يك كارشناس ميراث فرهنگي در نوشتاري با عنوان «ونداليسم و ميراث فرهنگي» به بحث درباره‌ي اين موضوع در سه مقوله‌ي «سرقت ميراث فرهنگي»، «تخريب ميراث فرهنگي» و «سوء مديريت ميراث فرهنگي» پرداخت.
مجدالدين رحيمي ــ كارشناس مرمت آثار و بناهاي تاريخي ــ در مقدمه‌ي اين مطلب كه نسخه‌اي از آن را در اختيار خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) قرار داده، آورده است: هرگونه عكس‌العمل خصمانه و واكنش كينه‌توزانه به‌صورت فشارها، تحميلات، ناملايمات، اقدامات نابخردانه و اجحافات بيروني و اجتماعي در آثار تاريخي «ونداليسم فرهنگي» است. اين اقدامات از سوي هر شخصي که سر بزند، مذموم و ناپسند است. خسارات واردشده بر ميراث فرهنگي به هر نحوي و در هر مقياس که باشد، در پرده‌ي تاريخ ثبت مي‌شود. خيانت در امانت و عدم حفاظت اصولي از اين يادگاران تاريخي، بزرگ‌ترين مشکلي است که جامعه‌ي ما با آن روبه‌روست.
حفاري‌هاي غيرمجاز گسترده‌اي که در بخش‌هاي مختلف اين مرز و بوم رخ مي‌دهد، بيانگر عصيان نسلي خودباخته و بي‌هويت است که به جدال با هويت خود پرداخته است. ضرورت دارد سازمان‌ها، ارگان‌ها و نهاد‌هاي مدني و ... در يک تعامل پايدار با رعايت اصل شايسته‌سالاري در راستاي صيانت، حفاظت، معرفي و در صورت نياز، مرمت و احياي يادگاران تاريخي اقدام اصولي كنند.
برخورد قاطع قوه‌ي قضاييه با متخلفان و مسؤولان خاطي بدون هيچ‌گونه سفارش‌پذيري و مسامحه، قدرت قانون را به‌نمايش خواهد گذاشت و جسارت «ونداليسم ميراث فرهنگي» را از بين مي‌برد. خوشبختانه در دوران حکومت شکوه‌مند اسلامي ايران تحقق عدالت علوي سرلوحه‌ي دستگاه قضايي است و اين خود موهبتي الهي است.
آيا قوه‌ي مقننه به‌عنوان رکن اصلي قانون‌گذاري در جامعه با تکيه بر اصول اسلامي و انساني، توجه به عملکرد و ساختار کنوني سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري را از ياد نبرده است؟ بررسي توانايي‌ها و راه‌کارهاي توانمندسازي بيش‌تر اين سازمان، ضرورت فراموش‌شده‌اي است که توجه به آن داراي ضرورت و اولويت است. پيامدهاي ناشي از بي‌توجهي به ضعف‌هاي موجود در تشکيلات اين سازمان و عدم توجه به اهميت ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري موجب بروز لطمات جبران‌ناپذيري شده است. به قهقرا کشانيدن اين حوزه تا اين حد بيانگر چه موضوعي است؟ آيا با کتمان كردن، تکذيب كردن، سرپوش گذاشتن بر مشکلات، ضعف‌ها، نارسايي‌هاي اين حوزه به نتيجه خواهيم رسيد؟ اكنون سياسي كردن موضوعات کاملا تخصصي و عدم رعايت شايسته‌سالاري و ... در اين حوزه وجود دارد.
بياييم با سرلوحه قرار دادن «همت و کار مضاعف» به ياري مسؤولان و مديران دل‌سوز اين حوزه بشتابيم و با تقويت ساختار تشکيلاتي آن و توجه خاص به اهداف سند چشم‌انداز و برنامه‌ي پنجم توسعه، تحقق آن را شکوه‌مندانه ميسر سازيم.
جامعه‌ي جهاني در يک تفکر جامع‌نگر درباره‌ي يادگاران تاريخي و فرهنگي ملل مختلف تشکيلات و رهنمودهاي مطلوبي را پيش‌بيني و ارائه كرده است. تعامل پايدار با نهادها و مؤسسات بين‌المللي در راستاي تعالي هرچه بيش‌تر اين حوزه ايجاب مي‌كند، رفتارهاي ما در اين حوزه دانش‌محور، هدفمند و اصولي باشد. در غير اين صورت، به‌عنوان يک ونداليسم دولتي در عرصه‌ي ميراث فرهنگي در سطح جهاني معرفي خواهيم شد. اقدامات غيراصولي، رفتارهاي مخاطره‌آميز و انتصاب‌هاي غيراصولي در حوزه‌ي ميراث فرهنگي منجر به خدشه‌دار شدن ارزش‌ها و توسعه‌ي «ونداليسم در ميراث فرهنگي» خواهد شد.
رحيمي در اين مقاله «ونداليسم ميراث فرهنگي» را در سه مقوله‌ي «سرقت ميراث فرهنگي»، «تخريب ميراث فرهنگي» و «سوءمديريت ميراث فرهنگي» بررسي كرده و آورده است:
سرقت ميراث فرهنگي
در جامعه‌ي امروزي ايران، هنجارهاي بسيار ارزشمندي موجود است که امنيت عمومي جامعه را تضمين مي‌كند. پديده‌ي سرقت ميراث فرهنگي به‌طور چشمگيري محوطه‌هاي باستاني ما را تهديد مي‌كند و متأسفانه برخي از مواقع نيز شاهد سرقت ميراث فرهنگي در محدوده‌هاي شهري و تحت کنترل مستقيم هستيم. در بررسي علل اصلي اين پديده‌ي شوم مي‌توان به مسائل زير اشاره كرد:
اندک امکان خريد، فروش و قاچاق ميراث فرهنگي در کشور موجب شده است، پديده‌ي قاچاق آثار عتيقه رونق خاصي داشته باشد و بسياري از افراد سودجو را به سمت خود جذب كند. البته اقدامات بسيار ارزشمند و شجاعانه‌ي يگان حفاظت پاسداران ميراث فرهنگي و نيروهاي محترم انتظامي تا حد زيادي در مقابله با اين پديده مؤثر بوده است، ولي با نگاهي به تخريب‌هاي صورت‌گرفته ناشي از حفاري‌هاي غيرمجاز در محوطه‌هاي تاريخي کشور و حجم آثار تاريخي که از کشور خارج مي‌شود (بازارهاي حراج آثار عتيقه، گالري‌هاي شخصي و موزه‌هاي مختلف خارجي) کتمان اين موضوع امري غيرواقع است.
متأسفانه امروزه با تمام تمهيداتي که انديشيده شده است، باز هم شاهد قاچاق آثار عتيقه‌ي کشور هستيم. اين جدال با ميراث فرهنگي تا حدي پيش رفته است که موارد باورنکردني آن در چند سال اخير هشداردهنده است.
بي‌توجهي به مشکلات اقتصادي منجر به بروز رفتارهاي ضدفرهنگ و اجتماع شده است. سلامت رواني جامعه در تشنج‌هاي سياسي به خطر مي‌افتد و منجر به پديده‌هايي شوم در حوزه‌ي فرهنگي کشور خواهد شد. تغييرات گسترده‌ي مديريتي و انتصاب‌هاي غيرتخصصي حوزه‌ي ميراث فرهنگي پيامدهاي جبران‌ناپذيري را همراه دارد.
ــ سرقت نسخ خطي از موزه‌ي پارس شيراز
ــ سرقت کتيبه‌ي بسياري از بناهاي تاريخي
ــ سرقت، حفاري غيرمجاز و تخريب بسياري از محوطه‌هاي تاريخي
ــ سرقت تنديس مفاخر ملي
موارد يادشده گوشه‌اي از پيامدهاي شوم «ونداليسم ميراث فرهنگي» کشور است.
تخريب ميراث فرهنگي
متأسفانه پديده‌ي تخريب ميراث فرهنگي در کشور ما به‌وضوح قابل مشاهده است. آسيب‌شناسي اجتماعي تحقيق و مطالعه‌ي منظم و جامع در باب اتيولوژي (سبب‌شناسي) و اپيدميولوژي (فراگيرشناسي) ونداليسم ميراث فرهنگي ضرورت فراموش‌شده‌ي جامعه‌شناسان کشور است. شايد بيان پاره‌اي از پيامدهاي ناشي از بي‌توجهي به اين پديده‌ي شوم اجتماعي، متخصصان و مسؤولان کشور را به توجه بيش‌تر وادارد.
از نمونه‌هاي بارز ونداليسم ميراث فرهنگي در چند سال اخير مي‌توان به تخريب بخشي از محوطه‌ي مقدس در مجموعه ميراث جهاني پاسارگاد اشاره كرد.
به‌راستي در راستاي ريشه‌يابي علل اين‌گونه رفتارهاي وحشيانه با ميراث فرهنگي چه اقدامي شده است؟ صورت‌مسأله چيست؟ آيا انجام مطالعات تخصصي جامعه‌شناسي و روان‌شناسي اجتماعي در حوزه‌ي ونداليسم ميراث فرهنگي ضرورت ندارد؟ هرچند تمام گناهان چنين رفتارهايي ابتدا به ساکن، به بي‌توجهي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري کشور نسبت داده مي‌شود، اما آيا اين سازمان به‌تنهايي مي‌تواند با اين پديده‌ي شوم مقابله كند؟
از نمونه‌هاي ديگر ونداليسم ميراث فرهنگي مي‌توان به موراد زير اشاره كرد:
ــ تخريب تپه‌هاي تاريخي، تسطيح و تغيير کاربري آن‌ها به زمين‌هاي کشاورزي
ــ تخريب و انهدام کامل نقش‌برجسته‌ي شکار شير فتحعلي‌شاه قاجار در شهرري
ــ تخريب بسياري از بناهاي تاريخي داراي ارزش و حتا ثبت‌شده در فهرست آثار ملي
ــ تخريب کتيبه‌ي تاريخي کشف‌شده در جزيره‌ي خارک
ــ نوشتن پيام، يادگاري و حکاکي روي آثار تاريخي
سوء مديريت ميراث فرهنگي
متأسفانه در برخي از مواقع متوليان امر ميراث فرهنگي نيز به‌طور ناخواسته سبب وارد كردن خسارت‌هاي جبران‌ناپذير بر آثار تاريخي مي‌شوند. عدم بهره‌گيري از متخصصان و نبود يک بروکراسي اداري صحيح و منطقي در فرآيند تصميم‌سازي و تصميم‌گيري امر حفاظت، معرفي و مرمت ميراث فرهنگي، اين حوزه را با بحران روبه‌رو كرده است. آثار ثبت‌شده در فهرست آثار ملي کشور به‌طور کامل در اختيار اين سازمان قرار ندارد و از طرفي عموم جامعه نيز متولي اين آثار را سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري مي‌دانند. مشکل غيرقابل انکار حوزه‌ي ميراث فرهنگي در اين زمان، نبود تشکيلاتي متناسب با اهميت اين حوزه است. تلاش‌هاي گسترده و بي‌شائبه‌ي مسؤولان با اين ساختار ضعيف تشکيلاتي، موجب بروز خسارت‌هاي مختلف و ايجاد شک در توانمندي متوليان اين حوزه شده است.
از عمده‌ترين نشانه‌هاي سوءمديريت در حوزه‌ي ميراث فرهنگي مي‌توان به موراد زير اشاره كرد:
ــ مداخلات غيراصولي در آرامگاه کوروش کبير در محوطه‌ي ميراث جهاني پاسارگاد
ــ مداخلات غيراصولي در بخش‌هايي از محوطه‌ي ميراث جهاني آسياب‌هاي شوشتر
ــ مداخلات غيراصولي در محوطه‌ي ميراث جهاني سلطانيه
ــ مداخلات غيراصولي در کاخ شورا در محوطه‌ي ميراث جهاني تخت جمشيد
ــ تعرض به حريم بسياري از آثار ميراث فرهنگي
آرامگاه كوروش
با نگاهي به پتانسيل‌هاي بسيار گسترده‌ي اين حوزه و بررسي و ارزيابي ميزان تحقق اهداف نظام طي دوران پس از انقلاب شکوه‌مند اسلامي تا کنون، ضرورت تقويت تشکيلات اين سازمان واضح است. با نگاهي به چالش‌هاي مديريتي اين حوزه طي اين دوره به نکته‌ي مهمي تحت عنوان ضرورت تشکيل وزارتخانه‌اي مستقل براي پيش‌برد هرچه بهتر اهداف نظام در اين حوزه خواهيم رسيد که همت و کار مظاعف قواي مقننه و مجريه را جهت تحقق آن طلب مي‌كند.
نمونه‌هايي از ونداليسم ميراث فرهنگي در چند سال اخير
كتيبه‌ي سنگي پل ابرج
سرقت کتيبه‌ي سنگي پل تاريخي ابرج؛ رودخانه‌ي کر داراي تعداد زيادي پل، بند و آسياب آبي مربوط به دوره‌هاي مختلف تاريخي است. پل ابرج يکي از پل‌هاي تاريخي روي اين رودخانه است که متأسفانه کتيبه‌ي تاريخي آن در سال‌هاي اخير به سرقت رفته است. به‌راستي هدف از اين سرقت چه بوده است؟ آيا کتيبه‌ي اين پل قابل خريد و فروش است؟ آيا اين کتيبه‌ي سنگي را مي‌توان مثل طلا ذوب كرد و با تغيير ماهيت، آن را به‌فروش رساند؟
وضعيت بخشي از پل ابرج كه براي سرقت كتيبه‌ي سنگي آن به‌طور گسترده‌اي تخريب شد
سردر ورودي كاروانسراي قوام‌آباد و تخريب و سرقت كتيبه‌ي آن
کاروانسراي قوام‌آباد در کيلومتر 70 جاده‌ي شيراز اصفهان در محور تاريخي تخت جمشيد به پاسارگاد در روستايي به همين نام واقع شده است. اين کاروانسراي زيبا و باشکوه نيز مورد دست‌برد سارقان ميراث فرهنگي قرار گرفته و کتيبه‌ي سنگي آن در سال‌هاي اخير به سرقت رفته است.
وضعيت كتيبه‌ي موجود در محوطه‌ي نقش رجب
سرقت بخشي از کتيبه‌ي کرتير واقع در مجموعه‌ي نقش رجب؛ رفتار بسيار وحشيانه با اين کتيبه با استفاده از سنگ فرز صورت پذيرفته است و متأسفانه فرآيند بازسازي بخش به سرقت‌رفته نيز مورد توجه مسؤولان نيست و به اين طريق، اين نقصان براي هر بيننده‌اي بيانگر بسياري از امور است.
وضعيت بخشي از مسجد وكيل پس از سرقت كتيبه‌ي آن
سرقت کتيبه‌ي تاريخي موجود در اين مسجد يکي ديگر از مصاديق ونداليسم ميراث فرهنگي است.
لغت‌نامه
ونداليسم: به معناي تخريب کنترل‌نشده‌ي اشيا و آثار فرهنگي باارزش يا اموال عمومي است که يک ناهنجاري اجتماعي به حساب مي‌آيد و دلايل متعددي براي آن عنوان مي‌کنند. ونداليسم را در زمره‌ي انحرافات و بزهکاري‌هاي جوامع جديد دسته‌بندي مي‌کنند و آن را عکس‌العملي خصمانه و واکنشي کينه‌توزانه نسبت به برخي فشارها، تحميلات، ناملايمات، اجحاف‌ها و شکست‌ها تحليل مي‌کنند. (از ويکي‌پديا)
ونداليسم: از وندال به معناي خراب‌کار، خشن و نادان گرفته شده است و در معناي اول به معناي تخريب و نابود کردن آثار هنري و در معناي دوم به معناي «تخريب اموال عمومي» ــ در لغت‌نامه‌ي روبر فرانسه ـ تعريف شده است. (دهخدا)
به‌زعم هوبر (1991) و ويلكينسن (1995) عصيان روزافزون انسان، بخصوص نسل جوان در برابر تحميلات اجتماعي و نيروهاي قاهر و سركوب‌گر بيروني نه‌تنها مبين احساس اجحاف و درماندگي آن‌ها، بلكه گوياي خشم و پرخاش‌گري آن‌ها در اثر احساس اجحاف و درماندگي است. از اين رو، ونداليسم مرضي نوظهور و مدرن در جامعه‌ي جديد است كه عكس‌العملي است خصمانه و واكنشي است كينه‌توزانه به برخي صور فشارها، تحميلات، ناملايمات، حرمان‌ها و اجحافات بيروني و اجتماعي.
انتهاي پيام