اشاره:
آن‌چه در پي مي‌آيد  مقاله‌ي «روي (Zn)عنصري فراموش شده در چرخه‌ي حيات گياه، دام و انسان»، نشريه‌ي فني شماره‌ي 475 شوراي عالي سياست‌گذاري توسعه كاربرد مواد بيولوژيك و استفاده بهينه از كود و سم در كشاورزي است كه توسط دكتر محمدجعفر ملكوتي استاد دانشگاه تربيت مدرس، دكتر امين ملكوتي پزشك، دكتر عيسي باي بوردي استاد دانشگاه علوم پزشكي تهران، دكتر عزت الله خامسي دندانپزشك و استاد دانشگاه در اسفندماه 1384 تدوين شده است.
اين مقاله به بيان نقش و اهميت عنصر روي در سلامت و بهداشت غذايي انسان پرداخته و بر اين نكته تاكيد دارد كه درحال حاضر ميزان اين عنصر در خاك‌هاي زراعي ايران به دلايل متعدد از جمله آهكي بودن  حدود 8/0ميلي گرم در كيلو گرم يعني پايين‌تر از حد نرمال آن(2 ميلي گرم در كيلوگرم) هستند.
علايم كمبود اين عنصر حياتي در اكثر محصولات زراعي و باغي كشور به وضوح ديده مي‌شود و همين امر منجر به پيدايي آثار كمبود روي در گياه، دام و در نهايت بروز مشكلات و بيماري‌هاي متعددي درانسان شده‌است.

سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران به دنبال بررسي موضوع سياست‌هاي توليد محصول سالم متن كامل اين مقاله را به حضور خوانندگان گرامي تقديم مي‌كند.

روي عنصري فراموش شده در چرخه حيات گياه، دام و انسان

*نكات برجسته درمورد روي*

علي‌رغم تامين كالري مورد نياز روزانه‌ي جامعه، بيش از 80 درصد سلول‌هاي بدن از كمبود عناصر معدني نظير كلسيم، منيزيم، آهن و روي رنج مي برند، به‌عبارت ديگر علي‌رغم سيري شكم، سلول‌هاي بدن ما گرسنه هستند. آسان‌ترين روش براي حل گرسنگي سلول‌هاي بدن، دراولويت اول غني سازي محصولات كشاورزي در مزرعه و در اولويت بعدي افزودن عناصر مورد نياز در فرآيند تهيه‌ي مواد غذايي است. روي سبب افزايش عملكرد و بهبود كيفيت محصولات كشاورزي مي‌شود، حد مطلوب روي در خاك‌هاي زراعي 2، در برگ گياهان 40، در دانه‌ي گندم 30 ميلي گرم در كيلوگرم و در سرم خون انسان 80 ميكروگرم در دسي ليتر است.

*نقش عنصر روي در بدن*

1.درفعال‌سازي بيش از 300 آنزيم در بدن انسان، دام و گياه نقش دارد.
2.براي سلامت پوست بدن مورد نياز است.
3.در سوخت و ساز كربوهيدرات‌ها، پروتئين و چربي‌ها دخالت دارد.
4.ظرفيت جذب آهن بدن را افزايش داده و مانع از رسوب كلسترول در رگ‌هاي خون مي‌شود.
5.در تشكيل و تبديل پروتئين نقش اساسي داشته و براي عملكرد طبيعي سيستم ايمني مورد نياز و در التيام زخم‌هاي دروني و بيروني بسيار موثر است.
لازم به‌يادآوري‌ست،عكس العمل گياه، دام و انسان در برابر كمبود روي تقريبا مشابه است. با مصرف مواد پروتئيني و اضافه كردن ويتامين‌هاي A ،C و E در جيره‌ي غذايي انسان، جذب روي و آهن افزايش مي‌يابد. از سويي تجمع آلاينده‌ها به‌ويژه كادميوم (Cd) در خون افراد سيگاري بالا بوده و نبود روي جذب كادميوم در بدن آن‌ها را افزايش مي‌دهد.

*علل كمبود روي در خاك‌هاي كشاورزي ايران*

مقدار روي (Zn) در خاك‌هاي آهكي بسيار اندك بوده، حلاليت همين مقدار كم نيز به دلايل آهكي بودن، PH بالا، بي كربناته بودن آب آبياري، تنش خشكي و شوري، مواد آلي كم، استمرار خشك‌سالي و تداوم مصرف نامتعادل كودها بسيار ناچيز است. مقدار روي قابل استفاده با روش DTPA در خاك‌هاي ايران به‌طور معمول كمتر از 80/0ميلي گرم در كيلوگرم خاك اندازه گيري شده درحالي‌كه در شرايط كاملاً مطلوب، مقدار آن بايستي بيش از يك ميلي گرم در كيلوگرم خاك باشد. بديهي‌ست گياهاني كه درچنين خاك‌هايي رشد مي كنند، از كمبود روي (Zn) صدمه مي‌بينند. مقدار روي قابل استفاده كمتر از حد مطلوب (دوميلي گرم در كيلوگرم) بوده و اگر غني سازي محصولات كشاورزي نيز مطرح باشد، تحت اين شرايط 100 درصد خاك‌هاي زراعي كشور نياز به سولفات روي خواهند داشت، بنابراين غلظت روي در محصولات كشاورزي كشور بسيار پايين بوده و علائم كمبود روي در اكثر محصولات زراعي و باغي به‌وضوح در سراسر كشور مشاهده مي شود. علائم كمبود روي در مزرعه برنج، درخت و بوته سيب  به‌طورعمده به‌صورت ريزبرگي و كچلي بروز مي كند.

*نقش روي (Zn) در گياهان*

روي سبب فعال شدن بيش از 100 نوع آنزيم از جمله الكل دهيدروژناز مي شود، اين ماده سبب تبديل استالدئيد به اتانول شده و از سياه شدن ميوه جلوگيري مي‌كند. درفقدان روي (Zn)، آنزيم اكسيداز فعال تر شده و قهوه اي شدن ميوه كه يك نوع مرگ سلول‌هاي ميوه است، تسريع مي‌يابد. اصولاً قهوه‌اي شدن ميوه‌ها مربوط به اكسايش تركيبات فنلي در حضور اكسيژن و آنزيم فنولاز و نيز عدم حضور يون‌هاي روي و مس است. عمل اكسايش (تبديل نشاسته به قند در ميوه‌ها)، سبب افزايش فشار اسمزي و درنتيجه ورود آب به درون سلول‌ها و تركيدن ميوه مي‌شود. اين پديده گاهي در بخشي محدود يعني دريك بافت گياهي روي مي‌دهد. دراين صورت آب از ساير بافت‌ها به طرف آن ناحيه منتقل شده و منجر به تغيير طعم و قهوه‌اي شدن بافت مي شود. مكانيسم تغيير رنگ آب ميوه نيز ناشي از اين اكسايش است. با مصرف سولفات روي، غلظت آنتي اكسيدان افزايش يافته و آب ميوه بي‌رنگ مي‌شود. با مصرف روي علاوه براين‌كه عملكرد محصولات كشاورزي افزايش مي يابد، كيفيت محصولات توليدي ارتقاء يافته، غني سازي و ارتقاء سلامت جامعه نيز تحقق مي يابد (محمديها و همكاران، 1380؛ Malakouti، 2003؛ Welch، 2003؛ Alloway، 2004؛ Malakouti، 2005، Cakmak، 2006).  

*علل كمبود روي درمواد غذايي*

نان غذاي اصلي مردم ايران است، 70 درصد پروتئين و 40 درصد كالري موردنياز بدن را تامين مي كند.  مصرف سرانه‌ي گندم درايران در 20 سال گذشته روند صعودي داشته و از مرز 200 كيلوگرم درسال تجاوز كرده است. چون گندم مصرف شده در تهيه‌ي نان، درشرايط اقليمي خشك و نيمه خشك و از خاك‌هاي آهكي حاصل مي‌شود، بنابراين محصولات كشاورزي به دست آمده  از عناصر معدني به‌ويژه روي (Zn) و آهن (Fe) پايين برخوردارهستند. در شرايط آهكي يا گياه نمي‌تواند اين ريزمغذي‌ها را جذب كند و يا درصورت جذب، توانايي استفاده از آنها را به‌دليل رسوب در آوندها، ندارد، بنابراين حركت اين مواد به برگ، دانه و ميوه بسيار كند بوده و به‌همين دليل غلظت آن‌ها در اندام‌هاي مورد مصرف انسان و دام بسيار پايين است و درنتيجه گياه، دام و انسان با كمبود اين عناصر مواجه هستند (درحالي‌كه غلظت روي (Zn) در دانه‌ي گندم در آمريكا به‌طور متوسط 27 ميلي گرم در كيلوگرم بوده، مقدار اين عنصر در گندم‌هاي توليدي در خاك هاي آهكي به‌خصوص ايران كمتر از 20 ميلي گرم در كيلوگرم است.)
اكثر مردم جامعه ما عمدتاً به‌دليل مصرف نان عاري از مواد معدني، دچار عارضه كم خوني ناشي از كمبود روي و آهن هستند. درچند دهه‌ي اخير به‌دلايل گوناگون از جمله بالابودن غلظت اسيدفيتيك، سبوس كه محتوي بيش از 80 درصد عناصر معدني مفيد براي سلامتي جامعه است، دور ريخته شده و از آرد سفيد تهي از اين عناصر، براي پخت نان استفاده مي‌شود. گندم حاوي اسيدفيتيك (C6 H1 O24 P6) است كه فرم ذخيره فسفر در دانه بوده حدود 70 درصد فسفر كل دانه را تشكيل مي‌دهد. با مصرف كودهاي فسفاتي بر اساس آزمون خاك، مقدار اسيدفيتيك كاهش مي‌يابد. هنگام مصرف مواد غذايي با اسيدفيتيك بالا، اسيدفيتيك با عناصر معدني نظير كلسيم، روي، آهن و... به‌صورت كمپلكس غيرفعال نمك فيتات تشكيل داده و بدين ترتيب بدون جذب از سيستم گوارشي بدن به‌صورت نمك فيتات دفع مي‌شود.

*نقش روي (Zn) در سلامت دام*

روي (Zn) يكي از هفت ركن اساسي تغذيه بوده و براي رشد تمام گونه‌هاي جانوري، گياهي و انسان، مورد نياز است. روي يكي از مواد معدني مفيد و موثر در رشد بوده و بعد از آهن بيشترين ميزان را در حيوانات دارد. مقدار روي در گياهان مرتعي و علوفه‌اي به دلايل آهكي بودن خاك‌هاي زيركشت، عدم رواج مصرف كودهاي محتوي عناصر ريزمغذي بسيار اندك بوده و درحد 20 الي 30 ميلي گرم در كيلوگرم (برمبناي وزن خاك) متغيراست. در حيوانات فقدان روي در رژيم غذايي، سبب كاهش سريع اشتها، ميزان رشد و زايمان زودرس مي‌شود. نياز به روي در جانوران با توليد مثل، مرحله‌ي رشد، وضعيت تغذيه‌اي، فشار، استرس و محيط تغيير مي‌كند. روي به‌طور عمده در ماهيچه‌ها و كبد ذخيره مي‌شود؛ اما در گلبول سفيد و قرمز، شبكيه چشم، استخوان، پوست، كليه‌ها و پانكراس نيز يافت مي‌شود.

*علايم كمبود روي در انسان*

امروزه در پزشكي از ويتامين‌هاي A ،C و E و از فلزات روي (Zn) و سلنيم (Se) به عنوان آنتي اكسيدان (آنتي اكسيدان‌ها موادي هستند كه از خستگي و مردن سلول ممانعت مي كنند) نام مي برند. در اوايل دهه 1960، Prasad در دانشگاه شيراز براي اولين‌بار عارضه‌ي كم خوني (Persian Anemia) را كه با سندرم كوتاهي قد و بلوغ ديررس توام بود، به كمبود روي مربوط دانست. دراين افراد غلظت روي در پلاسماي خون بسيار پايين بوده و داراي حس چشائي بسيار پائيني به‌ويژه در خانم‌هاي خانه‌دار هستند. هنگامي‌كه براي اين افراد (23- 19 ساله) روي تجويز شده، طول قد آنها در شش ماه به‌طور متوسط حدود 15 الي 10 سانتيمتر افزايش يافت.
كمبود روي سبب اختلال در سيستم ايمني، ريزش مو و ايجاد زخم‌هاي مزمن و مصرف آن به صورت سولفات روي، گلوكونات روي و يا سيترات روي باعث كاهش عفونت و ترميم سريع زخم مي‌شود.
يكي از علل مهم اسهال كودكان كمبود روي است. اين كمبود به‌وضوح در كشورهاي درحال رشد رايج بوده و باعث صدمه به سيستم ايمني بدن و افزايش شيوع خطر بيماري‌هاي عفوني شده است. كمبود روي در زنان باردار، احتمال سقط جنين و يا زايمان پيش از موعد را سبب مي شود. در آزمايش‌هايي بر روي تعداد زيادي از بانوان باردار در آمريكا كه نوزاد زودتر از موعد به دنيا مي آوردند، اين نتيجه حاصل شد كه كمبود روي دراين قبيل زنان مشهود بود. كمبود روي در دوران بارداري باعث تولد نوزاد با وزن كم، زايمان زودرس و كاهش رشد جنين مي‌شود. اين اثرات گوناگون روي (Zn) از طريق تاثير بر متابوليسم هورمون‌هاي آندروژن،‌ استروژن و پروژسترون به همراه پروستاگلاندين‌ها اعمال مي‌شود. كمبود روي (Zn) عمل غدد پاراتيروئيد را كند كرده و درنهايت سبب افزايش پوسيدگي دندان مي‌شود.
كمبود روي در دوران بارداري و شيردهي بر روي ساختار دندان‌ها موثر بوده و سبب تسريع در پوسيدگي دندان‌ها مي‌شود. محققين ثابت كردند افرادي كه ميناي دندان آنها دچار كمبود روي باشد، زودتر دچار شكستگي‌هاي مينا و عاج دندان مي‌شوند. كمبود روي، باعث بعضي اختلالات رواني در افراد مي‌شود. با كمبود روي، ضريب هوشي كاهش مي‌يابد. در كمبود آهن تنها هموگلوبين خون پايين است (خستگي و ضعف عمومي)، ولي اگر كمبود آهن با كمبود روي همراه باشد، علاوه برعلايم در پيش گفته شده، تاخير در ظهور صفات ثانويه جنسي، عوارض پوستي، بزرگي كبد و طحال نيز شيوع بيشتري مي‌يابد (زهرائي، 1372؛ محمديها و همكاران، 1380). تحقيقات انجام شده در داخل كشور نشان داد كه كمبود روي در جامعه ما بسيار مشهود است و حتي در برخي از منابع خارجي درصد كمبود روي در افراد جوامع قاره آسيا را بيش از 90 درصد نيز گزارش كرده‌اند (ملكوتي، 1382؛ Malakouti، 2003).

*نقش روي در سلامت انسان*

روي يكي از دو عنصر ضروري شركت كننده در مجموعه مكانيزم‌هاي حفاظتي بدن و ترميم سريع‌تر زخم‌ها و يكي از مواد معدني كمياب است كه پس از آهن بيشترين ميزان را در بدن دارا است. درخصوص اهميت روي مي‌توان اظهارداشت كه بدن بدون اين عنصر نمي تواند به حيات خود ادامه دهد (روي پليس راهنمايي بدن است)، زيرا روي براي سنتز DNA، RNA و متابوليزه كردن كربوهيدرات‌ها، چربي‌ها و پروتئين‌ها، دفع دي اكسيد كربن و استفاده‌ي بهينه از ويتامين A مورد نياز است. مقدار عنصر روي (Zn) در بدن انسان بالغ بر سه گرم است و بعد از آهن (حدود چهار گرم) قراردارد. به‌تازگي متخصصين سرطان، براي افزايش ايمني بيماران سرطاني، درصدد تهيه و تزريق سولفات روي به بيماران خود هستند. روي (Zn) به‌عنوان يك فاكتور در آنزيم‌هاي متعدد وابسته به كنترل تومورها، سيستم عصبي و ترميم زخم‌ها ضروري است. در مداواي مجروحين جنگي مشخص شد مجروحاني كه مبتلا به كمبود روي بودند، زخم هاي‌شان ديرتر التيام مي يافت.
روي، فعاليت آنتي اكسيدان بدن را افزايش داده و مانع از خستگي زودرس خانم ها و آقايان در انجام كارهاي روزانه مي‌شود. روي در درمان آب سياه چشم (گلوكرم)، آرتريت روماتوئيد، آسم، بيماري‌هاي قند، كم كاري غدد به‌خصوص غده تيروئيد، استرس‌هاي عصبي و... نقش بسيار مهمي را ايفا مي‌كند. روي در جريان اعمال موثر حياتي بدن نظير نگهداري، كاركرد سيستم آنزيم‌ها و سلول‌هاي مغزي موثر است.
روي در كار پيوند پروتئين اهميت داشته، انقباض عضلات را كنترل و به تشكيل انسولين كمك مي كند. روي در اعمال مغز و معالجه اسكيزوفرني دخالت كرده،‌ براي تركيب و تشكيل DAN لازم و التيام زخم‌هاي داخل و خارجي را سرعت مي‌بخشد. روي، حس چشايي را تقويت كرده، در جلوگيري از ريزش مو و محو خال‌هاي سفيد روي ناخن،‌ لطافت پوست بدن و جلوگيري از شكنندگي ناخن‌ها موثر بوده، براي ثبات حالت خون و برقراري تعادل اسيدي – قليايي بدن وجود آن لازم است.
روي در جلوگيري از بيماري هاي لثه و بوي بد دهان و آفت‌هاي دهاني (هاليتوز)، سوزش زبان و دهان و در رفع بيماري‌هاي ناشي از كاهش ايمني بدن (سرماخوردگي)، موثر است. مقدار مصرف روي براي زنان باردار و شيرده و كساني كه زياد عرق مي كنند 30 ميلي گرم در روز است. مصرف روي (Zn) در علاج بيماري‌هاي آكنه (جوش جواني)، (اگزما)، خارش پوست، (آلزايمر) بيماري فراموشي سالمندان، (آستازاولسر) زخم پا، وزوزگوش، خونريزي قاعدگي، كاهش درد دوران قاعدگي، سندروم پيش از قاعدگي، هموروئيد، عفونت مثانه، ناتواني جنسي، عوارض پروستات، درد عضلاني، ديابت از نوع II، سرماخوردگي و انواع سوختگي‌ها، مفيد است. 
مصرف روي نبايستي از 50 ميلي گرم در روز تجاوز كند، مصرف سولفات روي به همراه قرص آهن و ويتامين «ث» براي جلوگيري از خستگي زودرس براي بعضي افراد جامعه به‌خصوص ورزشكاران توصيه مي‌شود. از اثرات ديگر روي (Zn) مي‌توان به اثرات ضدميكروبي، ضد قارچي (موجود در آنزيم سوپرآكسيد دسموتاز) اشاره كرد و اين عنصر به‌عنوان محلول آنتي سپتيك در دهان و بيني نيز مصرف مي‌شود.
روي در تنظيم غده‌ي تيروئيد موثر است. بر اساس تحقيقات به‌عمل آمده، اضافه كردن مكمل روي در جيره غذايي، ميزان بروز بي اشتهايي، سرفه، تب و استفراغ را در كودكان كاهش مي دهد. روي براي بهبود پوست، تب خال و رشد استخوان‌ها، بسيار موثر است. به مردان با ناراحتي هاي پروستات توصيه مي‌شود كه غلظت روي را دربدن خود بالا نگهدارند، زيرا روي فعاليت پروستات را به‌حالت عادي درآورده و از بزرگ شدن آن جلوگيري مي كند. بهتر است خانم‌ها براي جلوگيري از خاك خوري (geophagia) و كم خوني، به‌عنوان مكمل غذايي از روي استفاده كنند. گيرنده‌هاي هسته‌اي استروئيدها داراي پروتئين‌هايي با زنجيره‌ي روي هستند. طبق نظر محققين، روي نقش مهمي در نتايج حاملگي دارد و كمي آن سبب ايجاد فشار خون در حاملگي، زايمان غيرطبيعي و بدريختي‌هاي مادرزادي شده كه با مصرف روي ‌(Zn) تكميلي در جيره‌ي غذايي اين مشكلات برطرف مي‌شود. به نظر محققين مصرف روي به ميزان 25 ميلي گرم در روز خانم‌هاي حامله بعد از 19 هفته از زمان شروع بارداري، باعث شادابي، افزايش قد و وزن نوزادان و نيز ضريب هوشي بالا مي شود (زهرائي، 1372؛ بي نام، 1380؛ محمديها و همكاران، 1380؛ ملكوتي، 1382؛ Welch، 2003؛ Malakouti، 2005).

*منابع روي در مواد غذايي*

روي (Zn) در مواد غذايي گوشتي دريايي به‌ويژه صدف، ميگو، ماهي، جگر، گوشت قرمز و تخم مرغ به‌مقدار فراوان يافت مي‌شود. حداكثر روي در گياهان در تخمه‌ي كدو است. متاسفانه، در نان و برنجي كه غذاي اصلي جامعه ما را تشكيل مي دهد،‌ به دليل جداسازي سبوس و تداوم فرآيند غيرعلمي پخت،‌ مقدار آن بسيار ناچيز است. مقدار روي در غذاهاي كنسرو شده و يا مواد غذايي حاصل از خاك‌هاي آهكي و يا فقير، بسيار ناچيز است. بهترين روش براي حل مشكل كمبود روي،‌ غني سازي محصولات كشاورزي در مزرعه است. لازم به يادآوري‌ست در صورت مصرف سيگار، چاي داغ بعد از غذاي گرم و نوشابه به ترتيب به دليل وجود نيكوتين، تئين و اسيدفيتيك، روي جذب بدن نمي شود (زهرائي، 1372؛ محمديها و همكاران، 1380؛ ملكوتي، 1382؛ Malakouti، 2005).

*مقدار و نحوه‌ي مصرف روي*

بزرگسالان دو تا سه كپسول سولفات روي 50 ميلي گرمي درهر هفته و افرادي كه داراي مشكل پروستات و يا يكي از علايم كمبود روي را دارند، هر دو روز يك كپسول در وسط غذا ترجيحاً موقع ناهار مصرف كنند. افرادي كه نسبت به مصرف كپسول سولفات روي حساس هستند (زخم معده) و نيز براي كودكان و نوجوانان زير 12 سال محتويات كپسول را تدريجا در آب گرم حل و سپس حجم آنرا با آب (ترجيحا همراه آب پرتقال) به يك تا دو ليتر رسانده و به‌تدريج مصرف كنند. بهتر است سولفات روي همراه با ناهار مصرف شود. امروزه در اكثر كشورهاي جهان در داروخانه‌ها انواع تركيبات روي وجود داشته و براي تامين نياز عناصر معدني از مولتي ميترال‌ها و نيز از قرص‌هاي سيترات روي و يا گلوكونات روي استفاده مي كنند.
در ايران روي به صورت سولفات و اكسيد روي در داروخانه‌ها عرضه مي شود (ملكوتي، 1382).
شواهدي وجود دارد كه نبايد بيش از حد، مكمل روي مصرف كرد. علي‌رغم آن‌كه مصرف آن مشكل حادي را ايجاد نمي كند ولي به‌دليل به‌هم زدن تعادل عناصر معدني در بدن و خشك شدن پوست بدن، مصرف بيش از دو الي سه كپسول در هفته تحت هيچ شرايطي توصيه نمي شود (مگر با تجويز پزشك متخصص).
يكي از عوارض منفي شناخته شده از مصرف بيش از اندازه مصرف روي (Zn) باعث كاهش HDL كلسترول مفيد بدن، كاهش عملكرد ايمني،‌ سفتي پوست بدن، تسهيل خروج آهن و مس از كبد مي شود.

منابع مورد استفاده

1- بي نام.1380. چكيده مقالات سمينار يك روزه اثر روي در سلامت انسان. مركز آموزشي، پژوهشي و درمان سل و بيماريهاي ريوي دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني شهيد بهشتي، تهران، ايران.
2- زهرائي، نيره اعظم.1372. ويتامين (ترجمه از كتاب ميندل)، انتشارات گلشن.399 صفحه ، تهران، ايران.
3- محمديها، حسن، عيسي باي بوردي، محمدجعفر ملكوتي و امين ملكوتي.1380. نقش روي درسلامت انسان.
نشريه فني شماره 327، نشر آموزش كشاورزي، معاونت تحقيقات و آموزش، وزارت جهادكشاورزي، كرج، ايران.
4- ملكوتي، امين.1382. بررسي سطح سرمي روي (Zn) در دانشجويان پزشكي دانشگاه علوم پزشكي تهران. پايان نامه دكتري پزشكي دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني تهران، تهران، ايران.
5- ملكوتي، محمدجعفر.1382. غني سازي محصولات كشاورزي ضرورتي انكارناپذير در افزايش عملكرد و ارتقاء سطح سلامت جامعه. نشريه فني شماره 322. نشر آموزش كشاورزي، وزارت جهاد كشاورزي، كرج، ايران.
6- ملكوتي، محمدجعفر و محمدحسين داودي.1381. روي در كشاورزي، 215 صفحه. تهران، ايران.
7- ملكوتي، محمدجعفر، عيسي باي بوردي، حسن محمديها، ايمن ملكوتي و عزت الله خامسي.
1382. روي در چرخه حيات. هفته نامه پزشكي امروز- شماره هاي 509 و 510، سال 13. تهران، ايران.

8Alloway,B.J.2004. Zinc in solis and crops nutrition. International Zinc Association IZA.Brussels,Belgium 
9Cakmak, I.2006.Enriching grain with micronutrients:Benefits for crop plants and human health . Agricultural Conference. International Fertilizer Industry Association IFA. Kuming , China
10Malakouti , M.J 2003 .The role of zinc in plant growth and enhancing animal and human Nutrition :Interaction and impact FAO ,Damascus,Syria
11Malakouti , M.J 2005 . important role of zinc in enhancing crop yeild and improving human health . General Meeting of Third world academey of Science TWAS 16 th alexandria, Egypt
12welch,R. M.2003.Farming for nutritious food: agricultural technologies for improved human health .IFA-FAO Agricultural Conference, Rome ,Italy 

انتهاي پيام