25 ساله است و می‌گوید عشق عَلَم دارد، اما شغلش عَلم‌سازی نیست و تنها به خاطر عشق و اعتقاداتش و برای خودش علم می‌سازد. الگویش در این کار پدرش بوده و از هشت سالگی به دنبال علامت‌کشی و ساخت عَلم رفته است و کسی به او ساخت عَلم را یاد نداده...

خبرنگار صنایع دستی ایسنا همزمان با آغاز ماه محرم به سراغ دو نسل علم‌ساز می‌رود؛ یکی 25 ساله و دیگری 41 ساله. «محمد خردجو» در حال شستن و سوار کردن قطعات طوق است. (طوق یک سینه بزرگ است که تنها یک تیغه دارد و با تصویر انواع موجودات تزئین می‌شود، اما عَلم چندین تیغه دارد.) ذوالجناح را با اسید می‌شوید و تمیز می‌کند تا برای مراسم عَلم‌کشان آماده شود.

فلسفه موجودات روی عَلم

او درباره تندیس موجوداتی که روی عَلم نصب می‌شوند، می‌گوید: هر قسمتی از علم را یکی می‌سازد و هر کدام‌شان فلسفه خاصی دارند. امضای سازنده علامت‌ها و حیوانات بر روی آنها مشخص است. مصطفی الیاسی پرنده‌ساز قهاری است و شاگرد «حسن صَفر» که در اصفهان عَلم می‌ساخته بوده و در حال حاضر در قید حیات نیست.

خردجو درباره فلسفه هر کدام از حیوانات توضیح می‌دهد: شیر مظهر قدرت است و همه حضرت علی (ع) را به عنوان شیر می‌شناسند و در همه پوسترها هم می‌توانید یک شیر را که زیر پای آن حضرت نشسته، ببینید. طاووس از نظر زیبایی نشان دهنده حضرت مهدی (عج) است. اژدها نشان دهنده حضور جنیان در واقعه کربلاست و روایت است اجنه در روز عاشورا به کمک امام‌ حسین (ع) رفته‌اند، اما آن حضرت کمک آنها را نپذیرفته است. خروس، حیوان اذان‌گو است. بُراق هم صورت فرشته، بدن انسان و دو بال دارد که حضرت محمد (ص) را به معراج می‌بُرد.

وی ادامه می‌دهد: زنگوله هم نماد زنگ حیدری است، زمانی که وارد زورخانه می‌شوید زنگ را به صدا درمی‌آورند. زمانی هم که عَلم تکان می‌خورد صدای زنگوله بیان‌کننده "حیدر حیدر" است. پَر برای زیبایی عَلم است، اما رنگ‌های آن فلسفه جداگانه‌ای دارند؛ مثلا رنگ سبز نشان‌دهنده سیِّد بودن ائمه است، قرمز رنگ خون و سفید رنگ صلح است و معمولا رنگ‌های اصلی هستند که برای تزئین عَلم استفاده می‌شوند.

او در پاسخ به اینکه آیا به این هنر، خرافات هم اضافه شده یا خیر؟ بیان می‌کند: «هیچ خرافاتی به عَلم‌سازی اضافه نشده و به اعتقادات هر شخصی بستگی دارد. چون در دوره‌ی ما اعتقادات ضعیف شده، بسیاری علامت و عَلم‌سازی را قبول ندارند و البته بسیاری هم به دنبال آن می‌روند و از آن جواب گرفته‌اند. خودم با چشمانم دیده‌ام که کسی به سرطان مبتلا بوده، زیر عَلم خوابیده و خواب امام حسین (ع) را دیده و شفا گرفته است. هر چیزی که اسم امام‌ حسین(ع) به روی آن بیاید، مبارک است. برخی چیزها را خود ما آدم‌ها خراب می‌کنیم یا تغییر می‌دهیم، اما کسانی که آن را قبول داشته باشند، جواب هم می‌گیرند».

تعداد تیغه‌های عَلم نشانه چیست؟

خردجو درباره عَلم‌هایی با 101 تیغه می‌گوید: نهایت تیغه‌های یک عَلم 15 است که بسیاری می‌گویند این تعداد تیغه هم درست نیست. وجود 15 تیغه در عَلم نشانه 14 معصوم و الله است و بیشتر بودن این تعداد مفهوم بزرگ‌نمایی و خودنمایی دارد. علم سه تیغه هم نشان‌دهنده این است که امام‌حسین (ع) سومین امام شیعیان است، عَلم پنج تیغه هم نماد 5 تن آل عباست. اگر دقت کرده باشید، عَلم سازان قدیمی مانند حاج علی فولادگر (یکی از بزرگترین علامت‌سازها) هم عَلمی که بیشتر از 15 تیغه داشته باشد را نساخته است. تعداد تیغه‌های علامت هم باید فرد باشد تا تعادل برقرار شود و کسی که می‌خواهد آن را بکشد دچار مشکل نشود. اگر دقت کنید متوجه می‌شوید که همه‌ی کارهای خوب، آنتیک و نفیسِ ساخته‌ی استادکاران خوب، کوچک هستند.

او درباره طوقی که قرار است برای عَلم‌کشی آماده شود بیان می‌کند: این طوق کار اصفهان است و خط مرحوم استاد ناصر روی آن دیده می‌شود. کار شبکه است و برای آن علی‌الحساب 30 میلیون تومان هزینه کرده‌ام و هنوز کامل نشده است. اگر همین امروز چنین طوقی را سفارش بدهم، ممکن است 2 سال دیگر آن را تحویلم بدهند. امسال یک جفت بُراق خریدم که سازنده‌اش سال آینده آن را تحویلم می‌دهد. البته هیچکدام از قدیمی‌ترین علامت‌سازها در قید حیات نیستند، اما بهترین‌های آنان در اصفهان هستند؛ زیرا ریشه این هنر در اصفهان است. ساخت علم در اصل از دوره صفویه آمده و شاید به همین دلیل است که بهترین علم‌سازان در اصفهان بوده و هستند.

گران‌ترین، سنگین‌ترین و سبک‌ترین عَلم‌ها

این جوان 25 ساله درباره تاریخچه عَلم اظهار می‌کند: در قدیم، همه قبایل برای خودشان یک نشانه داشتند که قوی‌ترین فرد قبیله پرچم‌دار آن می‌شد. نشانه طائفه بنی‌هاشم هم پرچم یک تیغه بوده است؛ نشستن روی اسب و حمل پرچم کار سختی بوده و حضرت ابوالفضل (ع) هم که در واقع قوی‌ترین مرد طایفه خودش بوده، این کار را انجام می‌داده است.

خردجو که بارها عَلم‌کشی کرده است، درباره سنگین‌ترین و سبک‌ترین عَلمی که حمل کرده، می‌گوید: عَلم‌کش‌ها باسکول نیستند که بگویند سنگین‌ترین یا سبک‌ترین عَلمی که حمل کرده‌اند، چقدر بوده است. علامت کشیدن به زور و بازو نیست، این کار به نیّت آدم بستگی دارد.

او همچنین درباره گران‌ترین علامتی که در ایران وجود دارد، اظهار می‌کند: تعداد عَلم‌های گرانقیمت بسیار است و کارهای استادانی مانند طاهر، میرزا عباس و حاج علی فولادگر بالاترین قیمت‌ها را دارند و در حال حاضر شاگردان یا فرزندان‌شان راهشان را ادامه می دهند.

در علم‌سازی هم دلالی داریم

خردجو درباره اینکه چقدر به ماندگاری این هنر امیدوار است، بیان می‌کند: اگر راه امام‌حسین (ع) تا امروز پابرجا مانده پس این هنر هم پا برجا می‌ماند. البته علم‌سازی دلال هم دارد. مثلا برخی با 15 میلیون تومان یک عَلم می‌خرند، اما ما پول یک عَلم کامل را برای خرید دو جفت حیوان آنتیک و نفیس ساخته‌ی دست هزینه می‌کنیم.

این جوان 25 ساله درباره چگونگی شبکه کاری یک طوق یا عَلم توضیح می‌دهد: در شبکه‌کاری، خطاط با دست روی فولاد می‌نویسد و بعد به دست قلم‌کار سپرده می‌شود تا قسمت‌هایی که باید از هم جدا شوند، سپس آن قسمت به دست شبکه‌کار سپرده می‌شود تا سوراخ‌هایی را با مته در آن ایجاد کند و با اره‌مویی خطوط و اشکال را اره می‌کنند. انجام این کار ممکن است یک‌سال زمان ببرد تا قسمتی از یک عَلم یا طوق شکل بگیرد.

او همچنین درباره طلاکوب کردن می‌گوید: طلا را بر وی کارهای خوبی که ساخته دست است، می‌کوبند و برای این کار شمش طلا را مثقالی می‌خرند و آن را نخ می‌کنند . طلاکوبی مراحل مختلفی دارد. ابتدا باید آن را خش بزنند، یعنی با یک تیغه روی اشکالی که روی حیوان است را خش می‌اندازند تا زمانی که طلا بروی آن کوبیده شد، بلند نشود. خود طلاکوب کردن هم یک هنر و کار پرهزینه‌ای است. نقره‌کوب هم داریم که بعد از مدتی سیاه می‌شودریال اما طلا همیشه زردی، زیبایی و درخشش خودش را دارد.

او تندیس موجوداتی را که روی‌شان طلاکوب شده نشان می‌دهد و می‌گوید: هیچکدام از سازندگان این حیوانات زنده نیستند و همه این‌ها را روز سوم محرم روی عَلم سوار می‌کنیم.

مواد اولیه عَلم‌سازی چینی شده است

مجید پوررضایی 41 سال دارد و 11 سال است که آهنگری سنتی انجام می‌دهد و کلون، تبر، سرنیزه و .... می‌سازد و یک سالی هم می‌شود که به علامت‌سازی هم روی آورده است.

پوررضایی درباره مواد اولیه‌ای که در این حرفه استفاده می‌شود، می‌گوید: جنس عَلم از فولاد است و پیش از این از ورقه‌های فولاد آلمانی استفاده می‌کردیم، اما در حال حاضر به خاطر تحریم‌ها از فولاد چینی استفاده می‌کنیم که کیفیت چندانی ندارد. هنگامی که از مواد آلمانی استفاده می‌کردیم، زمان سلام دادن عَلم تیغه‌ها زیبا بازی می‌کردند، اما وقتی از مواد چینی استفاده می‌کنیم، احتمال شکستن آن وجود دارد. در حال حاضر فولاد چینی را کیلویی 10 هزار تومان می‌خریم.

او درباره حیواناتی که روی علم به کار برده می‌شوند، می‌گوید: رخ نشان دهنده اشرف مخلوقات است و مابقی حیواناتی که روی علم ساخته می‌شوند حیواناتی هستند که طبق روایات، بعد از واقعه کربلا برای امام حسین(ع) گریه کرده‌اند.

این علامت‌ساز درباره تغییراتی که به مرور زمان در این حوزه صورت گرفته، اظهار می‌کند: عَلم‌های امروزی بیشتر بازاری شده‌اند و به وسیله پِِرس نقوش روی آن شکل می‌گیرد که ارزان‌تر هم هستند و خیلی زود هم می‌شکنند.

نمی‌توان روی علامت قیمت گذاشت

پوررضایی همه کارهای مربوط به علامت‌سازی را به جز خطاطی انجام می‌دهد و درباره علم‌هایی که ساخته می‌گوید: من برای مشتری عَلم 20 میلیون تومانی هم ساخته‌ام، اما قیمت‌ها در این زمینه بسیار متفاوت است، عَلم ‌200 میلیونی یا طوق 500 میلیون تومانی هم وجود دارد. در کل نمی‌توان روی عَلم قیمت گذاشت و اگر دست‌ساز باشد، هر چه بیشتر بماند به قیمت آن اضافه می‌شود.

او درباره سختی‌های کارش می‌گوید: علامت‌سازی کلا کار سختی است و تنها عشق می‌خواهد. گاهی آهن سرخ شده هنگام کوبیدن در می‌رود و داخل چشم یا صورت را می‌سوزاند.

این علامت‌ساز برای ساخت یک علامت 7 تیغه، سه ماه زمان صرف می‌کند و ادامه می‌دهد: کسانی که علامت سفارشی می‌سازند همیشه مشتریان خودشان را دارند.

به اعتقاد پوررضایی، اصفهان و تهران بهترین علامت‌سازها را دارند و هر کاری سبک خاص خودش را دارد. برخی هم که خواهان خرید عَلم هستند، علامت‌هایی را که سازندگانشان افغانی هستند، قبول ندارند و نمی‌خرند.

به نظر او عَلم 33 تیغه‌ای که در حرم امام رضا(ع) است، گرانترین عَلم دنیاست و با 15 جفت شیر تزیین شده و غرق در طلاست؛ «حسین علم‌دار» سازنده اوست.

او همچنین درباره آداب علم‌کشی بیان می‌کند:‌ هرگاه که علامت‌ها به هم می‌رسند، باید عَلم بزرگ بایستد تا علم کوچک سلام بدهد. اگر پیشکسوت هم در جمع باشد باید کمربند علم‌کشی را به آن تعارف کرد.

پوررضایی که به اندازه موهای سرش علم کشیده، می‌گوید: عَلم بالای 11 تیغ نمی‌سازم چون معتقدم باید عَلمی ساخت تا کسی که می‌خواهد آن را بکشد، بتواند. اعتقاد و سنت است و خرافه نیست.

او زیاد به آینده این هنر امیدوار نیست و می‌گوید: استادهای قدیمی این کار که فوت کنند، این هنر هم از بین می‌رود و علم‌سازی دستگاه چاپ می‌شود.

پوررضایی می‌گوید: عَلم‌های بازاری طرفدار زیادی در بین ایرانیان خارجی از ایران دارند. دوستانم برای هلند هم عَلم ساخته‌اند و ایرانیان خارج از ایران طلبه آن هستند و به کشور محل اقامت‌شان می‌برند.

انتهای پیام

گزارش و عکس‌ها: کبریا حسین‌زاده