علی شجاعی صائین می‌گوید اداره کتاب - برخلاف آن‌چه گفته می‌شود - خیلی هم تاریک نیست. هرچند او از تلاش برای شفاف‌سازی بیش‌تر و بهبود فرآیند صدور مجوز نشر کتاب سخن می‌گوید.
اداره کتاب که در دولت یازدهم به دفتر توسعه کتاب و کتاب‌خوانی تغییر نام داده، بخشی است که سرنوشت کتاب‌های منتشرشده در کشور را رقم می‌زند. در این اداره است که کتاب‌ها در انتظار کسب مجوز نشر می‌مانند، برخی به راحتی مجوز می‌گیرند، برخی با حذف و اصلاحیه مواجه می‌شوند، بخشی از کتاب‌ها هم غیرقابل چاپ اعلام می‌شوند. اداره کتاب در دولت گذشته جزو یکی از پرانتقادترین نهادهای فرهنگی بوده؛ اداره‌ای که بسیاری معتقدند رمق حوزه کتاب را بیش از پیش گرفته است.
با آمدن دولت تدبیر و امید، از برداشته شدن ممیزی پیش از چاپ حرف زده شد؛ حرف پُرچالشی که البته فعلا سرانجامی نیافته است. از سویی، تعیین مدیر جدید اداره کتاب با تأخیر همراه شد و در نهایت علی شجاعی صائین که پیش‌تر مدیر خانه کتاب در دولت قبل بود، بر این مسند نشست. البته این انتصاب هم با انتقادهایی مواجه شد، از این زاویه که مدیری از دولت قبل برای مدیریت این اداره حساس انتخاب شده است؛ هرچند سیدعباس صالحی – معاون فرهنگی وزارت ارشاد – از این انتخاب دفاع کرد و گفت، حرکت‌ها در چارچوب سیاست‌های دولت یازدهم خواهد بود؛ نکته‌ای که خود شجاعی هم بر آن تاکید کرد.
حالا علی شجاعی صائین در گفت‌وگویی با بخش ادبیات و نشر خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، از تلاش برای تغییر در اداره کتاب می‌گوید و این‌که سعی می‌کند فراتر و کم‌تر از قانون عمل نکند.
نقطه مطلوب، ممیزی بعد از نشر است
- شما الآن در رأس اداره‌ای هستید که یکی از مهم‌ترین و پرچالش‌ترین اداره‌هاست. آقای روحانی پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری در صحبت‌های خود تأکید داشتند که به نظارت و کنترل پیش از چاپ اعتقادی ندارند، آقای جنتی هم با اعلام نام‌شان به عنوان گزینه مورد نظر وزارت ارشاد و در همان ابتدای ورود خود به وزارت‌خانه، با همین رویکرد حرف زدند و از برداشتن ممیزی پیش از چاپ گفتند؛ حرف‌هایی که حاشیه‌ها و بحث‌های خودش را داشت. برای دولتی با این نگاه که اظهارنظرهایش این نشانی را به نویسنده و مخاطب می‌دهد که قرار است دست کم تغییری در زمینه ممیزی رخ بدهد، انتظاری ایجاد می‌شود. اما شما به عنوان کسی که تجربه فعالیت در دولت قبل را داشتید و اکنون در دولت یازدهم مدیر هستید، نگاه‌تان مقایسه‌یی و از درون است. برای خود شما این موضوع به چه شکلی نمود پیدا می‌کند و چقدر حرف زدن از تغییر در روند ممیزی در دولت یازدهم جدی است؟
- ما بین نقطه موجود و نقطه مطلوب قرار داریم. نقطه موجود ما قانونی است که الزام به اجرای ممیزی دارد و مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی است و ما ملزم به اجرای آن هستیم. نقطه مطلوب جایی است که ممیزی بعد از نشر باشد و شخصا هم موافق هستم که ما به آن سمت حرکت کنیم. اما استنباط من این است که باید بین این دو نقطه یک تعادل و مسیر منطقیِ دور از هیاهو و کارشناسانه داشته باشیم و به آن نقطه مطلوب برسیم. راجع به ممیزی دیدگاه‌های کاملا متفاوتی در کشور وجود دارد؛ از نقطه‌ای که خیلی محکم و سفت و سخت معتقد به ممیزی با جزییات و کلمات است تا کسانی که معتقد به خلاصی از ممیزی حتا بعد از چاپ هستند. بین این دو طیف متأسفانه گفت‌وگو نشده و ما به یک نقطه اشتراک نرسیده‌ایم؛ به همین دلیل ممکن است در دولتی فارغ از ارزش‌گذاری، سیاستی اعمال شود و در دولت دیگری آن سیاست با سیاست جدیدتری جایگزین شود و در این میان ناشران ما و بالطبع پدیدآورندگان و مخاطبان دچار آشفتگی می‌شوند. کتابی در دولتی مجوز می‌گیرد و در دولت دیگر مجوز نمی‌گیرد و بالعکس. این خوب نیست. علاوه بر این‌که ما دچار مشکلات فرهنگی می‌شویم، از نظر مشکلات حرفه‌یی نشر و از نظر گردش اقتصادی نشر هم دچار مشکل می‌شویم. ناشری کم یا زیاد سرمایه‌گذاری کرده، کتاب‌هایی را آماده کرده، حق‌التألیف کتاب را پیشا‌پیش پرداخت کرده و حقوق کتاب را قطعی خریده و به امید چاپ‌های بعدی است تا هزینه‌هایش را جبران کند.
نباید با آمدورفت دولت‌ها و سیاست‌های متنوع، ناشر متضرر شود. همین‌طور مخاطب ما؛ به او بگوییم کتابی مجاز است و چند روز بعد بگوییم مجاز نیست. این نقیصه از کجا حاصل شده است؟ از آن‌جا که ما درباره ممیزی به یک وحدت نظر بین نخبگان و ناشران و مدیران و نهادهای قانونی نرسیده‌ایم. ممکن است ما به عنوان یک بحث نظری با هم بحث کنیم و موافق و مخالف این بحث باشیم. اما در عمل نمی‌توانیم این بحث‌های نظری را بی‌پایان ادامه بدهیم. باید به یک نقطه قابل قبول برسیم که با آمدورفت دولت‌ها این نقطه اشتراک خیلی به هم نخورد؛ تا این حد که کتابی مجاز و غیرمجاز شود. ما محتاج گفت‌وگو هستیم و برای همین هم تأکید می‌کنیم که برای حرکت از نقطه موجود به نقطه مطلوب، به یک مسیر کارشناسانه، فارغ از دولت‌ها، فارغ از دیدگاه‌های غیرکارشناسی و احیانا بیرون از حوزه‌های فرهنگ نیاز داریم.
بنده به عنوان یک وظیفه فکر می‌کنم در اداره کتاب با کمک معاونت فرهنگی و وزارت ارشاد این برنامه را کلید بزنیم و به سمت گفت‌وگو و رسیدن به نقاط مشترک برویم. من تردید ندارم کسانی که مخالف ممیزی هستند، اگر با برخی جزییات مواجه شوند، شاید با ممیزی موافقت‌هایی داشته باشند. بعید است میانگین دیدگاه‌های ما با هنجارشکنی‌های اخلاقی موافق باشند. نگاهد من به بدنه نشر و نویسندگان و پدیدآورندگان کشور این‌چنین نیست. ما درباره تمامیت ارضی کشور هیچ اختلاف نظری نداریم و این‌طور نیست که مخالفان ممیزی با کتاب‌هایی که تمامیت کشور را مختل کند، موافق باشند. حتما همگان با خطوط اصلی مذهبی کشور توافق دارند و اجازه هنجارشکنی در این حوزه‌ها را نخواهند داد. ما با لحاظ آن نقطه مطلوب باید از وضع موجود فاصله بگیریم. در عین حال هر کاری از مسیر قانونی‌اش باید بگذرد؛ نه من حاضر هستم و نه کسی باید از منِ نوعی که در سمت مدیرکلی اداره کتاب قرار دارم، انتظار داشته باشد که قانون ابلاغی را رعایت نکنم. هر موقع قانون عوض شد، اجرا می‌شود.
ما خودمان در دستور کار داریم که قانون موجود بازبینی و پیشنهادهای جدید ارائه شود که البته روندی زمان‌بر است و محتاج آسیب‌شناسی دوره‌های قبلی است. اما به هر حال قانون موجود را من نمی‌توانم کنار بگذارم و حتا به اعتقاد شخصی خودم عمل کنم و نظارت را به بعد از چاپ منتقل کنم. با آسیب‌شناسی قانون موجود و آسیب‌شناسی عملکرد ممیزی در دوره‌های قبل، باید به یک دیدگاه جدید برسیم و مسیری کاملا قانونی را پیش بگیریم و به هر تغییری هم باید از همین مسیر برسیم.
ممیزی سلیقه‌یی باید اصلاح شود
اما نکته دیگری وجود دارد؛ ممکن است ممیزی ما فراتر از قانون موجود باشد. من نمی‌خواهم این را نفی کنم؛ نه دوره امروز و نه سال‌های گذشته؛ کل این پروسه را عرض می‌کنم. ممکن است ما به تعبیری که زیاد هم در رسانه‌ها آمده، سلیقه‌یی بررسی کرده باشیم که این‌ها را باید اصلاح کنیم. تا موقعی که قانون کنونی اعتبار دارد، باید بر اساس این قانون در چارچوب این قانون و نه کم‌تر و نه بیش‌تر عمل کنیم. با این تبصره که ما به خاطر اعتماد بالایی که به بدنه نشر کشور و پدیدآورندگان داریم، تا جای ممکن باید به نفع نویسنده و ناشر تعبیر و تفسیر و تأویل کنیم تا کتاب با سهولت و سرعت بیش‌تری مجوز بگیرد و در اختیار خوانندگان قرار بگیرد. فعلا ما بر اساس قانون موجود با این تلاش که فراتر و کم‌تر از قانون عمل نکنیم، داریم اقدام می‌کنیم و امیدواریم در این زمینه درست عمل کنیم و ناشران و پدیدآورندگان ما به تدریج گواه عمل درست ما باشند. در عین حال که از نقطه مطلوب هم نباید غافل باشیم و آسیب‌شناسی گذشته را در دستور کار قرار دهیم.
توسعه امکان گفت‌وگو با ناشر و نویسنده
- آقای شجاعی پیرو صحبت‌های شما، با امکانات موجود و شرایطی که در آن به سر می‌بریم، چقدر دست شما برای حرکت به سمت نقطه مطلوبی که گفتید، باز است؟ همه می‌دانیم چیزهای دیگری هم بر این روند مؤثر هستند، نهاد دیگری یا رسانه‌ها‌ی خاصی که با فشار خود می‌توانند بر این روند تأثیر بگذارند. گاهی جریان‌سازی‌هایی می‌شود و که حتا می‌تواند به توقیف یک کتاب بعد از گرفتن مجوز و انتشار آن منجر شود. با همه این حاشیه‌ها، خود شما فضا را چقدر مطلوب ارزیابی می‌کنید برای این‌که بتوانید آن چیزی را که مورد توجه دولت یازدهم است، پیش ببرید.
- اعتقاد کلی من این است که اگر به قانون موجود دقیقا عمل شود، شاید 70 تا 80 درصد از خواسته‌های مخالفان ممیزی را هم تأمین کند، به غیر از این‌که ممیزی قبل از چاپ به هر حال وجود دارد. اگر ما بتوانیم این مطالباتِ فراتر از قانون را که ممکن است در نگاه بررس‌های ما باشد، همچنین آن نگاه‌های سلیقه‌یی را حذف کنیم، قانون موجود بخش بزرگی از مطالبات را تأمین می‌کند. نمی‌گویم این قانون اشکال ندارد، اما می‌توانیم آن‌ها را حل کنیم. خصوصا این‌که با توسعه امکان گفت‌وگو با ناشر و پدیدآورنده، که البته قبلا هم در این مجموعه بوده است، فکر می‌کنیم بتوانیم خیلی از سو‌ءتفاهم‌ها را برطرف کنیم که سبب شود به یک دیدگاه مشترک دست پیدا کنیم. فضای کلی کشور و فضای داخل وزارت‌خانه هم مساعد و کمک‌حال ماست. حتما هیأت نظارت هم به ما خیلی می‌تواند کمک کند. من خیلی امیدوار هستم که داریم به سمت مطلوب حرکت می‌کنیم و انشاءالله بهتر و سریع‌تر هم حرکت می‌کنیم.
بازبینی آرای گذشته
شاهد مدعای من این است که الآن حجم زیادی از فعالیت ما متمرکز بر آرایی است که در گذشته صادر شده و مورد اعتراض ناشر و پدیدآورنده است. ما انرژی زیادی را برای این کار صرف می‌کنیم و برخی از این آثار را بازبینی می‌کنیم؛ برخی از آرا نقض شده‌اند، برخی تعدیل و برخی هم تأیید شده‌اند. اما نفس این‌که ما داریم آثار گذشته را بازبینی می‌کنیم و امکان شنیدن اعتراضات را فراهم کرده‌ایم، نشان می‌دهد که کارها با اتقان بیش‌تری بررسی می‌شوند و بر اساس نظر یک فرد تصمیم نمی‌گیریم. کاری که انتشارش بدون مانع باشد، با نظر یک کارشناس ابلاغ می‌شود. اما اگر کاری از سوی کارشناسی مشروطِ جدی باشد، یا غیرمجاز شده باشد، حتما مجدد و مجدد بررسی می‌شود. شاید این روند از ما وقت بگیرد، اما فکر می‌کنیم اگر رأی کارشناسانه‌تری صادر کنیم، بهتر است تا رأیی عجولانه‌ای صادر شود که احیانا بخواهیم در بازبینی رأی‌مان را پس بگیریم.
می‌توانم راحت‌تر از مدیرکل قبلی تصمیم بگیرم
وزارت‌خانه هم بستر خوبی را از طریق همفکری با نهادهای کشوری فراهم کرده است و بنده به نسبت مدیرکل قبلی خیلی راحت‌تر می‌توانم تصمیم بگیرم و بر اساس کتاب و محتوای کتاب نظر بدهم. فارغ از این‌که ممکن است ما کتاب را غیرمجاز یا بلامانع بدانیم، احساس من این است که ما الآن به راحتی و صرفا بر اساس محتوای کتاب داریم تصمیم می‌گیریم و امیدوارم تصمیم ما درست باشد و اشتباه‌های ما کم‌تر از شرایط کنونی باشد. من این قول را می‌دهم که ما بر اساس کتاب فکر می‌کنیم و کارشناسی اعلام نظر می‌کنیم. شرایط موجود خیلی مطلوب است و امیدوارم ما از این شرایط به نفع نشر کشور استفاده کنیم. خواهش ما هم این است که رسانه‌ها به ما کمک کنند که تحت فشار رسانه نخواهیم تصمیم بگیریم. به ما کمک کارشناسانه کنند که بتوانیم درست‌تر و دقیق‌تر بررسی کنیم. ما نه بنا داریم تسلیم فشارهای افراطی راجع به قانون موجود شویم و نه فشارهای تفریطی. رسانه هم باید به ما کمک کند و ما چشمِ یاری به رسانه داریم. البته حتما فشار رسانه‌ها روی ما تأثیرگذار نیست، اما توقع داریم رسانه‌ها به ما کمک کنند. حرف اول و آخر ما تطبیق محتوای کتاب با قانون موجود است.
کتاب را فارغ از اسم نویسنده و ناشر بررسی می‌کنیم
- بحثی را درباره هیأت نظارت مطرح کردید. هیأت نظارت با ترکیب فعلی، چه در حوزه کتاب بزرگسال و چه کودک و نوجوان، قرار است بیش‌تر کمک‌حال جماعت ناشر و نویسند باشد، یا این‌که اتفاقا کنترل بیش‌تری را اعمال کند؟
- دو تا جواب می‌توانم خدمت شما داشته بشم. یکی به اعتبار شخصیت حقوقی‌ام که بنده مجری تصمیم‌های هیأت نظارت هستم و هر تصمیمی که آن‌ها بگیرند، ملزم به اجرایش هستم؛ فارغ از این‌که می‌خواهد کنترل بیش‌تری کند و یا کمک ما باشد. بر اساس قانون موجود، ما مجری تصمیم‌های هیأت نظارت هستیم و باید پاسخ‌گوی آن‌ها باشیم. اما به اعتبار شخصیت حقیقی خودم و با توجه به شناختی که از اکثریت اعضا دارم، احساس و استنباط شخصی من این است که برآیند هیأت نظارت، کمک به تثبیت و توسعه مسیر جدیدی است که در دولت یازدهم اعلام شده و بناست اجرایی شود. من خیلی امیدوارم که در همین مسیر هیأت نظارت به ما کمک کند، البته ما هم خودمان را مکلف کردیم که با کارهای کارشناسی که در بدنه اداره کتاب و با استفاده از نظرات کارشناسان انجام می‌دهیم، پیشنهادهای روشن و کارآمدی را به هیأت عرضه کنیم که امکان بهره بیش‌تری را از هیأت نظارت بر کتاب داشته باشیم.
- نکته دیگری در حرف‌های شما بود، این‌که تأکید می‌کردید بر اساس محتوای کتاب، اثر را بررسی می‌کنید، نه بر مبنای نام نویسنده کتاب یا ناشر. این بحثی است که در دولت قبلی هم مطرح بود. بعضا برای آثار افراد خاصی دشواری‌های بیش‌تری در گرفتن مجوز نشر وجود داشت و ممکن بود اصلا آثار شان منتشر نشود. اما مثلا یکی از معاونان فرهنگی دولت قبل تأکید داشت که ما بر اساس نام‌ها بررسی نمی‌کنیم و بر اساس محتوای کتاب‌ها ممیزی اجرا می‌شود، اما دولت یازدهم در شروع کار از چیزی نام برد به عنوان ممنوع‌القلم‌ها، که همواره وجود چنین لیستی انکار می‌شد. می‌خواهم بگویم قبلا هم گفته می‌شد که بررسی بر اساس نام کتاب است نه نویسنده، اما الآن گفته شده که برخی نویسنده‌ها بوده‌اند که ممنوع‌القلم بوده‌اند. شما فکر می‌کنید در دولت یازدهم باز ممکن است که اسم نویسنده یا ناشر برای امکان نشر نیافتن کتابی تعیین‌کننده باشد؟
-من تا امروز با موردی برخورد نکرده‌ام. بعضی موارد بوده که خود ما تردید داشته باشیم، اما وقتی مطرح کرده‌ام همان نگاه اعلامی دولت تأیید شده است. استنباط من این است که این مسیر حتما تداوم خواهد داشت. اما یک مورد استثنا خواهد ماند - چه داخل وزارت‌خانه و چه خارج از وزارت‌خانه – این‌جا هیأت رسیدگی به تخلفات وجود دارد، ممکن است پرونده ناشری به هیأت تخلفات ارجاع شود که طبیعتا طبق آیین‌نامه‌های رسمیِ ابلاغی درباره‌اش تصمیم گرفته می‌شود. اگر از این هیأت، ابلاغی به ما شود، جای خودش را دارد. یا شاید بحث‌های حقوقی در قوه قضاییه مطرح باشد و بین ناشری و مؤلفی مسأله‌ای وجود باشد. این‌ها الزامات قانونی و فراتر از تصمیم‌گیری ماست. اما فارغ از این موارد، من به یک مورد هم برخورد نکرده‌ام و امیدوارم که پیش هم نیاید.
اگر به ما ابلاغ رسمی شود، حتما رعایت خواهیم کرد
- نویسنده‌هایی بودند که آثارشان در کشور چاپ می‌شد و اصلا هم مشکلی برای انتشار نداشت، اما این افراد مهاجرت کرده‌اند و برخی مثلا با برخی رسانه‌ها همکاری داشته‌اند، بعضی از آن‌ها لزوما همکاری نداشته‌اند. قبلا کتاب‌های آن‌ها در کشور بارها و بارها چاپ شده است، اما نوع عملکردشان یا خروج‌شان از کشور اثر گذاشته بر این‌که کاری از آن‌ها منتشر شود. این‌ها مشمول چه قسمتی از ماجرا می‌شوند؟
-من همین امروز صبح برای صدور مجوز کتابی از همین قسم که می‌فرمایید، امضا کردم. عرض کردم نگاه کلی ما این است که فارغ از اسم نویسنده و ناشر، کتاب را بررسی کنیم. مگر از سَمتی چون هیأت تخلفات ناشران و یا قوه قضاییه ابلاغی به ما شده باشد. قطعا فضای کلی این است که اسم اعم از ناشر و نویسنده و خارج و داخل کشور تأثیری نداشته باشد. ضمن این‌که به مقررات کلی کشور احترام می‌گذاریم. اگر به ما ابلاغ رسمی بشود، حتما رعایت خواهیم کرد، اما تا امروز بنده مورد خاصی در این زمینه ندیده‌ام. اگر ما جایی هم تردید داشته‌ایم، مساعدت وزارت‌خانه، تردیدمان را برطرف کرده است.
تطبیق قانون برای شعر و داستان کار سختی است
-موضوعی که خود شما هم به آن اشاره کردید، درباره بررس‌های کتاب استد که با وزارت ارشاد همکاری دارند. همان‌طور که خودتان گفتید جاهایی ممکن است این بررسها فراتر از قانون عمل کرده باشند، اخیرا بحث‌هایی مطرح شده درباره تغییراتی که در ترکیب این بررسها انجام می‌شود. لطفا کمی درباره تحصیلات این افراد بگویید، چون انتقادهایی به این روند هست و گفته می‌شود دانشجویان کار استادان را بررسی می‌کنند و یا مثلا کسانی که آشنایی چندانی با ادبیات داستانی ندارند، در این زمینه ممیزی را انجام می‌دهند.
-ما در بین همکاران‌مان استاد دانشگاه با مدرک دکتری داریم، دانشجوی دکتری و کارشناسی ارشد هم داریم. اما برخی رشته‌ها چون شعر و داستان و هنر خلاقه وضعیت دیگری دارند و نمونه مدرک دانشگاهی برای‌شان بی‌معنی است. دکترای شعر نداریم، البته دکترای ادبیات داریم. اما شاعران صاحب‌نظر، داستان‌نویسان صاحب‌نظر و کسانی که مدرس داستان‌نویسی هستند، با ما همکاری می‌کنند و ما از افراد جدیدی هم دعوت به همکاری کرده‌ایم که استادتمام و صاحب تألیف هستند. قطعا ما می‌توانیم سطح را بالاتر از این ببریم و این کار را خواهیم کرد. اما چنین نیست که هر کتابی که این‌جا رسیده است، صرفا و تنها افراد دانشجو یا افرادی با مدرک دیپلم و فاقد هرگونه کارشناسی آن را دیده باشند. البته این به این معنا نیست که اگر همه بررس‌های ما استاد دانشگاه باشند، امکان اعمال سلیقه نیست. خصوصا در حوزه شعر و داستان، واقعا تطبیق قانون بر یک جریان سیال کار سختی است. به همین دلیل هم نه تنها در ممیزی، بلکه در کارهای دیگر مثل داوریِ جوایز که من در خانه کتاب درگیر آن بودم، همیشه پرحاشیه‌ترین بحث‌های ما در داستان و شعر بود.
ارزیابی بررس‌های کتاب
این بحث‌های پردامنه به این معنا نبود که تنها چند دانشجو کار را می‌بینند؛ خود موضوع بررسی و داوری و ممیزی موضوع پرکششی است. خود ما هم اذعان داریم که تطبیق قانون که یک چیز کم‌انعطاف است، بر مواردی مثل شعر و داستان کار سختی است. اما باید به هر حال سطح بررس‌های خود را ارتقا دهیم و این کار را شروع کرده‌ایم و یک نظام ارزشیابی برای بررس‌های خود خواهیم داشت که فارغ از مدرک آن‌ها، کارشان ارزیابی جدی بشود و بر اساس این ارزیابی برای تداوم همکاری با آن‌ها تصمیم بگیریم.
با اعلام نام بررسها موافق نیستم
-برنامه‌ای ندارید که بررسها معرفی شوند، یا آماری ارائه کنید از این‌که چند بررس دارید و چگونه کار می‌کنند؟ فکر نمی‌کنید این اقدامان به شفاف‌سازی کمکی کند؟
-ما این امکان را داشته‌ایم و آن را توسعه می‌دهیم که امکان گفت‌وگوی رودررو بین کارشناسان ما با نویسندگان و ناشران فراهم شود، اما شخصا با اعلام اسامی موافق نیستم. قبول دارم که ما باید مسؤولیت کار خودمان را بپذیریم، اما شرایط عمومی کشور ما به گونه‌ای نیست که با معرفی این بررسها، آن‌ها مورد مراجعه مثبت یا منفی قرار نگیرند. ما هم انسان هستیم و ادعای عصمت نداریم، ممکن است در این رابطه‌ها به ناچار تصمیمی بگیریم که خواسته خودمان نباشد. اگر هم زمانی به این نتیجه رسیدیم، باید با بررس‌هایی که می‌پذیرند اسامی آن‌ها اعلام شود، قبلا هماهنگ کرده باشیم. اما در شرایط موجود من موافق این کار نیستم.
اداره کتاب خیلی هم تاریک نیست
-به هر حال باوری - درست یا غلط - در بین مخاطبان و حتا نویسندگان هست که اداره کتاب را فضای تاریک و ناشناخته‌ای می‌دانند که فضای تودرتویی است که کتاب وارد آن می‌شود و مشخص نیست چه اتفاقی برایش رخ می‌دهد. آیا لازم می‌دانید اقداماتی انجام شود که ابهام‌ها برطرف شود و اداره کتاب این‌قدر تاریک به نظر نرسد؟
-این‌جایی که شما نشسته‌اید که خیلی هم تاریک نیست (با خنده). ببینید مهم‌تر از همه این حرف‌ها، نتیجه کار ماست. فارغ از این‌که بررس‌های ما شناخته‌شده باشند یا نه، آن روند و پروسه‌ای که ما طی می‌کنیم و امکانی که برای گفت‌وگو با ناشر و نویسنده و شنیدن اعتراض‌های آن‌ها ایجاد می‌کنیم، مهم‌تر است از این‌که کتاب را آقای الف دیده یا خانم ب. باید نتیجه کار ما روشن باشد. ناشر باید از نتیجه‌ای که ما به او اعلام می‌کنیم، راضی باشد و در چارچوب قوانین اقناع شده باشد. اگر نتوانیم اقناع کنیم، با اعلام اسامی هم کار بزرگی رخ نداده است. برآیند کار ما باید منطبق با قانون موجود باشد، این مهم‌تر از این است که ما سر دربیاوریم که این کتاب‌ها در پستو بررسی می‌شوند یا در سالن.
کتاب‌ها چقدر در انتظار مجوز می‌مانند؟
- انتقادی که همیشه از اداره کتاب وجود داشته، طولانی بودن پروسه بررسی کتاب‌ها بوده که بعضا این پروسه آدم‌ها را در سردرگمی نگه می‌داشته است. الآن مشخصا پروسه بررسی کتاب‌ها و حداقل و حداکثر زمانی که اداره کتاب به ناشر درباره یک کتاب پاسخ بدهد، چقدر است؟
-من روزی که به اداره کتاب آمدم، بر اساس اطلاعاتی که دوستان در اختیار ما قرار دادند، میانگین بررسی کتاب‌ها یک ماه بود.
-این میانگین شامل کتاب علمی و آموزشی تا کتاب شعر و داستان و مذهبی می‌شود؟
-شاید الآن در شرایط موجود ما بالای 50 درصد کتاب‌ها را در دو، سه روز نخستِ ثبتِ کتاب بررسی می‌کنیم و جواب می‌دهیم.
-این 50 درصد شامل چه کتاب‌هایی است؟
-همه جور کتاب در این میان هست. طبیعی است که کتاب‌های آموزشی هم سهم بالایی در این بین دارند، اما اختصاص و انحصار به این موضوعات ندارد. کتاب‌هایی که این‌جا ثبت می‌شود، دو کارشناس در محل ثبت کتاب، آن‌ها را می‌بینند. در همه موضوعات ممکن است کتاب در همان تورق اولیه، بلامانع تشخیص داده بشود و حداکثر 48 ساعت بعد مجوزش صادر بشود. کتاب‌ها وارد پروسه بررسی که می‌شوند، باز توسط دبیر علمی ما یک بار دیگر نگاه می‌شوند و یک نظر سومی هم درباره آن‌ها داده می‌شود. موارد اندکی هم در این بخش بدون مانع شناخته می‌شود. یعنی بعد از این سه نگاه، کتاب وارد پروسه بررسی می‌شود. این‌جا هم عموم کتاب‌ها معطلی زیادی ندارد. مقداری هم بعد از بررسی تا ابلاغ نظر به ناشر، زمان صرف می‌شود. گاهی اوقات ممکن است ناشر برای مواردی که خواسته‌ایم، با یک فاصله زمانی به ما مراجعه کند. البته این را هم عرض کنم که در پروسه بررسی، اگر کارشناس ما نظر به بلامانع بودن انتشار کتاب بدهد، دیگر نیازی به طی شدن این مسیر نیست و مجوز در 48 ساعت اعلام می‌شود. بخشی که اصلاح می‌خورد یا غیرمجاز تشخیص داده می‌شود، تا زمانی که نظر به ناشر ابلاغ شود و ناشر به این رأی واکنش نشان دهد، زمانی طی می‌شود. ممکن است این روند سریع انجام شود یا طول بکشد. گاهی ناشری بوده که سه ماه مراجعه نکرده است که واکنش خود را به اداره کتاب اعلام کند یا حکم را بپذیرد و یا اعتراض کند. من این روند را در پروسه به حساب نیاوردم و میانگین را تا این‌جا گفتم. در سال ممکن است 300 تا 500 عنوان کتاب بیش از میانگین معطل شوند. یا ناشر معترض بوده و کتاب دوباره در جریان بررسی قرار گرفته است، یا ناشر با سرعت عمل کرده، نویسنده نپذیرفته است و یا نویسنده زمانی را تقاضا کرده که اصلاحات را انجام بدهد. یا ناشر نظر اداره کتاب را نپذیرفته، منتظر مانده در دوره جدیدی کتاب را دوباره وارد جریان بررسی کند و غیره. کتاب‌هایی که زمان طولانی را در این‌جا معطل شده‌اند، در حجم 63 تا 65 هزار عنوان کتابی که در کشور منتشر می‌شوند، به یکی دو درصد نمی‌رسند. ما در این قسمت هم تلاش می‌کنیم با کارهای داخل مجموعه و گفت‌وگو با ناشرها، زمان را به حداقل برسانیم. بعد از یک ماه آمارهایی که من به تازگی از همکارانم گرفته‌ام، نشان می‌دهد میانگین بررسی کتاب‌ها اکنون از یک ماه هم کم‌تر شده است، ضمن این‌که داریم کتاب‌هایی را هم که از دوره قبل مانده بررسی می‌کنیم. باید تأکید هم کنم که شرایط کاری ما جزو شلوغ‌ترین ایام اداره کتاب است، ناشران دارند خودشان را برای نمایشگاه کتاب آماده می‌کنند و حجم زیادی از کتاب‌ها دارد به ما ارائه می‌شود. من این امید را دارم که بعد از نمایشگاه کتاب تهران بتوانیم این میانگین را کاهش دهیم و به آمارهای بهتری برسیم.
کتاب‌های زرد وحشتناک
- شما به 300 تا 500 کتاب اشاره کردید که بین همه کتاب‌های منتشرشده در سال یکی دو درصد می‌شود، اما مسأله این است که بین این کتاب‌ها، کتاب‌های مهم یا کتاب‌های آدم‌های مطرح بخصوص کارهای خلاقه زیاد است. همین موضوع باعث می‌شود این تعداد برجسته باشند. شاید در مقایسه با مجموع کتاب‌های منتشرشده کم‌تعداد باشند، اما ما درباره این کتاب‌ها زمان‌های عجیب و غریبی را می‌بینیم که در وزارت ارشاد منتظر بوده‌اند. این زمان از میانگینی که در دوره‌های قبل اعلام می‌شود، خیلی بیش‌تر است. شاید این کتاب‌ها درصد ناچیزی باشند، اما بعضا کتاب‌های مهمی در بین آن‌ها هست.
-در بین این کتاب‌ها، همه جور کتاب داریم؛ هم کتاب‌های خلاقه داریم، هم کتاب‌های زرد وحشتناک. هم ممکن است شعر باشد و داستان و هم در حوزه دین. اتفاقا از نظر من تعداد کارهای جدی در میان این گروه خیلی کم است. مشکل اساسی ما با کارهای زرد است. ما با ناشران حرفه‌یی خیلی مشکل کمی داریم تا با ناشران غیرحرفه‌یی. شاید برای شما باورکردنی نباشد که ما بخشی از کتاب‌های‌مان در حوزه دین است که دچار مشکل است. کتاب‌هایی که به خرافات و اختلافات مذهبی دامن می‌زنند، بسیاری از آن‌ها هم فاقد ارزش علمی هستند. قانون موجود به ما اجازه نمی‌دهد با کتاب‌سازی و کتاب‌های زرد برخورد کنیم و جلو آن‌ها را بگیریم. کتاب‌هایی این‌جا می‌آید که ناشر - مؤلف دارد، مؤلف حتا در مکاتبه‌ای که با ما می‌کند، غلط‌های فاحش املایی دارد. من نمی‌خواهم بگویم کتاب‌های فاخر سهمی در این میان ندارند، حتما هستند و ما هم درگیر آن‌ها هستیم. اما تأکید می‌کنم این درصد منحصر به این آثار نیست. آثار دیگری هم هستند که اگر ما می‌توانستیم بخشی از آن‌ها را در رسانه‌ها مطرح کنیم، بخشی از فشارهایی که روی اداره کتاب هست منتفی می‌شد، اما ما به خودمان اجازه نمی‌دهیم اقدامی این‌چنینی کنیم. باید تلاش کنیم تعداد این کتاب‌ها کم‌تر شود تا هم نشر ما حرفه‌یی‌تر شود، هم ما با تسامح بیش‌تری برخورد کنیم که آن چیزی که در اختیار ماست کاهش پیدا کند.
-در حوزه دین که اشاره کردید، در سال‌های گذشته برخورد اداره کتاب با کتاب‌های این حوزه با انتقادهایی مواجه بوده است. حتا کتاب‌هایی بوده که از سوی دانشگاه ادیان و مذاهب قم در حوزه بودیسم و غیره ارائه شده، اما مجوز نشر نگرفته‌اند. مترجم این کتاب‌ها می‌گفت گویا مصوبه‌ای بوده که به کتاب‌های زیر عنوان‌های بودایی و از این دست، مجوز ندهند.
-یک نگاه بوده، مصوبه‌ای هم در هیأت نظارت دولت قبل بوده است که کتاب‌های عرفان‌های نوظهور - البته با تفکیک کارهای کارشناسی و ترویجی - محدود شوند. اگر جمع‌بندی ما این باشد که نگاه جدیدی مطرح باشد، با هیأت نظارت در میان می‌گذاریم و بر اساس دیدگاه هیأت نظارت اقدام می‌شود. اگر تغییری ایجاد شود این امکان هست که کتاب‌های قبلی مورد بازبینی قرار بگیرد. اما دوستان این‌جا بر اساس آن مصوبه بررسی می‌کردند و رأی صادی می‌شد.
-الآن با آمدن هیأت نظارت شیوه کار اداره کتاب چگونه می‌شود؟
-تنها بخشی از کارهای اداره کتاب در شرح وظایف جدیدش ممیزی است و بر کارهای دیگر بیرون از کادر هیأت نظارت تصمیم‌سازی می‌شود. اما بخش ممیزی را با هیأت‌های نظارت‌مان باید تعریف کنیم که در چارچوب مصوبه قانون شورای انقلاب فرهنگی است. آن‌جا سه کمیته دیده شده است؛ کمیته اول، بر اساس استنباط ما این است که وضع موجود ما کمیته اول است؛ کمیته دوم ما کمیته‌های تخصصی جدید است که یکی از آن‌ها راه‌اندازی شده، دو تای دیگر هم به زودی راه‌اندازی می‌شود، با بررسی جدید با هدف اتقان بیش‌تر؛ کمیته سوم ما هم هیأت تجدیدنظر خواهد بود که اعتراضات را دریافت و بررسی کند و پاسخ بگوید و در کنار اعتراضات، امکان گفت‌وگو را فراهم کند. بر اساس قانون، فکر می‌کنیم این روند قابل اجراست و داخل محدوده ممیزی قابل پیگیری است. احکام هیأت نظارت که صادر شود، می‌توان این مسائل را با دوستان پیگیری کرد.
«کلنل» در انتظار جمع‌بندی
-سؤال دیگری هم از شما داریم درباره کتاب «کلنل» آقای دولت‌آبادی. آخرین‌بار گفتید هنوز به اداره کتاب ارجاع نشده است.
-الآن به اداره کتاب ارجاع شده، بررسی‌ها انجام شده است و به زودی جمع‌بندی می‌شود.
-از سوی چه نشری ارائه شده است؟
-ابتدا از سوی نشر چشمه بود، اما ظاهرا به نشر دیگری واگذار شده است.
-فکر می‌کنید چه زمانی پاسخ نهایی داده شود، خصوصا این‌که شما گفتید پروسه پاسخ‌گویی به کتاب‌ها کوتاه خواهد بود؟
-در همین زمان کوتاه ما بررسی کردیم، الآن جمع‌بندی می‌کنیم. انشاءالله با ناشر محترم در میان می‌گذاریم. درباره این کتاب که کوتاه‌تر از میانگینی که گفتم عمل کردیم.
-البته اگر پیشینه‌ای را که از سر گذرانده، نادیده بگیریم.
-بله، من خودمان را گفتم. از گذشته چشم‌پوشی کنید و به حال بپردازید.
-اتفاقی که قبلا مسأله ایجاد کرد، درباره انتشار متن برخی کتاب‌های منتشرنشده از سوی برخی رسانه‌ها بود. فکر نمی‌کنید این اتفاق تکرار شود؟
-قطعا از داخل این‌جا نبوده است. من با تأکید می‌گویم و از این جهت به همکارانم اعتماد دارم.
گفت‌وگو: آزاده شمس – ساره دستاران
انتهای پیام