بازارهای قدیمی در خراسان جنوبی جلوه‌گاه معماری اصیل و ارتزاق است که با معماری چشم‌نوازشان به عنوان گنجینه‌ای گرانبها از ذوق و هنر و فرهنگ پیشینیان برجای مانده است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه خراسان جنوبی، بازارها در دوره اسلامی و ماقبل آن در ایران زمین به عنوان بخش اساسی بافت مرکزی و اصلی شهرها محسوب می‌شدند.
بازارها علاوه بر کاربرد تجاری و محل تأمین مایحتاج روزانه مردم، با برخورداری از خدمات و امکانات نظیر بارانداز، مسجد، کاروانسرا، آب انبار، سقاخانه و حمام، مرکز ثقل پاسخگویی به نیازهای روزمره زندگی مردم تصمیم سازی‌های مهم سیاسی و اجتماعی بودند.
تطابق معماری بازارها با شرایط آب و هوایی هر منطقه و بکارگیری ارائه‌های هنری در این معماری، فصلی از زندگی فرهنگی و روحیات خاص مردمان ایران زمین را فرا روی هر بیننده می‌گذارد.
در گزارش پیش رو به معرفی تعدادی از بازارهای قدیمی خراسان جنوبی پرداخته شده است؛
وجود حداقل 30 تاجر هندی در بیرجند، نشانه اهمیت روابط تجاری با کشورهای همسایه
از دوره صفویه به ویژه در طی یک قرن گذشته به علت ایجاد امنیت و قرار داشتن بیرجند در مسیر چندین شهر موجب شده که این شهر پایگاه تجاری برای بازرگانان شهرهایی مثل کرمان، یزد، هرات، سیستان و چند شهر دیگر بوده و از رونق اقتصادی قابل توجهی برخوردار باشد. از اوایل قرن بیستم نه تنها بیرجند محل تجمع بازرگانان ایرانی بوده، بلکه تجار هندی جهت بهبود مبادلات، بیرجند را انتخاب می کردند و مبادلات و واردات کالاهایی مانند منسوجات پنبه‌ای و پشمی، قند و شکر و چای الزاما از طریق بیرجند صورت می‌گرفت.
وجود حداقل 30 تاجر هندی که در بیرجند فعالیت داشتند، نشانه اهمیت روابط تجاری با هند است، در این داد و ستدها کالاهای بیرجند و شهرهای مجاور، شامل زعفران، زرشک، قالیچه، زیلو، جاجیم، گیو، خشکبار، زیره، پشم و کرک، گیاهان دارویی به ویژه آنغوزه با کالاهای هندی مبادله می‌شد.
جمعا 25 بازار یا بازارچه بزرگ و کوچک در بیرجند فعال بوده که عبارتند از؛ بازارهای جنوب رود شامل بازار ملک یا حاجی ملک، بازار کلاه مال‌ها، بازار لب‌رود، بازار پنبه فروشان، بازار حاجی محمدحسن، بازار محسن‌زاده، بازار آراسته، بازار سرپوشیده، ته بازار، بازار لب ریخته، بازار چهکندی‌ها، بازار آهنگران، بازار حاجی محمد جعفر، بازار قیصریه، بازار کفش‌دوزها و بازار سراچ‌ها است.
بازارهای شمال رود هم شامل؛ بازار رنگرزها، بازار مسگران، بازار دباغان، بازار پاشنه سازان، بازار کفش ساده دوزان، بازار مستوفی و بازار دم قبرستان است.
بازار بیرجند از بازارهای قدیمی است که تاریخ قدمت آن را نمی‌توان دقیقا مشخص کرد، اما به اقتضای زندگی مدنی می‌توان بنیادش را مقارن با تولد بیرجند که آن هم در نوشته‌ها نیامده عنوان کرد.
بازار بیرجند در طی دوران‌های متمادی بافت سنتی خود را حفظ کرده و در تمامی دوران‌ها با گذشت ایام و گرمی داد و ستد فعال بوده و پهنه‌ای گسترده یافته است.
این بازار دارای کوچه‌هایی تنگ و در پاره‌ای از اماکن آن معماری سنتی قدیمی است و معماری آن نشان از اصالت و قدمت دیرینه این بازار دارد. بازار سرپوشیده از دیگر بازارهای بیرجند است. این بازار تنها بازار سرپوشیده آن زمان بود که از جنوب بازار آراسته آغاز می‌شد و آن را با یک زاویه قائمه به بازار آهنگران مرتبط می‌کرد. بازار چهکندی‌ها نیز در جنوب ته بازار و موازی با آن بود و چون عده‌ای از اهالی چهکند در آن به کار پنبه زنی و فروختن پشم و پنبه و مو و کرک اشتغال داشتند، به این نام معروف شده بود.
وجود کاروانسراها در بیرجند به بازار رنگ و بوی دیگری بخشیده بود و مجموعا 16 کاروانسرای شهری وجود داشته که تعدادی از این کاروانسراها به عنوان دفاتر کار تجار و انبار کالا و مرکز خرید و فروش کالا بوده و قدمت آنها به دوره‌های تاریخی زندیه صفویه و قاجاریه می‌رسد.
قیصریه محلی در بازار بیرجند بوده که کسبه مختلف در آن به کسب و کار مشغول بوده‌اند و در آن کاروانسرایی برای بارهای تجاری و حمل و نقل آنها به نقاط مختلف نیز وجود داشته است.
کاروانسرای چارختی‌ها، کاروانسرای محسن‌زاده، کاروانسرای وصل به مصلی، کاروانسرای ملا محمد مودی، کاروانسرای سادسی، کاروانسرای گازاری‌ها مقابل کاروانسرای محسن‌زاده، کاروانسرای اخوان، کاروانسرای مستوفی، کاروانسرای میرزا رضا، کاروانسرای شرکت شرق، کاروانسرای خرازی، کاروانسرای شرکت نفت، کاروانسرای چارخی‌ها و کاروانسرای حاجی ملک از دیگر کاروانسراهای فعال در زمان‌های قدیم بوده که نقش موثری در حضور و فعالیت تجار و بازرگانان در بیرجند داشته‌اند.
گیوه فروشی و پالان دوزی شاخصه‌ای از قدمت در بازار قاین
سابقه درخشان تجارت و موقعیت خوب ارتباطی و مرکزیت قاین موجب شد تا بازار آن فعال و پر جنب و جوش و مرکز تجاری قهستان شود.
به اعتقاد اغلب مورخان و جهانگردان این بازار بارانداز کرمان و فرضه خراسان محسوب می‌شود؛ زیرا محل تقاطع کاروان‌هایی بود که از هرات به یزد و شهداد، مشهد، بیرجند و سیستان و کرمان تردد می‌کردند. در این بازار صدها مغازه و حرفه‌های مختلف دیده می‌شد. از آن جمله خواربار فروشی، کفش‌دوزی، گیوه فروشی، دنگی، پالان دوزی، قصابی، پارچه‌فروشی و چند دستگاه خراس که برای تولید روغن منداب و کوبیدن گاورس‌ها جهت پخت نان مورد استفاده بود.
ابتدای بازار اصلی شهر از دروازه شاهیک شروع و در مسیر کوچه آهنگران "فیضیه فعلی" ادامه یافته پس از آن تا جلوی مدرسه علمیه و مسجد جامع به طرف خیابان امام رضا (ع) بسوی کوچه سنگی تا منزل قارنی کشیده می‌شد و انتهای آن برج آقاجی بود.
بازار فردوس میراثی به جا مانده از دوره صفوی
راسته بازار قدیم فردوس نیز در محله میدان شهر تاریخی تون قرار داشته که از محل بارگاه امامزادگان شروع و تا مدرسه علیا ادامه داشته است.
شواهد معماری و همچنین پیگردی‌های اخیر تاریخ راسته بازار را به دوره صفوی باز می‌گرداند. راسته بازار دارای یک شاخه فرعی بوده که از درب جنوبی مسجد جامع آغاز و به میدان بازار ختم می‌شده است.
همچنین به غیر از مسجد جامع دو کاروانسرا، یک تیمچه، 3 مدرسه و 4 پایاب قنات به محور راسته بازار متصل می‌شده که این امر نشان از بزرگی و وسعت شهر و همچنین رونق اقتصادی و فرهنگی آن دارد.
مجموعه بازار "میثم" نیز در بخش مرکزی در شهرستان سرایان قرار دارد که شامل؛ 18 دربند مغازه یا کارگاه است که تاریخی از دوره صفوی ، قاجار تا پهلوی را در بر دارد.
از آنجا که بناهای پیرامون شامل؛ حمام، آب انبار و کاروانسرا همگی مربوط به دوره صفوی هستند طبعاً بازار در طی همین دوران شکل گرفته است.
بخش‌هایی از بازار هنوز اصالت‌های معماری صفوی را در خود حفظ کرده است. با این حال مجموعه بازار، تاریخی از صفوی تا قاجار و پهلوی دارد. نام امروزی آن بازار میثم است که در دوره جدید نامگذاری‌های دیگری روی آن صورت گرفته است. از آنجا که بخشی از بازار به کارگاه‌های آهنگری اختصاص داشته به نام بازار آهنگران هم خوانده شده است.
از جمله صنایع دستی که در گذشته در این مجموعه تولید می‌شده، می‌توان به نمد، ابزار آلات فلزی، جاجیم و زنگوله و ابزار چوبی اشاره کرد که کارگاه‌های این صنایع نیز در قسمتی از بازار در جنب کاروانسرا قرار گرفته است.
گزارش از: عصمت برزجی، خبرنگار ایسنا، منطقه خراسان جنوبی
انتهای پیام