احتمالا این روزها کابوس می‌بیند که قرآن کُردی را در دست راستش گرفته و چشم در چشم مردم حکومت سکولارش، مانند کودکی که دستش از آرزوهایش کوتاه مانده، بغض می‌کند. او رجب طیب اردوغان است؛ شکست خورده انتخابات هفتم ژوئن که پیش از آن رویای پاشا شدن را در سر می‌پروراند.

هفتم ژوئن برای او که دیگر این اواخر خود را مرد یکه‌تاز عرصه سیاست ترکیه می‌دانست، شکست سنگینی محسوب می‌شود. حزب متبوع عدالت و توسعه او (AKP) اگر چه حزب برتر در این انتخابات بود اما کاهش چشم‌گیر آرای این حزب در مقابل افزایش آرای احزاب رقیب در کنار ناکامی در به دست آوردن اکثریت پارلمان کافی است تا خواب را برای مدت‌ها از چشمان رییس‌جمهور زیادی‌خواه ترکیه بگیرد.

او جدای از اینکه بی‌طرفی‌اش در انتخابات را به عنوان رییس‌جمهور حفظ نکرد با شرکت در کمپین‌ انتخاباتی حزبش از هر وسیله‌ای برای رای‌ربایی استفاده کرد. او با تمرکز بر آرزوهای دیرینه‌اش در تغییر قانون اساسی و پس از آن بریدن صدای هر مخالفی، با تکیه بر محبوبیت رویایی خود فراموش کرد که طرفش مردمی هستند که دهه‌ها بی‌ثباتی و دیکتاتوری را تجربه کرده و از هیچ چیزی بجز تکرار آن نمی‌ترسند.

حزب عدالت و توسعه و به طور اخص مرد شماره یک آن طی دو سال اخیر و هم‌زمان با پایان دوره نخست‌وزیری‌اش ساز جدیدی کوک کرد. اردوغان مدام تاکید می‌کرد که سیستم پارلمانی موجود دچار کمبودهایی است و باید با تغییر آن به یک سیستم ریاست‌جمهوری کمبودهای آن را ترمیم و آن را به‌روز رسانی کرد. اما حقیقت آن بود که کناره‌گیری از قدرت و تبدیل شدن به صورتکی بی‌خاصیت در سیاست دست کم برای چهار سال برای او هر روز ترسناکتر و جدی‌تر می‌شد. بر این اساس می‌توان گفت با نتایج انتخابات اخیر اردوغان 61 ساله قطعا در اعماق ذهنش در رفراندوم تخیلی خود باخته است.

"اِکرم ادی گُزلدِر"، تحلیلگر آلمانی‌-ترکیه‌ای مسائل خاورمیانه مستقر در استانبول در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در این باره می‌گوید: اردوغان این انتخابات را به یک رفراندوم درباره خود و آینده سیستم سیاسی ترکیه تبدیل کرده بود. او دست کم از ماه فوریه در حمایت از حزب عدالت و توسعه و با هدف به دست آوردن بیش از سه پنجم کرسی‌های مجلس به برگزاری کمپین‌های متعدد دست زد.

در این میان اما بسیاری همین کمپین‌ها را عامل ناکامی عدالت و توسعه می‌دانند. گزلدر با اشاره به هدف اردوغان از این کمپین‌ها درباره تلاش‌های وی اظهار می‌کند: هدف او به دست آوردن رای لازم برای تغییر قانون اساسی و ایجاد نظام ریاست‌جمهوری بود اما کمپین تحت رهبری او ماهیتی خصمانه، توهین‌آمیز و غیر قانونی داشت و در اصل خود مایه آبروریزی بود؛ کمپینی که حتی افرادی در داخل حزب هم تشکیل آن را از سوی رییس‌جمهوری که باید در جریان انتخابات از نظر سیاسی بی‌طرف می‌ماند، نادرست و ناشایست می‌دانستند.

اردوغان در یکی از فعالیت‌های تبلیغاتی مضحکش دست به دامن دین و مذهب شد و در حالی که قرآنی کردی را در دست داشت در بین مردم به سخنرانی پرداخت. به گفته گزلدر این اقدام نه تنها برای کرد‌ها خوشایند نبود بلکه اکثر آن‌ها به این حرکت به چشم سو‌استفاده از مذهب با اهداف سیاسی نگاه کردند.

• دلایل کاهش محبوبیت حزب حاکم

با این حال درکنار کمپین عجیب و غریب اردوغان طی ماه‌های اخیر عوامل دیگری هم در کاهش محبوبیت این حزب نقش داشتند. حزب حاکم در طول حاکمیت 13 ساله خود در یکی دو سال گذشته هم‌زمان با تحولات اقتصادی و منطقه‌ای دچار اشتباهاتی شده بود که مردم ترک نشان دادند نمی‌توانند از آن‌ها چشم‌پوشی کنند.

این در حالی است که مردم ترکیه کمی بیشتر از 10 سال است که ثبات و رشد اقتصادی را تجربه می‌کنند. پیش از آن تحولات پی در پی سیاسی شانس بهبود وضیعت اقتصادی را از مردم گرفته بود.

مفسر سیاسی اسبق رادیو آزاد استانبول در این باره عنوان می‌کند: در کنار مسائل سیاسی، حزب حاکم از شرایط اقتصادی موجود ترکیه نیز ضربه خورد. شرایط اقتصادی طی ماه‌های اخیر با افزایش تورم و بیکاری اوضاع خوبی را سپری نمی‌کند. هم‌زمان صادرات و نرخ گردشگری رو به کاهش است و همین مسائل رای عدالت و توسعه در شهرهایی چون قیصریه و غازی‌آنتپ را به شدت تحت تاثیر قرار داد.

این تحلیلگر و پژوهشگر مسائل خاورمیانه درباره تاثیر تحولات منطقه‌ای در نتیجه انتخابات هفتم ژوئن نیز خاطرنشان می‌کند: در پی تحولات منطقه‌ای در عراق و سوریه حزب عدالت و توسعه بیشتر محبوبیت خود را در میان کردهای محافظه‌کار از دست داد. البته اظهارات آن زمان اردوغان درباره سقوط کوبانی و سخنان اخیر او مبنی بر عدم وجود مسئله کرد‌ها در ترکیه نیز به این موج بیزاری دامن زد.

در مقابل حزب عدالت و توسعه، احزاب دیگری چون حرکت ملی گرا و دموکراتیک خلق‌ها افزایش آرا را تجربه کردند. کردها در پی تحولات اخیر از جمله مسئله کوبانی به نظر می‌رسد که ترجیح دادند گزینه‌ای هم در عرصه سیاست داخلی ترکیه داشته باشند و به این ترتیب برخلاف گذشته که با کاندیدایی مستقل به کارزار انتخابات می‌آمدند و پشت سد 10 درصدی آرا می‌ماندند حزب دموکراتیک مردم (خلق‌) را وارد رقابت کردند.

• تاثیر کوبانی در اتحاد کردها

گزلدر در پاسخ به سوالی درباره تاثیر مسئله کوبانی در وضعیت سیاسی ترکیه می‌گوید: کوبانی به طور قطع نقطه عطفی برای کردها در ترکیه بود و آن‌ها را از نظر سیاسی متحد و در برابر سایرین متمایز کرد.

پیشتر در اکتبر 2014 شهر کوبانی در مرز سوریه و ترکیه به اشغال گروه تروریستی داعش درآمد. در آن زمان کردهای ترکیه با برگزاری تظاهراتی حمایت دولت این کشور از مردم کوبانی را خواستار شدند. دولت که سکوت در مقابل این فاجعه انسانی را انتخاب کرده بود سرانجام وارد درگیری‌های کوبانی نشد و نیروهای کرد با برخی حمایت‌ها توانستند کنترل این شهر را مجددا در دست گیرند.

این کارشناس متخصص در حوزه کردها و روابط این اقلیت در ادامه اظهاراتش درباره علت پیروزی‌ کردها در انتخابات اخیر می‌گوید: بسیاری از کردها رویکرد حزب حاکم و اردوغان در قبال کوبانی مبنی بر عدم دخالت در این درگیری‌ها را قبول نداشتند. با این حال زمانی که حزب دموکراتیک مردم (خلق‌ها) برای اولین بار به عنوان یک حزب و نه نامزدی مستقل در انتخابات شرکت کرد در تمامی 81 استان ترکیه نامزد و برنامه داشت؛ برنامه‌هایی که بسیاری دیگر را از جمله غیرکردها، اعراب، اقلیت‌های مذهبی، علوی‌ها، چپ‌گراها و حتی لیبرال‌ها را به خود جذب کرد.

وی درباره برنامه‌ها و ویژگی‌های این حزب ادامه می‌دهد: برنامه‌های این حزب از سایر احزاب چپ‌گراتر بود. علاوه بر این، دو ریاستی بودن این حزب تاثیر مثبتی بر افکار عمومی داشت. دو سیاستمدار جوان‌تر، ملایم‌تر و کم‌حاشیه‌تر که کمپینی آرام‌تر و شادتر داشتند به طور قطع در جوان‌ترها به ویژه افرادی که در اعتراضات پارک گزی سال 2013 حضور داشتند جاذبه بیشتری ایجاد می‌کنند.

با تمام این اتفاقات حزب حاکم با به دست آوردن 258 کرسی و 41 درصد آرای انتخابات اخیر برای رسیدن به اهدافش ناکام ماند. اکنون حزب حاکم دست کم برای سر پا ماندن در عرصه سیاست تا 45 روز آتی تنها سه گزینه پیش رو دارد: ائتلاف با سه حزب دیگر، تشکیل دولت اقلیت و انتخابات زودهنگام.

• احتمال تشکیل دولت ائتلافی

این کارشناس مطالعات صلح درباره احتمال تشکیل دولت ائتلافی می‌گوید: روی کاغذ احتمالات مختلفی برای تشکیل دولت ائتلافی وجود دارد. در سناریویی غیرمحتمل عدالت و توسعه می‌تواند با سه حزب دیگر ائتلاف تشکیل دهد و در همین حال سه حزب دیگر می‌توانند بدون عدالت و توسعه این ائتلاف را تشکیل دهند. به هر حال در عمل با توجه به کمپین انتخاباتی توهین‌آمیز عدالت و توسعه که در آن سایر احزاب را تحقیر و یا تهدید می‌کرد این اقدام آسان نخواهد بود.

این در حالی است که تنها یک روز پس از انتخابات احزاب رقیب بجز حزب مردم جمهوری‌خواه رسما اعلام کردند که تمایلی به تشکیل دولت ائتلافی با حزب عدالت و توسعه ندارند. با این حال اما درهای مذاکره این گروه‌های سیاسی برای گرفتن امتیازات بیشتر از دار و دسته اردوغان و تشکیل ائتلاف هنوز باز است.

گزلدر درباره محتمل‌ترین سناریوی ممکن اظهار می‌کند: از نظر سیاسی ائتلاف حزب عدالت و توسعه با حزب حرکت ملی‌گرا گزینه‌ای آسان‌تر است. اما در این صورت با توجه به سیاست‌های این حزب این سوال پیش خواهد آمد که بر سر مسئله کردها یا رابطه ترکیه با اتحادیه اروپا چه خواهد آمد؟

وی در پاسخ به سوالی مبنی بر علت ناممکن بودن ائتلاف سه حزبی خاطرنشان می‌کند: این ائتلاف هم جزئی از گزینه‌هاست اما در عمل رسیدن به آن بسیار دشوار است چرا که مواضع احزابی چون حرکت ملی‌گرا و دموکراتیک خلق‌ها به ویژه در مسئله کردها و مذاکره با پ.ک.ک کاملا در تعارض با یکدیگر قرار دارند. حزب حرکت ملی‌گرا تمایلی به مذاکره با کردها ندارد و مسئله کردها را تنها یک مسئله تروریستی می‌داند که باید از طریق نیروهای مسلح با آن برخورد شود.

این روزنامه‌نگار مستقل در تشریح سایر گزینه‌های ائتلاف می‌گوید: با این حال ائتلاف احزاب حرکت ملی‌گرا و مردم جمهوری‌خواه ممکن‌تر است. ائتلافی که حزب دموکراتیک خلق‌ها نیز از آن حمایت خواهد کرد و در پی آن به مسائلی مانند کاهش آستانه حضور در مجلس به 5 درصد، اخراج هم‌قطاران فاسد و رسیدگی متفاوت به مسئله کردها پرداخته خواهد شد.

در این صورت وی پیش‌بینی می‌کند که پس از یک سال انتخابات زودهنگام با سقف ورود کم‌تر برگزار شود و مجددا دولتی متشکل از ائتلاف احزاب مشابه‌تری تشکیل شود.

با تمام این‌ها تمامی نمایندگان مجلس 20 ژوئن سوگند خود را یاد می‌کنند و پس از آن 45 روز فرصت دارند تا بر سر اختلافات خود معامله کنند؛ موضوعی که تا به امروز اکثر قریب به اتفاق سیاستمداران ترک حتی خود اردوغان بر ضرورت آن تاکید کرده‌اند. اگر عدالت و توسعه نتوانست کاری از پیش ببرد حزب دوم یعنی مردم جمهوری‌خواه این اختیار را خواهد داشت که دولت ائتلافی را تشکل دهد و اگر باز هم گره با دست باز نشد، دندان برگزاری انتخابات زودهنگام که تا سه ماه بعد از اعلام رسمی برگزار می‌شود به سراغ این گره خواهد آمد.

در میان گزینه‌های شکل‌دهی به آینده سیاسی ترکیه تشکیل دولت اقلیت دور از ذهن‌ترین آن‌هاست. یکی از مهم‌ترین دلایل این قاطعیت در ممکن نبودن این گزینه عدم وجود نمونه‌ای از دولت اقلیت در تاریخ سیاسی ترکیه است.

این روزنامه‌نگار ترک تبار نیز ضمن تایید محتمل نبودن تشکیل دولت اقلیت می‌گوید: تجربیات کمی از تشکیل دولت اقلیت در تاریخ ترکیه وجود دارد و همین مسئله این سوال را ایجاد می‌کند که چنین دولتی در نهایت چه می‌کند؟ در صورتی که حزب عدالت و توسعه دولت اقلیت تشکیل دهد تنها برخی قوانین در مسائلی چون کاهش سقف آرا برای ورود به پارلمان که در آن اکثریت اتفاق نظر دارند تصویب خواهد شد و سایر مسائل حل نشده باقی خواهند ماند. اما حتی در این صورت هم دولت اقلیت به سختی ممکن است بتواند چهار سال دوام بیاورد.

در این میان اما به نظر نمی‌رسد اردوغان شکست خورده در پی این ناکامی آرام بگیرد و دیگر اهداف بلندپروازانه‌اش را پیگیری نکند. او که عمر و آبروی سیاسی‌اش را در نیل به هدفش گذاشته است باید دید حالا در چند ماهی که فرصت دارد چه راهی را انتخاب خواهد کرد هر چند که با گذشت تقریبا یک هفته از انتخابات پارلمان، احزاب رقیب اعتماد به نفس از دست رفته خود طی 12 سال گذشته را بازیافته و کمر به محدود کردن او بسته باشند.

• حالا چه در سر اردوغان است؟

گزلدر درباره رییس‌جمهور ترکیه و تلاش‌های احتمالی آتی او اظهار می‌کند: اردوغان بازنده‌ترین فرد انتخابات اخیر بود. او می‌تواند امیدوار باشد که طی مدت تعیین شده دولتی تشکیل نشود تا بتواند از این مسئله به عنوان نقص بزرگ سیستم پارلمانی یاد کند. سپس با مانور رسانه‌های حامی مردم را به سمت سیستم ریاست جمهوری سوق دهد و در آن هنگام حکم برگزاری انتخابات زودهنگام را صادر کند؛ تصمیمی دور از ذهن که خطرات خاص خودش از جمله رای نیاوردن مجدد عدالت و توسعه را در بر دارد.

با تمام این تفاسیر نباید فراموش کرد که عدالت و توسعه هنوز هم در بین مردم محبوبیتی 40 درصدی دارد؛ درصدی که نمی‌توان از آن چشم پوشید. علاوه بر این مردم ترکیه بیش از 13 سال است که به این حزب اعتماد و روزهای شکوفایی خود را با آن تجربه کرده‌اند هرچند نمی‌توان گفت که بدنه اجتماعی این حزب این روزها از سدی که در مقابل اهداف حزبشان کشیده شده چه احساسی دارند.

تحلیلگر 41 ساله خبرگزاری روسی اسپوتنیک در پایان درباره حال و هوای حاکم در فضای اجتماعی ترکیه پس از انتخابات می‌گوید: بسیاری از مردم از مسدود شدن امکان تغییر سیستم سیاسی به ریاست‌جمهوری احساس آرامش می‌کنند. در حال حاضر به رغم مانور رسانه‌های حامی دولت، مردم ترکیه از سیستم پارلمانی و وجود یک اپوزیسیون قدرتمند به صورت گسترده حمایت می‌کنند. فشار بر رسانه‌ها، فعالان، دانشگاهیان و خبرنگاران اپوزیسیون نه تنها دگراندیشان را بلکه حتی حامیان عدالت و توسعه را نیز تحت تاثیر قرار داده است. در پی انتخابات اخیر اکنون دست کم این امید وجود دارد که شرایط سیاسی تغییر کرده و فضایی کمتر خصمانه حاکم شود.

گفت‌وگو از خبرنگار ایسنا: عاطفه مرادی

انتهای پیام