آنقدر حیرت انگیز است که یک روزنامه نگار انگلیسی به نام لرد کرزن در ارتباط با دژ برازجان گفته، "من تمام ایران را گشتم و هیچ بنایی به محکمی و زیبایی کاروانسرای مشیرالملک ندیده‌ام."
و یا در فارسنامه ناصری آمده است که "نزدیک به چهل هزار تومان رواج به خرج او رفته است و مانندش در بسیاری عمارت و استحکام بنیان کاروانسرایی در فارس نباشد."
کاروانسرای مشیرالملک در زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستور میرزا ابولحسن خان مشیرالملک، طی ۷ سال با هزینه‌ای معادل ۴۰ هزار تومان ساخته شد. معمار این بنا "حاج محمد رحیم شیرازی"، این کاروانسرا و یا به قول برازجانی‌ها "دژ" را به طرز ماهرانه‌ای به سبک معماری زندیه ساخته است.
جالب اینجاست که صاحب این قلعه شگردی متفاوت برای محافظت از این کاروانسرا داشته است؛ به گفته یونس یزدان خواه، معاون حراست میراث فرهنگی شهرستان دشتستان و راهنمای این اثر باستانی، در این قلعه سوراخ‌های چهارگوشی بر روی دیوار موسوم به لانه کبوترها قرار گرفته که اگر دزدها حمله می کردند یا آتش سوزی می‌شده، کبوترها به پرواز درآمده و نگهبان‌ها و مسافران را خبردار می‌کرده‌اند."
در ضلع غربی کاروانسرا، یک در بسیار بزرگ چوبی قرار دارد که راه ورودی اصلی به حیاط کاروانسراست. در همین ضلع نیز طبقه دوم کاروانسرا قرار گرفته که به "شاه‌نشین" معروف است و در جلوی شاه‌نشین یک ایوان نسبتاً وسیع رو به خارج وجود دارد.
این بنا مانند همه کاروانسراها دارای ۴ برج مرتفع است؛ مساحت کل بنا ۷۰۰۰ متر مربع و زیربنای آن حدود ۴۲۰۰ متر مربع است. کاروانسرای مشیرالملک برازجان مجموعاً ۶۸ باب اتاق و حجره دارد که به دلیل تغییر کاربری آن در دوره‌های بعدی، تعداد اتاق‌ها کم یا زیاد شده‌اند.
جالب‌تر آنکه این مکان تنها کاروانسرایی برای استراحت مسافران در راه تجارتی شیراز به بوشهر نبوده بلکه از زمانی که قشون نظامی از سال ۱۲۹۳ شمسی به برازجان وارد شد، این کاروانسرا به محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شده و در سال ۱۳۳۵ طی تغییرات و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفته و به زندان تبدیل شده و به همین دلیل به دژ برازجان معروف شده است.
پس از تبدیل کاروانسرا به زندان، یک درآهنی نصب شد و در طبقه بالا برجک‌ها، دیوارهای اضافی و پنجره‌های آهنی نصب شد و محوطه کاروانسرا به چهار قسمت تبدیل شد.
کاروانسرای مشیرالملک تا سال ۱۳۵۳ زندان سیاسی کشور بوده و پس از آن تبدیل به زندان عمومی می‌شود. این زندان یک زندان معمولی نبوده بلکه انسانهای مشهور و قهرمانی را نیز به خود دیده از جمله "صفر قهرمانی" دومین زندانی سیاسی دنیا بعد از نلسون ماندلا" از ۳۲ سال مدت زندانی اش ۱۰ سال آن را در دژ برازجان گذرانده است.
"شهید مهدی عراقی"، "حبیب الله عسکراولادی" و "مهندس بازرگان" نیز در این کاروانسرا زندانی بوده‌اند.
کاروانسرای مشیرالملک در ضلع شرقی میدان مرکزی شهر برازجان قرار دارد و متعلق به دوره قاجاریه است، که در سال ۱۲۴۳ میرزا ابولحسن خان مشیرالملک دستور به ساخت آن داده و پس از ۷ سال و در سال ۱۲۵۰ شمسی با هزینه ای معادل ۴۰ هزار تومان ساخته شده است.
حمید سعادت، رییس میراث فرهنگی شهرستان دشتستان به خبرنگار ایسنا گفته، کاروانسرای مشیرالملک جزو آثار تاریخی ارزشمند استان بوشهر و جنوب کشور است که در شهر برازجان قرار دارد.
وی ادامه داد: راهنمای گردشگری در این کاروانسرا مستقر است که اطلاعات کاملی در خصوص تاریخچه و پیشینه این اثر باستانی در اختیار علاقمندان و بازدیدکنندگان از این بنا قرار می‌دهد و بازدید از این بنا و موزه آثار باستانی مستقر در کاروانسرا آزاد است.
سعادت با بیان اینکه در ایام نوروز آماده پذیرش بازدیدکنندگان از سراسر کشور هستیم، تاکید کرد: در ایام تعطیلات نوروز سعی می کنیم با همکاری شهرداری، شرایط بازدید آثار باستانی از جمله دژ برازجان را برای مسافران نوروزی فراهم کنیم و اتوبوس هایی به شکل رایگان برای بازدید از ابنیه تاریخی این شهر در اختیار مسافران قرار بگیرد.
وی بیان کرد: همچنین در تلاشیم رایزنی کنیم تا جشنواره ها و نمایشگاه های صنایع دستی مرتبط در این بنا برگزار شود.
به گزارش ایسنا، کاروانسرای مشیرالملک در سال ۱۳۷۷ و با پیگیری‌های مکرر مدیریت میراث فرهنگی بوشهر به دلیل اهمیت و ارزش آن، تخلیه و مرمت های لازم در جهت کاربری فرهنگی و هنری این اثر تاریخی صورت گرفت. کاروانسرای مشیرالملک در سال ۱۳۶۲ به شماره ۱۶۳۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
انتهای پیام