرنشان کرد: مشکل دیگری که پشت این پدیده است، بیکاری جوانان است. بنابراین نه اینکه مقالات تقلبی باشد، بلکه نویسنده مقاله تقلبی است و به عبارتی صاحب اثر در ازای پرداخت پول از کس دیگری می‌خواهد که پایان‌نامه بنویسد. این مسأله ریشه‌دار تر از آن است که بتوان با یک دستورالعمل جلوی آن را گرفت.
عضو مدعو گروه علوم پایه فرهنگستان علوم با بیان اینکه جوانان پایان‌نامه نویسی را برای امرار معاش انجام می‌دهند، گفت: باید نسبت به این مسأله به طور ریشه‌ای نگاه شود. در عین حال کسانی که پروژه‌ها و پایان‌نامه‌های محرمانه را انجام می‌دهند، به دلیل حساسیت موضوع کمتر دچار تقلب می‌شوند و انجام‌دهندگان این پروژه‌ها، افرادی نیستند که از کس دیگر بخواهند برای آن‌ها مقاله بنویسد.
زارع نهندی یادآور شد: تنها موضوعی که در این پروژه‌ها مطرح است این است که زودتر از ۵ سال اجازه انتشار ندارند و این موضوع را باید دست‌اندرکاران آن وزارت‌خانه و … از طریق وضع تبصره‌ها عملیاتی کنند، اما این نکته که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جلوی تخلفات علمی را بگیرد، کار بسیار به‌جایی است.
انتشار اطلاعات پایان‌نامه‌های محرمانه در گرو موافقت کارفرما
مسعود برومند، معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم، تحقیقات و فناوری نیز تیرماه ۹۸ و در جمع خبرنگاران به ارائه توضیحاتی درباره پایان‌نامه‌ها و گزارش‌های علمی محرمانه پرداخت.
وی با اشاره به اینکه پایان‌نامه‌های طبقه‌بندی شده در "ایرانداک" ثبت نمی‌شود و برای آن آئین‌نامه جداگانه‌ای با کمک دستگاه‌ها در دبیرخانه شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) تهیه شده است، گفت: پیش‌نویس اولیه این آئین‌نامه تهیه شده و هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است.
معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم ضمن ارائه توضیحات بیشتر در این زمینه، یادآور شد: البته پایان‌نامه‌هایی با موضوعات حوزه هوافضا جزو پایان‌نامه‌های محرمانه به حساب نمی‌آید، بلکه تعریف آن‌ها متفاوت است و انتشار اطلاعات پایان‌نامه‌های محرمانه به این برمی‌گردد که آیا کارفرما که پایان‌نامه یا کار پژوهشی را سفارش داده مایل به انتشار اطلاعات پژوهش هست یا خیر.
برومند افزود: بر این اساس در تعریف محرمانگی یکی از مسائل مهم، موافقت کارفرما با انتشار نتایج فعالیت‌های پژوهشی است. این در حالی است که طبق یک دستورالعمل اجرایی که از قبل ارسال شده بود، بررسی‌هایی را انجام دادیم و این را اعلام کردیم که تمام رساله‌ها و پایان‌نامه‌هایی که از مجموعه وزارت علوم در پایگاه ایرانداک ثبت می‌شود، پس از یک دوره زمانی آشکار شود و در اختیار همگان قرار گیرد که این دوره زمانی برای رساله‌های دکتری دو و نیم سال و برای پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد یک و نیم سال است.
علی خورسندی طاسکوه، معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه آیا تاکنون پایان‌نامه‌های محرمانه در دانشگاه علامه پذیرفته شده است، گفت: این دانشگاه پایان‌نامه‌های محرمانه زیادی ندارد؛ به جز تعداد اندکی طرح پژوهشی که از طرف سازمان خاصی تقاضا شده و نتیجه‌اش برای آن دستگاه محفوظ مانده است. بررسی سودمند بودن این طرح‌ها را باید سازمان‌ها بررسی کنند.
به گزارش ایسنا، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در ۲۸ خرداد ۹۸ درباره نحوه تشخیص تقلب یا تخلف در پایان‌نامه‌های محرمانه گفته است: بررسی تخلف پایان‌نامه‌ها یا پروژه‌های محرمانه که هنوز تکمیل نشده، سازوکار و قالب‌های خاص خود را دارد و معمولاً تعداد این نوع پایان‌نامه‌ها نیز محدود است. همچنین برخی از دانشگاه‌ها نمی‌خواهند پروژه‌های تحقیقاتی آن‌ها که به صورت پایان‌نامه انجام شده است، مطرح و افشا شود و ممکن است پروژه بزرگی را در دست اجرا داشته باشند.
غلامی در همین زمینه اظهار کرد: در آئین‌نامه جدید پیش‌بینی شده است که این افراد و مراکز به مدت ۵ سال می‌توانند دستاوردهای علمی، پژوهشی که در قالب پایان‌نامه و پروژه انجام داده‌اند را محرمانه نگه دارند، اما بعد از گذشت پنج سال موظف به انتشار این اطلاعات هستند. بنابراین تحقیقات محرمانه نمی‌توانند به صورت دائمی محرمانه باشند.
انتهای پیام