در حالی که با تصویب عضویت رسمی ایران در سزامی و پرداخت معوقات چند ساله ایران به نظر می‌رسید زمینه مشارکت و نقش ‌آفرینی جدی تر ایران در ساخت تجهیزات شتابگر سزامی فراهم شود، نماینده جمهوری اسلامی ایران در سزامی از عدم پرداخت حق عضویت و همچنین تعهدات مالی داوطلبانه ایران به سزامی طی سه سال گذشته در اثر مشکلات ناشی از تحریم‌ها خبر داد که می‌تواند در روابط ایران با سزامی اخلال ایجاد کند.

دکتر سید محمودرضا آقامیری، نماینده جمهوری اسلامی ایران و معاون رییس شورای بین‌المللی «سزامی» ( طرح تابش سینکروترون برای علوم کاربردی و به کارگیری آن در خاورمیانه) در گفت‌وگو با خبرنگار فناوری خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) درباره وضعیت فعلی پرداخت حق عضویت ایران در سزامی که تعویق طولانی در پرداخت آن چند سال پیش ایران را تا مرز لغو عضویت در این پروژه علمی بین‌المللی برده بود، اظهار داشت:‌ مشکل عدم اختصاص حق عضویت ایران در سزامی از سوی دولت که ناشی از عدم عضویت رسمی ایران در پروژه بود با مصوبه چند سال پیش مجلس برطرف شده و حق عضویت ایران تا سه سال پیش پرداخت شده است ولی از آن مقطع به دلیل تحریم‌ها در انتقال وجه به حساب سزامی مشکل داریم که باعث شده از سه سال پیش امکان پرداخت حق عضویت و همچنین انجام تعهد مالی برای کمک داوطلبانه به سزامی را که از سوی دولت در بودجه اختصاص داده می شود را نداشته باشیم.

کمک داوطلبانه پنج میلیون دلاری ایران به سزامی

وی خاطرنشان کرد: حق عضویت سالانه ایران در سزامی 400 هزار دلار است ولی ایران،‌ اردن، ترکیه، مصر و رژیم اشغالگر قدس به عنوان اعضای اصلی پروژه تعهد کرده‌اند که به مدت پنج سال سالانه یک میلیون دلار برای تسریع در پیشبرد طرح اختصاص دهند که سهم ایران به دلیل مشکلات ناشی از تحریم‌ها تا کنون پرداخت نشده است.

معاون رییس شورای بین‌المللی سزامی در ادامه با اشاره به نشست‌های اخیر مدیران سزامی با مسوولان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سرن اظهار داشت: در نشست‌های جداگانه مدیران سزامی با مسوولان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مرکز تحقیقات هسته‌یی اروپا (سرن)، راهکارهای حمایت و همکاری آنها در این پروژه علمی منطقه‌یی بررسی شده است. در جلسه اخیر شورای بین‌المللی سزامی که با حضور آمانو - دبیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی - در وین برگزار شد، زمینه‌های همکاری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و طرح سزامی بررسی و مقرر شد در اجرای این طرح از امکانات مالی و تجهیزاتی آژانس استفاده شود.

وی خاطرنشان کرد: دو جلسه قبلی شورای بین‌المللی سزامی هم به میزبانی مرکز تحقیقات هسته‌یی اروپا (سرن) در محل سرن (ژنو) برگزار شد که طی آن کمیسیون اروپا و سرن موافقت خود را با حمایت از پروژه سزامی (تابش سینکروترون برای علوم کاربردی و به کارگیری آن در خاورمیانه) اعلام کردند.

کمک پنج میلیون یورویی کمیسیون اروپا به سزامی

این توافقنامه شامل اعطای کمک پنج میلیون یورویی از سوی کمیسیون اروپا برای تجهیز این مرکز به یک حلقه ذخیره‌سازی الکترون با کمک محققان سرن و اختصاص سه میلیون یورو کمک برای حمایت از شبکه سزامی، سیستم‌های رایانه‌یی و مدیریت اطلاعات پروژه است.

آقامیری تصریح کرد: طرح سزامی (تابش سینکروترون برای علوم کاربردی و به کارگیری آن در خاورمیانه) یک پروژه منطقه‌یی است که با حمایت یونسکو و با تعهدات کشورهای ایران، ترکیه، پاکستان، اردن، مصر، قبرس، فلسطین و رژیم اشغالگر قدس در حال اجراست. هدف از این طرح راه‌اندازی و بهره‌برداری از یک دستگاه سینکروترون برای استفاده مشترک کشورهای منطقه در نزدیکی پایتخت اردن است.

وی خاطرنشان کرد: مبنای این پروژه در سال 1999 بر اساس پیشنهاد اهدای یک دستگاه سینکروترون از سوی دولت آلمان به کشورهای خاورمیانه با هدف ایجاد مرکزی بین‌المللی جهت همکاری‌های علمی و فنی دانشمندان منطقه شکل گرفت.

این ایده با استقبال یونسکو و کشورهای خاورمیانه مواجه شد و شورایی بین‌المللی متشکل از کشورهای منطقه و کشورهای ناظر شامل آمریکا، ژاپن، روسیه و چند کشور اروپایی تشکیل و در نهایت کشور اردن به عنوان مکان استقرار سینکروترون و مرکز سزامی انتخاب شد.

آقامیری تصریح کرد: در ادامه پروژه، تغییراتی از نظر انرژی و ساختاری نسبت به طرح اولیه به وجود آمد که در صورت آغاز بهره گیری، پروژه مورد نظر یکی از مدرن‌ترین چشمه‌های نور خواهد بود.

وی خاطرنشان کرد: سینکروترون، نوعی شتاب دهنده دایره‌یی یا حلقوی است که با کمک میدان های الکتریکی و مغناطیسی، تابش الکترومغناطیسی تولید می کند. در واقع هنگامی که ذرات باردار و یونیزه شده اعم از الکترون و پوزیترون در یک شتاب دهنده حلقوی با سرعت نور در یک محیط الکترومغناطیسی (شامل میدان های الکتریکی و مغناطیسی) قرار گیرند در جهت حرکتشان، نوری ساطع می کنند که همان تابش سینکروترون یا نور سینکروترون نامیده می شود. تابش سینکروترن یک امکان توانمند برای مطالعه ساختمان مولکولی و تغییرات شکل و ترکیبات سلولی در هنگام واکنش های شیمیایی است که در زمینه‌های مختلف تحقیقاتی و کاربردی در فیزیک، پزشکی، صنعت، زیست شناسی، باستان شناسی و ... کاربرد دارد.

بهره برداری از سینکروترون سزامی تا سال 2015

معاون رییس شورای بین‌المللی سزامی با بیان این که سینکروترون سزامی قرار است در سال 2015 به بهره‌برداری برسد درباره روند اجرای این طرح گفت: احداث ساختمان مرکز به پایان رسیده و سیستم‌های اولیه حفاظت در برابر پرتوها (شیلد) نیز نصب شده‌اند و پروژه درمرحله نصب تجهیزات است.

وی با اشاره به این که ایران علاوه بر معاونت شورای بین‌المللی ریاست کمیته آموزش سزامی را نیز عهده‌دار است، اظهار داشت:‌ ایران به عنوان یکی از اولین اعضای سزامی نقش ویژه‌ای در مدیریت و اجرای این پروژه داشته و تا کنون حدود 40 تا 50 متخصص ایرانی در دوره‌های آموزشی ویژه سزامی شرکت داشته‌اند.

آقامیری با بیان این که کشورهای عضو سزامی می‌توانند به جای پرداخت بخشی از حق عضویت خود ساخت قطعاتی از سینکروترون را بر عهده بگیرند، اظهار داشت: با توجه به توان علمی و فنی متخصصان و صنعتگران ایرانی آمادگی خود را برای ساخت قطعاتی از تجهیزات سزامی اعلام کرده‌ایم که سزامی اعلام کرده استانداردهای مربوطه را ارائه می‌دهد تا در صورت توانایی در تامین این استانداردها، ساخت قطعات را به ایران محول کنند. البته آلمان و دیگر کشورهای صنعتی که به عنوان عضو ناظر بر روند ساخت تجهیزات سینکروترون نظارت دارند نگرانند به دلیل تحریم‌ها در تامین مواد و امکانات اولیه ساخت قطعات و همچنین دریافت بودجه لازم از سزامی با مشکل مواجه شویم و بنابراین در زمینه مشارکت دادن ایران در ساخت تجهیزات نظر چندان مثبتی ندارند.

وی در پاسخ به این سوال که صنعتگران کشورمان تا چه حد امکان فنی ساخت تجهیزات پیچیده و دقیق سینکروترون را دارند، اظهار داشت: سرمایه گذاری های پژوهشی و صنعتی در کشور ما عمدتا معطوف به نیازهای عمومی و پرکاربرد بوده که موفقیت‌های بسیاری را نیز در پی داشته ولی در زمینه تولید تجهیزات خاص و تخصصی مثلا تولید مغناطیسی که به کار شتابگر بیاید کار چندانی نشده البته به جز محققانی که در ساخت چشمه نور ایران فعال هستند و دستاوردهای قابل توجهی هم داشته اند. سزامی، فرصتی است که صنعتگران و محققان ما کار در چنین عرصه هایی را هم تجربه کنند؛ ضمن این که دانش شتابگرها همانند دانش پرتاب ماهواره برای ارتقای سطح علمی و فناوری کشور ضروری بوده و می تواند توسعه تحقیقات و تکنولوژی در حوزه های مختلف را به همراه داشته باشد.

ضرورت ایجاد یک شتابگر ملی

استاد دانشکده مهندسی هسته‌یی دانشگاه شهید بهشتی با بیان این که با توجه به سطح بالای دانش فنی و هزینه های ساخت شتابگرها، اغلب کشورها با همکاری متخصصان خارجی مراکز مشترکی را برای تحقیق و بهره برداری از این تاسیسات علمی پیشرفته ایجاد می‌کنند، اظهار داشت: پس از احداث مرکز سینکروترون خاورمیانه ایران احتمالا از یک بیم لاین اختصاصی برای تحقیقات فیزیک ذرات و کاربرد عملی سینکروترون برخوردار شود ولی با توجه به کاربردهای روزافزون چنین شتابگری وجود سینکروترونی مشابه در داخل کشور ضرورت دارد. همچنان که بسیاری از کشورهای صنعتی و حتی در حال توسعه دارای یک یا چند شتابگر هستند. اگر در شرایط تحریم نبودیم می توانستیم یک مرکز تحقیقاتی مشترک با همکاری کشورهای دیگر در ایران راه اندازی کنیم ولی در شرایط موجود ناگزیر به بهره برداری از یک شتابگر ملی هستیم.

ساخت شتابگر ملی با قدرت سینکروترون سزامی در قزوین

وی در گفت‌و‌گو با ایسنا خاطرنشان کرد: در این راستا و با اتکا به تجارب ارزشمند همکاری چند ساله ایران در سرن، طرح کلان ساخت چشمه نور (شتابگر) ملی در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در حال پیگیری است که مطالعات مقدماتی و مکان‌یابی طرح انجام شده و قرار است طی چند سال آینده شتابگری با قدرت 3 گیگا الکترون ولت - معادل قدرت سینکروترون سزامی - در قزوین به بهره برداری برسد.

آقامیری در پایان ابراز امیدواری کرد که دولت جدید با توجه به اهمیت این طرح کلان ملی با اختصاص بودجه مناسب و حمایت کافی زمینه اجرای این طرح طبق برنامه زمانی پیش بینی شده را فراهم کند تا دانشمندان و محققان کشورمان بتوانند هر چه سریعتر از کاربردهای این حوزه پیشرفته علمی بهره مند شوند.

انتهای پیام