کشورهای همسایه‌ی ایران که روزی با آن مرزهای سیاسی مشترک داشتند، بارها تلاش کرده‌اند که برخی چیزها را به سود خود تحریف کنند و به علت نبودن واکنش تأثیرگذار از سوی ایران، در این زمینه موفق بوده‌اند. این روزها با عیان شدن تلاش جمهوری آذربایجان برای برچیدن شعرهای فارسی نظامی از مقبره‌اش، بیم آن می‌رود که این شاعر پارسی‌گو نیز سرنوشتی مانند مولانا داشته باشد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در اواخر مردادماه امسال، خبر رسید که کتیبه‌های فارسی مقبره‌ی نظامی گنجوی، شاعر و داستان‌سرای ایرانی قرن ششم هجری قمری برچیده شده و قرار است که زندگی‌نامه و ترجمه‌ی اشعار او به زبان ترکی جایگزین شود.
مقبره‌ی نظامی در شهر گنجه‌ی کشور جمهوری آذربایجان قرار دارد. این شهر تا دوره‌ی قاجار، بخشی از ایران بود؛ ولی در جریان جنگ‌های ایران و روسیه در سال 1920 میلادی، همراه شهرهایی دیگر از قفقاز، جزو خاک روسیه شد. این قسمت در سال 1991 میلادی، با نام جمهوری آذربایجان استقلال پیدا کرد.
پس از استقلال جمهوری آذربایجان از شوروی، جمهوری اسلامی ایران جزو اولین کشورهایی بود که استقلال این کشور را به رسمیت شناخت. با این حال، این کشور مدتی است، اقداماتی را در راستای جدا کردن هویتش از ایران انجام می‌دهد. برچیدن کتیبه‌های فارسی نظامی گنجوی از جمله‌ی این اقدامات است که بعد از تلاش برای چاپ تصویر نظامی روی اسکناس‌های جمهوری آذربایجان، برای مصادره‌ی این شاعر پارسی‌زبان، صورت گرفت. این در حالی است که نظامی گنجوی، حتی یک بیت شعر نیز به زبان ترکی ندارد.
ماجرا از کجا آغاز شد؟
سیدعباس عراقچی - سخنگوی پیشین وزارت امورخارجه - جزو نخستین کسانی بود که به این ماجرا واکنش نشان داد. او در پاسخ به پرسش خبرنگاری، ضمن تردید نسبت به صحت و سقم این خبر، گفت: شاید مرمت بنا مد نظر است، ولی در صورت صحت جایگزینی کتیبه‌ها، این امر جای تأسف بسیاری دارد. مسلم است که چنین اقدامی نمی‌تواند تغییری در هویت تاریخی و فرهنگی نظامی گنجوی ایجاد کند.
البته در اوایل شهریورماه، خلیل یوسف لی - مدیر «مرکز نظامی گنجوی» در آکادمی علوم جمهوری آذربایجان - این خبر را تأیید کرد و ادامه داد: کتیبه‌های آذربایجانی جایگزین کتیبه‌های حاوی اشعار فارسی نظامی گنجوی می‌شوند.
او در توضیح این اقدام، اظهار کرد: گاهی بازدیدکنندگان با دیدن اشعار فارسی در مقبره و موزه‌ی نظامی گنجوی فکر می‌کنند که نظامی گنجوی شاعر فارسی‌گو بوده است!! ترجمه‌ی اشعار نظامی گنجوی به زبان آذری و نصب کتیبه‌ی اشعار ترجمه‌شده، برای تأکید بر این امر انجام می‌شود که نظامی گنجوی نماینده‌ی ادبیات آذربایجان است.
یوسف لی افزود: علاوه بر چهار دوبیتی فارسی نظامی گنجوی که به زبان آذربایجانی ترجمه و جایگزین کتیبه‌ی فارسی آن شده‌اند، دیگر اشعار فارسی نظامی گنجوی در موزه نیز به زبان اصلی آذربایجانی ترجمه خواهند شد.
حدود یک هفته‌ی پیش نیز شبکه‌ی تلویزیونی «آینس» برای اولین‌بار تصاویر کاشی‌نوشته‌هایی شامل اشعار ترجمه‌شده به زبان ترکی را روی مقبره‌ی نظامی پخش کرد.
اقدام دیپلماتیک ایران چه بود؟
ابراهیم نوری - رایزن فرهنگی ایران در جمهوری آذربایجان - دربارهی اقدامات مسوولان ایرانی در این موضوع، توضیح داد: سفیر ایران در جمهوری آذربایجان از رییس‌جمهور و وزیر فرهنگ این کشور، وقت ملاقات گرفته است. برای من نیز با هدف گفت‌وگو با رییس اداره‌ی میراث فرهنگی جمهوری آذربایجان قرار ملاقات درخواست شده، ولی به‌دلیل به مرخصی رفتن رییس اداره‌ی میراث فرهنگی جمهوری آذربایجان، هنوز زمان این ملاقات مشخص نشده است. حکومت، در جمهوری آذربایجان متمرکز است و باید دستورات لازم از بالا صادر شود. ما به‌طور جدی پیگیری می کنیم تا بتوانیم از جایگزین شدن متون ترجمه‌شده به جای اشعار فارسی جلوگیری کنیم.
او به نقش رسانه‌ها در این زمینه اشاره کرد و گفت: عملکرد رسانه‌ها اهمیت زیادی دارد، چون برد رسانه وسیع است. رسانه‌ها می‌توانند با پیگیری‌های مستمر و انعکاس این ماجرا کمک کنند تا اقدامات ما به نتیجه برسد.
سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان نیز پیش از این و پس از مدت‌ها سکوت در برابر انتقادها از تخریب کتیبه‌های فارسی مقبره‌ی نظامی گنجوی مدعی شد، نظامی گنجوی شاعر آذربایجان است و این موضوع نمی‌تواند محل مذاکره باشد.
شاید مهم‌ترین اقدام مقامات ایرانی در برابر برچیدن کتیبه‌های فارسی را بتوان واکنش دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران نسبت به این اقدام دانست.
محمدرضا سعیدآبادی - دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران - نامه‌ای به گونای افندیه‌وا - همتای خود در جمهوری آذربایجان - نوشت و در آن تأکید کرد: ما بر این باوریم که تولد نظامی در ایران و وفاتش در آذربایجان، اتفاقی مبارک و شایسته برای همدلی و تقارب فرهنگی میان دو کشور است، پس چرا با اقدامی غیردوستانه و خارج از اصول و معیارهای تقارب فرهنگی یونسکو، اقدام به مصادره‌ی شخصیتی می‌کنیم که خود از تاریخ و هویت آن به خوبی آگاهیم. امیدواریم متولیان حوزه‌ی فرهنگ کشور آذربایجان با تغییر رویکرد خود نسبت به نزدیکی و همدلی میان هر دو ملت گام بردارند.
واکنش‌ها ادامه یافت
نصرالله پژمان - عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی - نیز با بیان این‌که باید مانع حذف کتیبه‌های فارسی از مقبره‌ی نظامی شد، اظهار کرد: اولین اقدام ایران باید این باشد که از طریق یونسکو و بقیه‌ی مراکز فرهنگی بین‌المللی، رسما اعتراض خود را به این عمل نشان دهد. این عمل، دست بردن در تاریخ، فرهنگ و واقعیت‌های تاریخی است، چون همان‌طور که از آثار نظامی گنجوی معلوم است، این شاعر فارسی‌زبان بوده و از مفاخر فارسی‌زبانان همه‌ی کشورها محسوب می‌شود.
محمدعلی اسفنانی - سخنگوی کمیسیون حقوقی مجلس - هم این‌طور واکنش نشان داد: یونسکو تکلیف دارد تخریب کتیبه‌های فارسی در آرامگاه نظامی گنجوی را پیگیری کند، این سازمان هم باید این کار را متوقف کند و هم خسارت وارده را جبران و حتی در عرصه‌ی بین‌المللی موجب محکومیت آن‌ها را فراهم کند. بزرگانی مانند نظامی گنجوی متعلق به یک عده‌ی خاص، شهر خاص یا کشوری خاص نیستند. این‌ها شخصیت‌های جهانی هستند و آثار آن‌ها و تمام آنچه به آن‌ها متعلق است، اعم از کتیبه، مقبره و سنگ قبر متعلق به همان شخصیتی است که این آثار درباره‌اش ایجاد شده است.
چرا میراث ایران مصادره می‌شود؟
زاگرس زند - ایران‌شناس و مردم‌شناس - دربارهی این‌که چرا مشاهیر ما مصادره می‌شوند؟ اظهار کرد: ضعیف شده‌ایم و تا وقتی ضعیف هستیم، هیچ کشوری به این‌که در گذشته، با ما تاریخ مشترک داشته است، افتخار نخواهد کرد. وقتی مشترک بودن تاریخ ما با آن‌ها، برای‌شان منفعتی نداشته باشد، طبیعی است که نیازی برای حفظ نام ایران در آثار باقی‌مانده در جغرافیای کشورشان احساس نکنند.
او افزود: پاک کردن کتیبه‌های فارسی از مقبره‌ی نظامی گنجوی و جایگزین کردن اشعار ترکی ترجمه‌شده به جای آن‌ها، اولین اقدامی نیست که برخی کشورهای همسایه برای پاک کردن نام ما از آثار ایرانی انجام می‌دهند و البته آخرین آن‌ها هم نخواهد بود. امروز جمهوری آذربایجان اقدام به پاک کردن زبان فارسی از آثار خود می‌کند، فردا نوبت پاکستان، افغانستان و ... می‌رسد.
شروین وکیلی - پژوهشگر تاریخ و جامعه‌شناس - نیز با بیان این‌که به خاموشی فرهنگی دچار شده‌ایم، معتقد است: در ایجاد ارتباط و ترویج فرهنگ ایرانی در سرزمین‌های جداشده از کشورمان، بسیار کوتاهی کرده‌ایم. باید بتوانیم ضمن تقویت رابطه‌ی خود با مردم کشورهای همسایه، برای حفظ آثار ایرانی موجود در آنجا نیز تلاش کنیم.
راهکارهای حفظ میراث فرهنگی چیست؟
امیر هاشمی‌مقدم - پژوهشگر حوزه‌ی ایران‌شناسی - دربارهی راهکارهای حفظ میراث ایرانی، گفت: «گردشگری ادبی» در دنیا پرطرف‌دار است و ما هم باید به این رشته رونق دهیم. اگر از این طریق، چهره‌های ادبی خود به دنیا معرفی کنیم، دیگر هر کشوری نمی‌تواند این چهره‌ها را مصادره کند، باید بتوانیم ادیبان و شاعران ایرانی را به دنیا معرفی کنیم تا هر کشوری نتواند آن‌ها را به نام خود مصادره کند.
او افزود: باید مطالعه کنیم و ببینیم که کشوری مانند ترکیه چه می‌کند که مقبره‌ی مولوی را به مرکز ثقل گردشگری تبدیل کرده است؟ وچه اتفاقی افتاده است که تمام دنیا شکسپیر را می‌شناسند؟ انگلیسی‌ها چه کرده‌اند که آثار شکسپیر برای تمام مردم دنیا شناخته شده است؟
همچنین اسحاق صلاحی - رییس سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی - دربارهی اقدام‌های سازمان اسناد با توجه به امکاناتش در این زمینه، گفت: سازمان می‌تواند از طریق ایران‌شناسان برنامه‌ها و همایش‌هایی در این زمینه برگزار کند، اما تا به حال برپایی چنین همایش‌هایی در برنامه‌های ما نبوده است، ولی با توجه به افزایش چنین اتفاقاتی باید برپایی این‌گونه مراسم در برنامه‌های کاری سازمان اسناد پیش‌بینی شود و نشست‌های مشترک بین فرهیختگان ایران و دیگر کشورها برگزار شود تا بازی‌های سخیف این‌چنینی از عرصه فعالیت‌های فرهنگی برداشته شود و تأثیرات سیاسی در عرصه فرهنگی به حداقل برسد.
در این‌باره، حمیده چوبک - عضو هیأت علمی پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی - با اشاره به اهمیت ثبت جهانی آثار تاریخی ایرانی، اظهار کرد: باید برنامه‌ای تدوین کنیم که طی آن، پروژه‌های پژوهشی به شناسایی آثار ایرانی برون‌مرزی اختصاص یابند، آن آثار ثبت شوند و برنامه‌ریزی‌های لازم برای حفاظت و مشارکت در جلوگیری از آسیب رسیدن به آن‌ها انجام شود.
او افزود: اگر آثار تاریخی در پوشش قانونی ثبت جهانی شوند، دیگر کشورهایی که آثار ایرانی را در خود دارند، به‌راحتی نمی‌توانند آن‌ها را تخریب کنند. ما در کشورهای همسایه، مانند عراق آثاری داریم که ثبت نشده‌اند و اگر آن‌ها نیز تخریب و نابود شوند، چاره‌ای به‌جز ابراز تأسف نخواهیم داشت.
چه سرنوشتی در انتظار مقبره‌ی نظامی است؟
این اولین‌بار نیست که هویت میراث فرهنگی ایرانی توسط کشورهای همسایه تحریف می‌شود، از دیگر نمونه‌ها می‌توان به مصادره‌ی هویت مولانا توسط ترکیه و ثبت جهانی «تار» و موسیقی «عاشیقلار» به نام جمهوری آذربایجان اشاره کرد و این روزها، نوبت به نظامی گنجوی رسیده است و مسوولان جمهوری آذربایجان با اقدامات مختلفی برای مصادره‌ی نظامی گنجوی به نام خود تلاش می‌کنند.
هنوز سرنوشت کتیبه‌های فارسی مقبره‌ی نظامی گنجوی به‌درستی مشخص نیست؛ چنانچه مقامات این کشور از یک‌سو از ترجمه‌ی اشعار فارسی موزه‌ی نظامی گنجوی خبر می‌دهند و از سوی دیگر، الشاد اسکندراف - مشاور رییس‌جمهور و رییس کمیته‌ی ادیان آذربایجان - ضمن تکذیب جایگزین کردن کتیبه‌های ترجمه‌شده، از رونمایی از اشعار نظامی گنجوی به زبان فارسی خبر داده است.
در این شرایط، اگر ایران نتواند واکنش مناسبی به این ماجرا نشان دهد و از هویت پارسی نظامی گنجوی هم مانند مولانا، تار ایرانی و ... به‌درستی پاسداری نکند، در دهه‌های آینده هویت این شاعر نیز تغییر خواهد کرد.
انتهای پیام