اگر بخواهیم تخیل خلاق جامعه شناسانه را در مطالعه پدیده «زیارت» به کار بگیریم، باید زیارت را نه تنها مرتبط با زائران، بلکه در شبکه وسیعی از روابط اجتماعی انسان‌هایی که به زیارت باور دارند، مورد مطالعه قرار دهیم. در این صورت، همه آن‌ها که در تعامل مشترک با یکدیگر قرار می‌گیرند تا زیارت جمع شکل گیرد، در محدوده بررسی ما قرار خواهند داشت.
با مقدمه‌ای که در ورودی این مطلب پیرامون جامعه شناسی زیارت عنوان شد باید گفت که گزارش پیش رو با مطالعه موردی پدیده «پیاده روی اربعین» که بزرگترین کنگره و تجمعات بشری را ایجاد کرده تهیه و تنظیم شده است.
تاثیر اول: پیوند دو ملت با فرهنگ‌های متفاوت و منازعات متعدد
«مناسک زیارت در فرهنگ شیعه و ایرانی موسم مشخصی ندارد. تنها مراسم مذهبی عظیمی (که وابسته به حضور فیزیکی) که در اسلام موسم مشخصی دارد، حج تمتع است که در آن مردم در یک زمان و مکان گرد هم می‌آیند. با این وجود، تفاوت زیارت پیاده اربعین با مناسک حج تمتع این است که برخلاف حج تمتع، پیاده‌روی اربعین یک مناسک واجب در فقه شیعی محسوب نمی‌شود.
زیارت پیاده اربعین شرایط و پیچیدگی‌هایی در بستر اجتماعی و زمانی دارد. این پیاده‌روی را به خصوص شیعیان عراقی بعد از سقوط صدام رونق دادند و تا چند سال پیش، این پیاده‌روی یک سنت عراقی - عربی بوده و عموم مردم جامعه ما، همسان با این روزها، در این تجمع بزرگ حضور پررنگ نداشت.
این حرکت در بستر اجتماعی و فرهنگی‌ای رخ می‌دهد که مناقشات زیادی را از سر گذرانده است. در ادوار مختلف به ویژه دهه 60،از جمله مناقشات ارضی و ژئوپولتیک تاریخی بین ایران و عراق که مهم‌ترین و آخرین آن جنگی تحمیلی هشت ساله و پر تلفات میان دو کشور بوده است. علاوه بر این، تفاوت‌های قومی، زبانی و مذهبی بین دو ملت وجود داشته که این اندازه درهم‌آمیزی آن‌ها چنان که در پیاده‌روی اربعین می‌بینیم اتفاق ساده‌ای نبوده است.»
تاثیر دوم: آگاهی جمعی زائران برای پیمودن هدفی متعالی
حضور انسان‌ها با سطح اجتماعی مختلف و پیمودن دوشادوش مسیری معین در راهپیمایی میلیونی اربعین بیان‌گر این حقیقت است که اشتراکات عام مهم به ویژه اگر این هدف، الهی و معنوی هم باشد وحدت آفرین است و انسجام و همبستگی می‌آفریند و «جمع‌گرایی» را به جای «فردگرایی» و «عام‌گرایی» را به جای «خاص‌گرایی» جایگزین می‌کند. چرا که وقتی مسیر الهی است و در جهت آن قدم برداشته می‌شود دیگر تفاوت‌ها معنا ندارد و اختلافات نادیده گرفته می‌شوند.
راهپیمایی اربعین یک حرکت خودجوش «مردم بنیان» بر اساس ارزش‌های الهی است که خود مردم بر مبنای اعتقادات دینی و مذهبی خود ایجاد و اداره کرده‌اند و به خوبی هم اداره می‌کنند. مهمتر آنکه این امر در شرایط خاص و با بعضی اوقات با سختی‌های فراوان ولی با آگاهی، عشق و میل درونی و خودجوش مردم انجام می‌شود.
تاثیرسوم: خلق جریان نو شونده اقتدارآفرین
پیاده‌روی اربعین نشانه شکل‌گیری جریان و اقتدار جهانی نوینی برای گروهی از انسان‌ها بر اساس کنش عقلانی معطوف به ارزش نامتناهی الهی و انسانی است. الهی و انسانی از این رو که بازیگر اصلی آن حسین‌بن علی (ع) است که برای زنده نگهداشتن دین و ارزش‌های انسانی پا در مسیر دین نهاد.همین حرکت «نامیرا» و نو شونده نمایانگر یک زیست اجتماعی قوام یافته از نژادها و زبان‌ها و قومیت‌ها در یک سرزمین است که در مدت زمان معینی پدیدآورنده یک جریان جهانی است.
تاثیر چهارم: تحول درونی برای فاصله گرفتن از ناهنجاری‌های اجتماعی
هنگامی که پای صحبت‌های زائران اربعین می‌نشینیم هر کدام در دل نیتی دارند. عموما این نیت‌ها مرتبط با فاصله‌گرفتن از برخی معصیت‌ها دینی،نافرمانی و ناهنجاری‌های اجتماعی است.حُسن همجواری با بقاع متبرک و مکان‌های مذهبی باعث بروز حالت‌های روحی خلق شده و تحول‌آفرین در این زائران می‌شود. این عامل روحی می‌تواند بهترین فرصت باشد که زائران به تقویت عزت نفس و اخلاق خود بپردازند.
تاثیر پنجم: یک تلنگر آسیب شناسانه
علی‌رغم اینکه افراد با قومیت و مذاهب گوناگون در راهپیمایی عظیم اربعین به شیوه‌های گوناگون حضور دارند و نقش‌آفرینی می‌کنند، تاکید بر اینکه راهپیمایی اربعین حرکتی با مرکزیت «بسیج شیعی» است، چه بسا از سوی مفتی‌های وهابی و سردمدارن عربستان سعودی که ادعا دارند کشورشان ام‌القرای جهان اسلام است به شیوه‌های گوناگون مورد تهدید، شبهه افکنی یا آسیب قرار بگیرد. در این بین راهکاری که می‌تواند به مقابله با این بینش ناصواب قرار بگیرد بهره‌گیری از قدرت رسانه در انگاره سازی است. به عبارت دیگر رسانه می‌تواند با معرفی الگوها و مصادیق عینی ذهنیت آحاد جامعه را به سمت وسوی معرفت‌افزایی نسبت به پیاده‌روی اربعین سوق بدهد.
بی‌شک افرادی که در این کنگره باشکوه انسانی و اسلامی حضور دارند شاهد هستند که بسیاری از انسانهای آزاده از جمله اهل سنت عراق و پیروان ادیان توحیدی دل در گرو اهل بیت (ع) دارند و به همین واسطه به خدمت رسانی و تسهیل سفر زائران می‌پردازند و رسانه با نمایش چنین جلوه‌هایی نه تنها پیوند باشکوهی از همزیستی مسالمت‌آمیز را به نمایش می‌گذارند بلکه نقشه‌های شوم دشمنان اسلام و انسانیت را هم بی‌اثر خواهند کرد.
محمدرضا بختیاری- ایسنا.
انتهای پیام