رابطه تن و روان یکی از پیچیده‌ترین مسائلی است که ذهن بشر را از ابتدای بشریت به خود مشغول ساخته و تئوری های مختلفی فیلسوفان و دانشمندان درباره آن ارایه داده‌اند، اما بیماری‌هایی که ناشی از روح و روان انسان بوده و تأثیر آنها بر جسم انسان همچون جای زخمی رخ می‌نماید دلیلی بر این ارتباط و سهم قوی روان بر بدن است. بیماری‌هایی که ناشی از استرس، خشم و ناراحتی است، می‌تواند انسان را به آستانه مرگ ببرد و ازاین‌رو توجه به ارتباط ذهن و جسم یکی از دغدغه‌های بشر در عصر حاضر شده است.
به گزارش خبرنگار سرویس علمی و آموزشی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، منطقه اصفهان، بیماری‌های روان‌تنی در قرن معاصر به طور وسیعی جامعه بشری را تحت تأثیر قرار داده و بیماری‌های ناشی از استرس به یکی از کابوس‌های جامعه انسانی تبدیل شده است. ایران نیز دورافتاده از این طوفان به سر نمی برد و همچنانکه بیماری‌های غیر واگیر جای بیماری‌های واگیردار را در جهان غرب گرفته است، ایران نیز دچار بیماری‌هایی شده که ناشی از سبک زندگی است. ازاین‌رو گفت و گویی با دکتر افشاری، رییس مرکز تحقیقات روان‌تنی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان داشتیم و در آن ماهیت و چگونگی رو به رویی و برخورد با این گروه بیماری‌ها را بررسی کردیم.
ایسنا: بیماری‌های روان‌تنی به چه حوزه‌ای از بدن مربوط می‌شود؟ و تا چه اندازه دارای اهمیت است؟
بین ذهن و بدن انسان ارتباط و تعامل پیچیده و پویایی وجود دارد که قرن‌هاست انسان متوجه این تعامل و ارتباط دو سویه شده و در واقع تأثیرات دو طرفه‌ای که از طرف جسم بر وضعیت روانی و از طرف روان بر عملکرد جسمی اعمال می‌شود را مشاهده کرده است. این ارتباط تنها برای پزشکان آشکار نیست؛ بلکه افراد غیرمتخصص نیز که از دقت کافی برخوردارند، تصدیق می‌کنند، زمانی که استرس و تنش‌های روانی بالایی را تجربه می‌کنیم، فعالیت و عملکرد جسمی و سلامت بدنی تحت تأثیر قرار می‌گیرد و یا بهبود بیماری‌ها به تأخیر می‌افتد.
تغییر الگوی بیماری‌ها در قرن اخیر نشان‌دهنده کاهش مرگ‌ومیر بیماری‌های عفونی و مسری و افزایش بیماری‌های مزمن و غیر واگیر است. به همین علت در چند دهه اخیر، بیماری‌های مزمن و اختلالات روان‌تنی نیز بیشتر مورد توجه قرار گرفتند. ویژگی اساسی این تغییر، پر رنگ شدن نقش عوامل روانی اجتماعی و فرهنگی و اهمیت یافتن تأثیر ساختارها و رفتارهای اجتماعی بر پیدایش، سیر، توزیع و درمان بیماری و ناخوشی انسان ها بوده و بسیاری از بیماری‌های غیر واگیر از قبیل بیماری گرفتگی عروق کرونر قلب، آسم، اختلالات عملکردی گوارشی و ... امروزه بر زندگی بسیاری از ساکنان کره زمین تأثیرگذار است. نقش استرس و سبک زندگی به عنوان عاملی مهم و مؤثر به همراه عوامل دیگر در تمامی اختلالات فوق‌الذکر، دیده می‌شود. از نظر متخصصان اساس تمامی بیماری‌های روان‌تنی تأثیر مسائل روانی و مشکلات شخصیتی و حتی سبک زندگی بر جسم است. برای توجه جدی و همه‌جانبه به این بیماری‌ها بایستی از مدل های مراقبتی ارایه شده در پزشکی روان‌تنی سود برد.
البته اگرچه پزشکی «روان‌تنی» یا «سایکوسوماتیک» قدمت بسیاری دارد، اما مردم در سال‌های اخیر بیشتر درباره این اختلالات شنیده‌اند. به عنوان نمونه وقتی از موضوعی ناراحتیم یا نگرانیم، سردرد می‌گیریم، اشتهایمان کم می‌شود، ممکن است خوابمان نبرد یا تپش قلب پیدا کنیم. چه می‌شود که نگرانی ما را دچار این حالت‌های بدنی می‌کند؟ چه ارتباطی بین این دو وجود دارد؟ ادامه موضوعات ناراحت کننده و مسائل استرس زا یا اضطراب‌آور می‌تواند بدن ما را طولانی مدت در وضعیت ناراحتی، فشار و ضعف کارکردی قرار دهد. این حالت‌های بدنی گاه طولانی می‌شوند و حتی در زمانی که مشکل ما در ظاهر حل شده ممکن است علائم ادامه پیدا کنند. در این حالت پزشکان به بیماران می گویند:"سردردهای طولانی شما عصبی است" ، "ناراحتیهای گوارشی شما به دلیل اعصاب است یا به علت حرص و جوش خوردن بسیار است". متأسفانه موضوع فقط به این جا ختم نمی‌شود بلکه گاهی ادامه شرایط ناخوشایند روانی یا استرس های بزرگ و فشارهای عصبی طولانی مدت سیستم بدنی ما را دچار تغییرات جدی می‌کند که در آن موقع بیماری غیرقابل‌برگشت به وجود می‌آید. مثلاً می‌شنویم: "بعد از ورشکستگی سکته کرد"، "از غصه بچه‌اش سرطان گرفت"، "بعد از طلاق MS گرفت". این موارد نمونه‌هایی است که مردم می‌بینند و می‌شنوند.
امروزه رابطه علمی و زیستی این وقایع کشف شده است؛ برای مثال دیده‌شده استرس های طولانی و شدید می‌تواند سیستم ایمنی ما را ضعیف کند و به سلول‌های سرطانی فرصت رشد و توسعه بیشتر بدهد یا فشارهای روانی مکرر بیماری سفتی رگ‌های قلب را تسریع کند. از سوی دیگر انسان‌هایی که دچار بیماری می‌شوند، دغدغه‌ها و نگرانی‌هایی پیدا می‌کنند که آسیب روانی برایشان به وجود می‌آورد. بیماری‌های مزمن و طولانی مثل دیابت یا فشارخون یا بیماری‌های قلبی، کلیوی و گوارشی هم می‌توانند افراد مبتلا را خسته و فرسوده و نهایتاً افسرده کند. ترس و اضطراب ناشی از خطرات احتمالی بیماری یا از دست دادن توانمندی‌ها، می‌تواند بیماران را ناامید و مأیوس از ادامه درمان کند. این وضعیت را بسیار در بیماران دچار سرطان می‌بینیم، حتی سرطان‌هایی که قابل کنترل و درمان است. تداوم علائم جسمی و مراجعات مکرر برای دریافت خدمات پزشکی و گاه سردرگمی در مورد تشخیص و درمان بیماران را دچار اضطراب و نگرانی بیشتر می‌کند و چرخه اضطراب نگرانی و تشدید علائم به وجود می‌آید. تمام این وقایع و فرآیندها، بر تعامل و تداخل بین «تن» و «روان» تأکید دارند.
ایسنا: موارد شایع این‌گونه بیماری‌ها در ایران و استان اصفهان چیست؟
آمار دقیقی درباره شیوع این مشکلات نداریم، چرا که برای این اختلالات تعاریف مختلفی وجود دارد. در بسیاری از بیماری‌ها جنبه‌های روان‌تنی برجسته است. به عنوان مثال بسیاری از وضعیت‌های همراه با تنش و استرس در انسان با علائم جسمی همراه هستند؛ بسیاری از سر دردهای عصبی و میگرن، دردهای پراکنده بدنی که به دردهای رماتیسمی شبیه است اما منشأ جسمی خاصی در آن وجود ندارد امکان دارد که ریشه‌های روان‌تنی داشته باشند. بسیاری از بیماری‌های گوارشی که سبب می‌شود، افراد نزد پزشک بروند؛ مانند بیماری روده حساس یا روده تحریک‌پذیر ریشه‌های روان‌تنی دارد و یا اختلالات معده مانند سوءهاضمه عملکردی و بسیاری دیگر از بیماری‌ها که جنبه‌های روان‌تنی در آنها قوی است و عوامل روانی و استرس ها در شکل‌گیری، تداوم و شدید شدن آنها نقش دارد.
ایسنا: برای پیشگیری از این بیماری‌ها چه اقداماتی صورت گرفته است؟
برای پیشگیری از بیماری‌های روان‌تنی باید افراد از دوران کودکی و نوجوانی مهارت‌های مقابله با استرس را فرابگیرند و مهارت‌های اجتماعی آنها بالا باشد، استرس ها و شرایط ناخوشایند خانوادگی بر شکل‌گیری این بیماری تأثیرگذار است. اگر خانواده‌ها بتوانند شرایط خود را کنترل و مراقبت کرده و برای رفع مشکلات به مشاوره مراجعه کنند، همچنین اگر در مدارس نیز فشار و تنش عصبی برای کودکان و نوجوانان به وجود نیامده و شرایط مفید و سالم آموزشی به وجود آید، در سلامت روانی افراد جامعه اثرگذار خواهد بود.
به غیر از این موارد فاکتورهای دیگری نیز در تمام جهان و ایران وجود دارد؛ ترافیک، آلودگی هوا، مشکلات اقتصادی و... منشأ استرس و تنش روانی دارند و باید در طولانی مدت با سیاست‌گذاری کنترل شود. این موارد می‌تواند راه حل اصلی باشد، اما پزشکان با یک رویکرد همه‌جانبه باید این بیماری‌ها را بشناسند و به شکلی به بیماران در مدیریت مشکلات جسمی روانی و ارتقای سلامت کمک کنند.
علاوه بر این بسیاری از موارد مانند تنش‌های خانوادگی، اختلافات زناشویی، ناسازگاری‌های شدید افراد خانواده با یکدیگر، تفاوت‌های فرهنگی بین نسل قدیم و جدید، تفاوت در خواسته‌ها و اختلافاتی که از نظر سطح فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در برخی از خانواده‌ها به وجود می‌آید و مسائلی از این قبیل در بروز بیماری روان‌تنی و بیماری‌های روانی در فرزندان نقش بارز ایفا می‌کنند.
بنابراین می‌توان گفت پزشکی روان‌تنی رشته‌ای مختص به یک گروه خاص از پزشکان مانند روان‌پزشکان نیست و تمام پزشکان باید آگاهی و دانش در این زمینه داشته باشند تا در مداخلات و درمان‌های خود بتوانند تمام جنبه‌های زیستی، روانی، اجتماعی و فرهنگی را در نظر بگیرند تا بتوان بیماری‌ها را به شکل وسیع تر و همه‌جانبه کنترل کرد.
ایسنا: راه‌های درمان این گروه بیماری‌ها چیست؟
این اختلالات اغلب مزمن، عود کننده و دارای دوره‌های تشدید و تخفیف است. در اکثر بیماری‌های روان‌تنی مدارا و مدیریت آنها واقع‌بینانه‌تر از درمان و شفای کامل است. در پزشکی روان‌تنی به اهمیت مسائل روانی و اجتماعی برای درمان بیماری‌های جسمی تأکید و برای کمک به ابعاد مختلف وجودی انسان در مسیر کسب سلامت تلاش می‌شود، در واقع در این رویکرد به "بیمار" توجه می‌شود و نه فقط به "بیماری". اما بسیاری از بیماران دچار اختلالات روان‌تنی احساس می‌کنند، برخی پزشکان آنها بیماری‌شان را جدی نمی‌گیرند و این پیام را که خیلی اوقات دریافت می‌کنند که تمام "ناخوشی شما روانی یا ذهنی" است و واقعیت ندارد!
اغلب بیماری‌ها تنها با رویکرد پزشکی مورد توجه قرار می‌گیرد، اما واقعیت این است که بایستی درباره فردی که دچار آسیب یا بیماری است بیشتر دانست. بیماران باید فرصت گفت و گو درباره احساسات، هیجانات، نگرانی‌ها و انتظاراتشان داشته باشند. این موضوع کمک می‌کند تا بیمار و پزشک بیماری را بهتر بشناسند و روش‌های مقابله و مدیریت بهتری پیدا کنند.
توجه به تمام جنبه‌های زندگی از جمله شیوه زندگی (life style) برای روش‌های مقابله ضروری است. همان‌طوری که تغذیه، ورزش، خواب و سایر جنبه‌های حیاتی یک بیمار مهم است. به هر حال بسیاری از مطالعات انجام شده وجود رابطه نسبتاً قوی بین فشارهای زندگی و مشکلات روانی و بیماری‌های روان‌تنی را نشان می‌دهد. بنابراین افرادی که دچار بیماری‌های روان‌تنی می‌شوند، فشارهای روانی مهم تر و معنادارتری را نسبت به افراد غیر مبتلا تجربه کرده‌اند. برای کمک به کاهش تنش‌ها و استرس های محیطی و فردی عوامل کنترل‌کننده دو کار می‌توان انجام داد: اول آموزش راهکارهای مقابله با استرس ها همچون روبه رو شدن با مشکلات و برخورد منطقی با آن، تقویت مهارت‌های حل مسئله و ارتباطی و اجتماعی، آموزش روش‌های کاهش استرس و آرامش و وقت گذاشتن برای استراحت و فعالیت‌های خوشایند. دوم تغییر عوامل بیرونی و یا محیط زندگی از قبیل بهبود وضعیت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نیز ارتقای کیفی روابط حاکم بر افراد یک جامعه با همدیگر و تناسب هماهنگی مابین مردم و سنت‌های حاکم بر جامعه می‌تواند در توسعه سلامت زندگی و روانی افراد اثربخش باشد.
ایسنا: مرکز تحقیقات روان‌تنی در زمینه پیشگیری و درمان برای این گروه بیماری‌ها چه فعالیت‌هایی داشته است؟
از تأسیس این مرکز حدود پنج سال می‌گذرد و بیشتر تمرکز بر روی پژوهش‌ها در زمینه انواع بیماری‌ها، عوامل مؤثر، درمان‌ها و جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی که بر شکل‌گیری و تداوم بیماری روان‌تنی نقش دارد، بوده است. همچنین این مرکز اقدام به تهیه مطالب آموزشی و پزشکی و ترجمه کتاب‌ها برای کمک به متخصصان، تهیه مواد آموزشی و برقراری کلاس‌های آموزشی برای افرادی که علاقه‌مند کار در این زمینه هستند، شامل پزشکان عمومی و متخصص و روان‌شناسان کرده است.
ایسنا: با توجه به اینکه یکی از اهداف این مرکز " انجام پژوهش‌های بالینی" است. در این زمینه چه اقداماتی انجام گرفته است؟
پژوهش‌ها در زمینه عوامل زمینه‌ای ایجاد اختلالات و مداخلات لازم در این بیماری‌ها و تولید دانش بومی در این زمینه‌ها متمرکز است. به این معنا که در چارچوب فرهنگی و سیستم بهداشتی درمانی کشور چگونه می‌توان اقدامات مناسب طراحی کرد.
ایسنا: مرکز چه طرح‌های جدیدی در دست اجرا دارد؟ در زمینه پایان‌نامه‌های دانشجویی چه فعالیت‌هایی دارد؟
مراکز باید همیشه به تهیه طرح‌های مختلف پژوهشی بپردازند و یکی از طرح‌هایی که مرکز تحقیقات روان‌تنی در دست اجرا دارد. در زمینه شیوه‌های درمانی روان‌تنی و آموزش آن به پزشکان عمومی و لزوم فراگیری و نیازهای این پزشکان برای کار در عرصه اجتماع است. دانشجویان روانشناسی و پزشکی علاقه‌مند به روان‌تنی پایان‌نامه خود را با اساتید این مرکز هماهنگ می‌کنند و مرکز تحقیقات روان‌تنی نیز از پایان‌نامه‌های مرتبط با این رشته حمایت می‌کند.
ایسنا: مرکز تحقیقات روان‌تنی با چه نهادهایی در ارتباط است؟
با مرکز تحقیقات بازتوانی قلب و عروق و علوم رفتاری در داخل دانشگاه و با مراکز خارج از دانشگاه علوم پزشکی که در زمینه روان‌تنی فعالیت می‌کنند، ارتباط وجود دارد. همچنین با دانشگاه‌های آلمان مانند فرایبورگ، ماربورگ و هامبورگ نیز در زمینه‌های برنامه‌های آموزشی و پژوهشی ارتباط وجود دارد.
ایسنا: تحقیقات روان‌تنی را چگونه می‌توان کاربردی کرد؟
تحقیقات پزشکی معمولاً کاربردی است یعنی در زمینه علل، همه‌گیری و عواملی که می‌تواند تهدیدکننده و تخفیف دهنده یک بیماری کار می‌شود و در این مورد مرکز با سایر مراکز در ارتباط است. تبادل اطلاعات نیز انجام می‌شود و در مرکز تحقیقات روان‌تنی نیز طرح‌های فراوانی انجام می‌شود.
گفت و گو از: گلشید مدنی، خبرنگار ایسنا- منطقه اصفهان
انتهای پیام