هرچند که قدمت آموزش در ایران به هزاران سال پیش می‌رسد، اما با ورود نخستین کتب درسی به نظام آموزشی ایران همزمان با تاسیس دارالفنون، نظام آموزشی در ایران برای نخستین بار شکل نوینی به خود می‌گیرد، نظامی که با تغییرات بسیار تا امروز ادامه داشته است و مرور آن، گذر تاریخی تالیف و آموزش کتابهای درسی را ترسیم می‌کند.
به گزارش خبرنگار «آموزش و پرورش» ایسنا، با روی کار آمدن میرزا تقی خان امیرکبیر و استقرار سلطنت ناصرالدین شاه در سال 1264هجری قمری، اقدامات اصلاحی همه جانبه‌ای در کشور آغاز شد که یکی از آنها تأسیس "دارالفنون" و آغاز آموزش علوم و فنون جدید در ایران بود؛ در ابتدای کار دارالفنون نیازمند ساختمان، معلم٬ برنامه٬ کتاب درسی و وسایل کار و بودجه بود که با عنایت امیرکبیر برنامه‌ریزیهای لازم در این موارد انجام شد.
حجت الاسلام محی الدین بهرام محمدیان معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش در گفت‌وگویی با خبرنگار«آموزش و پرورش» ایسنا، به تشریح سیرتحول کتب درسی در ایران پرداخت.
به گفته وی، کتاب درسی مشترک از زمان دارالفنون به بعد در ایران رسمیت یافت، به طوریکه با تشکیل برخی مدارس جدید از جمله مدرسه رشدیه، کتابهای درسی برای چنین مدارسی تالیف شد که به آن" برنامه معارفی" گفته می‌شد، برنامه‌ای که سوابق آن در شورای عالی آموزش و پرورش وجود دارد.
در حالی که در آن زمانها تالیف برخی کتابهای مدارس به صورت سفارشی و توسط معلمان انجام می‌شد، بیشتر محتوای کتب در حوزه‌هایی همچون ادبیات، شرعیات و طبیعیات و برخی نیز ترجمه‌ای از زبانهای لاتین ومدارس خارجی بود.
سال 1324 به بعد، زمان چاپ سراسری کتاب برای کشور
به گفته رییس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، زمان آغاز برنامه منسجم و یکپارچه برای کتب درسی به سالهای بعد از 1324 می‌رسد که در آن زمان آموزش و پرورش کتابها را به صورت مجموعه‌ای برای سراسر کشور سفارش می‌داد تا چاپ شود.
در خاطرات گذشتگانی چون مدیرعامل اتنشارات امیرکبیر عنوان شده که در آن زمان نظام کتابهای درسی وضعیت بل بشویی داشت و کتابها را مدارس و یا وزارت فرهنگ آن زمان سفارش می‌دادند و معمولا دو یا سه نفر کتابها را می‌نوشتند، اما کتابها با آغاز سال تحصیلی و اول مهر به دست دانش‌آموزان نمی‌رسیده نمی رسید و آنها بخشی از سال تحصیلی را با همان جزوه‌های نوشته شده، سپری می‌کردند.
معاون پژوهشی وزیر آموزش و پرورش در ادامه این گفت‌وگو عنوان می‌کند که اواخرسال 1344 که سازمان پژوهش به عنوان سازمان پژوهش کتابهای درسی تاسیس شد، تالیف کتابهای درسی نسبت به گذشته یکپارچه شد، اما تالیف کتابها متکی به ذهن نویسندگان بود و تابع برنامه جامعی نبود، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روند تالیف کتب درسی از تک نگاری افراد به گروه‌های جمعی رسید.
وی با بیان اینکه از دهه 60 به بعد مسیر تالیف کتب تغییر کرده و مقرر شد یک راهنما و دستورالعملی برای تالیف کتب درسی تدوین شود، اظهار می‌کند: مسولان این راهنمای تولید محتوا را به عنوان یک نیاز بارها بررسی کردند، اما چون نقشه مادری وجود نداشت، راهنمای برنامه‌های درسی در حد یک ماده درسی بود.
به گزارش ایسنا، این فراز و فرودهای کتب تا جایی ادامه یافت که واژه " تحول" کم کم جای خود را در برنامه‌ها و نیازهای نظام آموزش و در بین مسوولان باز کرد، به طوری که در سه دهه گذشته بارها و بارها محتوای کتب دستخوش تغییراتی شد و همزمان با ایجاد تحول در آموزش و پرورش زمزمه‌های تحول در دروس و محتوا نیز به پا شد.
در نهایت طرح " برنامه درس ملی" در سال 84 با تشکیل دبیرخانه در سازمان پژوهش آغاز و در دستور جلسات و بررسی‌های متعدد شورای عالی آموزش و پرورش قرار گرفت و در اسفندماه 91 توسط شورای عالی آموزش و پرورش به تصویب نهایی رسید.
این برنامه درس ملی همچنین در فروردین 92 رونمایی و به عنوان نقشه راه سیاست گذاری‌های تولید محتوای آموزشی و تربیتی از جمله، تولید راهنمای برنامه‌های درسی در دوره‌ها و پایه‌های تحصیلی، تعیین زمان و ساعات آموزشی، تدوین وتالیف کتابهای درسی و کمک آموزشی، تولید بسته‌های آموزشی، رسانه‌های دیداری و شنیداری و الکترونیکی قرار گرفت.
گفتنی است، برنامه درس ملی، نقشه کلان نظام آموزشی در امر تولید محتواست و این برنامه یک انقلاب در روش یاددهی و یادگیری محتوای درسی، نظام ارزشیابی، تولید محتوا و بسته‌های آموزشی و نوع نگاه به معلم و دانش آموز محسوب می‌شود.
ایران اولین کشور منطقه در ایجاد تحول در نظام آموزشی و پرورشی
با توجه به اهمیت نظام اموزشی در منطقه، وضعیت فعلی ایران را ازمحمدیان جویا می‌شویم که در پاسخ اظهار می‌کند: تولید محتوای آموزشی در سایه تلاش و پژوهش و تلاش صاحبنظران حوزه کتاب در مسیر و روندی قرار گرفته که همزمان با فرآیند تولید اصلاح، محتوا نیز امکانپذیرشده و این آغاز بسیارموفقی است که با پشتوانه نظام تعلیم وتربیت جمهوری اسلامی و انقلابی شکل گرفته است؛ هرچند در بسیاری از کشورهای مترقی این روند از سالهای گذشته آغاز شده اما در منطقه، ایران اولین کشوری است که نظام آموزشی خود را با روند و سرعت بهبود بخشیده و متحول کرده است.
به گزارش ایسنا، نه تنها کتاب که ساختار نظام آموزشی نیز به طور مرتب دستخوش تغییر و تحول شده و به گفته مهندس مهدی نوید ادهم دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش بررسی سیر تحول تالیف کتابهای درسی را باید در سیر تحول آموزش و پرورش جستجو کرد، چراکه در طبقه بندی کلی باید گفت که از ابتدا تا کنون دو نوع آموزش و پرورش در ایران حاکم بوده که یک نوع آن بومی است که قدمت هزاران ساله دارد و به اقتضای شرایط و فرهنگ هر زمان، کتب درسی، معلم، قوانین و ضوابط آموزشی خود را داشته که کتاب "اخلاق ناصری" برگرفته از همین نظام آموزشی بومی در ایران است.
نوید ادهم ادامه می‌دهد: نظام دیگر، آموزش و پرورش جدید است که پس از مدرنیته با شرایط و ضوابط و قوانین خود در غرب طراحی شد که این نظام جدید آموزشی وارد بسیاری از کشورها از جمله ایران شد که قدمت این نوع نظام آموزشی و پرورشی به زمان تاسیس مدارس رشدیه و دارالفنون باز می‌گردد و تا امروز در مدلهای مختلف اجرا شده است.
به گفته نوید، همزمان با ورود این نوع نظام آموزشی به ایران، محتوا و کتب درسی نیز سیر تحول خود را طی کرده است، اما به نظر می‌رسد آموزش و پرورش بومی و گذشته که متعلق به خود ایران است معلم محور بوده و با صلاحیت و توانمندی استاد، کلاسهای درس شکل می‌گرفت، اما آموزش و پرورش وارداتی مبتنی بر شکل مدرنیته کتاب محوری در دستور کار قرار گرفت و با گذشت زمان این محوریت در نظام آموزشی به مراتب پررنگ ترشد و توانمندی معلمان نیز به تبع این ویژگیهای کتاب رنگ باخت، به طوری که امروز آغاز و پایان سال تحصیلی به اتمام کتب درسی محدود شده است.
دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش ادامه داد:امروز بار تعلیم و تربیت بر دوش کتب قرار گرفته است و تحول بنیادین آموزش و پرورش با آسیب شناسی این دو نوع نظام آموزش و پرورش در ایران " چرخش ها" را به عنوان یکی از مبانی این تحول قرار داده است که یکی از این چرخشها تغییر روند کتاب محوری به معلم محوری و برنامه محوری است، چراکه بار اصلی و رسالت اصلی تعلیم وتربیت باید بر دوش معلم باشد.
به گزارش ایسنا، در گذشته کتب درسی توسط افراد تالیف می‌شد و یک معلم و استاد تجربیات خود را به صورت کتاب در اختیار دانش آموزان قرار می‌داد که نمونه این کتب را در دارالفنون می‌توان یافت که توسط افرادی چون سیاسی یا فروغی تالیف شده و در زمره متون درسی آن زمان قرار گرفتند؛ همچنین مولف برخی از کتابها نیز نویسندگان فرانسوی بودند.
پس از مدتی نیز کتابها به نام استاد و نویسنده شناخته می‌شدند همانند هندسه شهریاری که نمونه‌ای از نوع کتب درسی در گذشته است. پس از آن تالیف گروهی جایگزین تالیف‌های یک نفره شده که این روند در دهه 40 و 50 بیشتر معمول شد و با تکامل این روند در کنار مولفان، کارشناس درسی نیز به همراهی مولفان آمد که در دهه 60 و 70 روند تالیف کتب به این سمت رفت و با گذشت زمان کارشناسان هنری نیز برای تصاویر کتب و روانشناس علوم تربیت نیز در حوزه تالیف ورود یافتند.
نوید ادهم در ادامه می‌گوید: تولید راهنمای کتب درسی یکی از گام‌های اولیه در تحول تالیف کتب در سالهای اخیر بود که شیوه‌های ارزشیابی، توانمندی معلمان، امکانات و تجهیزات و تولید راهنمای درس برای دروس بخشی از این سیر تحول بود. در ادامه این تحولات، تولید راهنمای برنامه درسی برای یک دوره تحصیلی نیز از مسیر شورای عالی و سازمان پژوهش گذشت و به مرحله تولید برنامه درس ملی رسید که این سیر تکاملی تالیف همچنان در مسیر گذر و اصلاح است.
به گزارش ایسنا، اولین کتابی که در آرشیو کتابخانه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش دریچه‌ای به گذشته است "کتاب اخلاق ناصری" است که محتوای آن قابل مقایسه با کتب درسی حال حاضر همانند کار فناوری و فیزیک یا زبانهای خارجی نیست، چراکه این کتاب بدون هیچ عکس و رنگی به صورت خطاطی شده به نگارش در آمده است اما کتب امروزی رنگ وبوی دیگری دارد.
هرچند بررسی تغییر و تحولات کتب درسی در ایران در حد چند سطر نمی‌گنجد، اما نگاهی گذرا به آن عمق تحولات را نشان می‌دهد که امروز آموزش و پرورش با تدوین برنامه سند درس ملی درصدد تحولاتی به مراتب گسترده‌تر است . امید می‌رود علیرغم برخی مشکلات و مقاومت‌هایی که پیش روی این سند دیده می‌شود، سیر تحولات تکمیلی نظام آموزش و پرورش باعث شکوفایی هرچه بیشتر استعدادهای آینده سازان کشور شود و صفحه به صفحه این کتب گامی جدید برای ورود به زندگی در دهکده جهانی باشد و تربیت در کنار تعلیم، عنوان پیدا و پنهان کتابهای درسی باشد تا ضمن فراگیری دانش، تربیت نیز در بطن آن شکل بگیرد و تحول واقعی اتفاق بیفتد.
گزارش از خبرنگار ایسنا لیلا مدنی
انتهای پیام