اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد، ويرايش نخست اولين بخش از مقاله‌ي «آشنايي با واژگان عمومي مهندسي معدن» است؛ از مجموعه‌ي متون آموزشي مفاهيم مهندسي معدن، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان در بخش مهندسي معدن كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.
اين مقاله سعي مي‌كند مفاهيم پايه و اوليه مهندسي معدن را كه كاربرد عمومي تري در مقايسه با مفاهيم تخصصي تر اين رشته دارند، توضيح دهد.
سرويس مسائل راهبردي ايران rahbord.isna@gmail.com آمادگي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌ پژوهان محترم و انعكاس ديدگاه‌هاي كارشناسان و متخصصان گرامي مهندسي معدن را درباره‌ي مجموعه‌ي اين مقالات دارد. 

تعاريف واژگان عمومي و كليات رشته‌ي مهندسي معدن

ماده معدني (کاني)(Mineral)
هر ماده يا ترکيب طبيعي که به صورت جامد يا گاز يا مايع و يا محلول در آب در اثر تحولات زمين شناسي به وجود آمده باشد. .

 کانه (Ore Mineral)
مواد معدني يا کاني‌هاي موجود در کانسار که داراي ارزش اقتصادي است.

 ذخيره معدني (کانسار)( Ore Deposit)
تمرکز و يا انباشت طبيعي يک يا چند ماده معدني در زير يا روي زمين و يا محلول در آب مي‏باشد. بطور کلي کانسار به بخشي از پوسته زمين اطلاق مي‌شود که تحت شرايط خاص زمين شناسي ماده معيني در آن متمرکز شده که از نظر اقتصادي ارزش داشته باشد؛  مقدار ، کيفيت ، محل جغرافيايي و بازار مصرف تعيين كننده‌ي ارزش اقتصادي كانسار هستند. براي هر کانسار معدني با توجه به ارزش کاني‌هاي موجود در آن، کاني‌هاي همراه، باطله‌هاي مفيد يا مزاحم، از نظر اقتصادي آستانه‌اي وجود دارد و براي شروع عمليات استخراجي هر ماده معدني بايد اين آستانه در ارزيابي ذخيره برآورد شود.

معدن (Mine)
ذخيره معدني است که بهره‏برداري از آن مقرون به صرفه باشد.

اکتشاف (Exploration)
تجسس اداري به منظور يافتن کانسار است که شامل عملياتي از جمله موارد زير مي‏باشد:
1- آثاريابي و نمونه‏برداري و آزمايشات کمي و کيفي.
2- بررسي‌هاي زمين شناسي ژئوفيزيکي و ژئوشيميايي و مانند آن‌ها و انجام اموري که براي اين گونه بررسي‏ها لازم باشد.
3- حفاري روباز و زيرزميني.
4- تعيين شکل و کيفيت و کميت ذخيره معدني و تهيه نقشه‏هاي مربوطه.

کانه آرايي (Ore Dressing)
عبارت است از کليه عمليات فيزيکي شيميايي و يا فيزيکوشيميايي که به‏منظور جدا کردن قسمتي از مواد باطله از کانه و يا تفکيک کانه‏ها از يکديگر انجام مي‏گيرد.

پروانه اکتشاف
مجوزي است که براي انجام عمليات اکتشافي مواد معدني در محدوده مشخص از سوي وزارت معادن و فلزات صادر مي‏شود.

گواهي کشف
تأييديه‏اي که توسط وزارت معادن و فلزات پس از اتمام عمليات اکتشافي و کشف کانه به نام دارنده پروانه اکتشاف صادر مي‏شود.

بهره‏برداري
مجموعه عملياتي است که به منظور استخراج و کانه آرايي و به دست آوردن مواد معدني قابل فروش انجام مي‏گيرد.

بهره‏بردار
شخص حقيقي يا حقوقي اعم از دولتي تعاوني و خصوصي است که داراي پروانه بهره‏برداري از وزارت معادن و فلزات باشد.

استخراج ( Exploitation)
مجموعه عملياتي است که به منظور جدا کردن کانه از کانسار و انتقال آن به محل انباشت مواد انجام مي‏گيرد.

اجازه برداشت
مجوزي است که از سوي وزارت معادن و فلزات براي تأمين مصالح ساختماني مورد نياز طرح‌هاي عمراني و برداشت واريزه‏ها(مواد قابل استفاده معدني تجمع يافته در مكاني خاص) و ذخاير محدود و جزئي و نيز عمليات آزمايشگاهي صادر مي‏شود.

حقوق دولتي
عبارت است از درآمد دولت ناشي از استخراج بهره‏برداري و برداشت هر واحد از ماده يا مواد معدني.

فرآوري
شامل کليه عملياتي است که بر روي مواد خام معدني يا کانه آرايي شده آن‌ها انجام و در نتيجه موجب توليد مواد اوليه صنعتي مي‏شود.

محل انباشت مواد
محلي است خارج از کارگاههاي استخراج و تونلها و چاهها که مواد استخراج شده در آنجا انباشته مي‏شود.

مواد باطله
عبارت است از موادي که در نتيجه استخراج يا کانه آرايي از کانه جدا مي‏گردد.

شن و ماسه معمولي
شن و ماسه‏اي که حاوي کاني‏هاي با ارزش نبوده و يا تفکيک آن‌ها مقرون به صرفه نباشد و عمدتاً در کارهاي ساختماني راه‏سازي بتن ريزي و نظاير آن استفاده مي‏گردد.

خاک رس معمولي
خاکي است که براي ساختن خشت و آجر معمولي (غيرنسوز) به کار مي‏رود و نيز در عمليات ساختماني و راه‏سازي و کشاورزي از آن استفاده مي‏شود.

خاک صنعتي
خاکي است که به علت داشتن خواص فيزيکي و شيميايي خاص مصارف صنعتي مختلف دارد.

 سنگ لاشه و ساختماني
سنگهاي مختلف موجود در طبيعت که حاوي کانه قابل تفکيک در شرايط کنوني نبوده و عمل آوري آن رايج و معمول و يا مقرون به صرفه نباشد و بنا به تشخيص وزارت معادن و فلزات سنگ تزئيني نيست و عموماً در پي يا ديوارچيني ساختمانها راه‏سازي و ديواره‏سازي و امور نظير آن به کار مي‏رود.

مهندسي معدن مجموعه علوم و فنوني است که از اکتشاف يک کانسار (ذخيره معدني با ارزش اقتصادي) آغاز و تا فرآوري آن ادامه مي‌يابد. اين رشته قديمي‌ترين رشته مهندسي دانشگاهي است و در انگلستان پايه گذارده شده ‌است. به علت شرايط سخت کاري، يکي از 10 حرفه دشوار جهان شناخته مي‌شود. مهندسي معدن داراي 2 گرايش اصلي اكتشاف و استخراج است.

1- اکتشاف: اين رشته شامل علومي ازقبيل شناخت انواع مختلف كاني ها، مواد معدني،نحوه شكل گيري مواد معدني،محل پيدايش انواع مختلف مواد معدني و علوم و فنون اكتشاف كانسارهاي مختلف مي باشد.مهمترين علومي كه مهندسن اكتشاف با آن درگيرند عبارتند از كاني شناسي،سنگ شناسي(Petrology)،زمين شناسي اقتصادي(Economic Geology)،ژئوفيزيك(Geophysics)،ژئوشيمي(Geochemistry)،ارزيابي ذخاير معدني و اخيرا دورسنجي(Remote Sensing) كه كمك شاياني  به مهندسين اكتشاف در رابطه با شناسايي مناطق اميد بخش در مراحل اول كار مي نمايد. 

  2-استخراج: اين رشته مجموعه علومي را در بر مي گيرد به استخراج ماده معدني از معدن مي انجامد به طور كلي براي استخراج انواع مختلف مواد معدني در كانسار هاي گونا گون دو روش استخراج زيرزميني و روباز وجود دارد كه مهندسين استخراج بايد قادر باشند با در نظر داشتن فاكتورهاي از قبيل نوع كانسار،عمق ماده معدني و تكنولوژي استخراج و... نوع روش  را انتخاب نمايند

علاوه بر دو گرايش پيش گفته و دو گرايش ديگر فرآوري مواد معدني و مكانيك سنگ نيز از جمله 4 گرايش تخصصي اين رشته محسوب مي‌شود 

1-اکتشاف
2- استخراج
3- فراوري:

اين رشته شامل مجموعه عملياتي است که بر روي ماده معدني ، پس از استخراج انجام مي‌شود تا آن ماده را قابل مصرف کند. هر ماده معدني که بطور اقتصادي قابل بهره برداري باشد کانه (ore) ناميده مي‌شود. هر کانه متشکل از تعدادي کاني است که حداقل يکي از آنها کاني با ارزش موجود در ماده معدني است و در حقيقت ماده معدني براي دستيابي به آن کاني استخراج مي‌شود، ساير کانيهاي متشکله ماده معدني را گانگ مي‌نامند.به طور كلي براي دستيابي به اين مهم يعني جدايش كانه از باطله مهندسين فراوري چهار مرحله خردايش،جدايش ماده معدني،انواع روش هاي آبگيري و سد باطله را مديريت مي كنند. 

4- مکانيک سنگ :
اين رشته در حقيقت رشته اي است بين مهندسي معدن و مهندسي عمران كه هم اكنون در همه جاي دنيا به عنوان يكي از گرايشهاي مهندسي معدن شناخته شده است. مهندسين اين رشته قادرند فضا هاي بزرگ زير زميني را چه در معادن و چه در مكان هاي ديگر حفر نموده و آنها را نگهداري نمايند آنها همچنين قادرند در زمينه طراحي سد هاي مختلف با مهندسين عمران همكاري نمايند. اين مهندسين با شناخت كليه خواص سنگ‌ها، كليه عمليات و پرژه هايي كه به نحوي در ارتباط با سنگ مي باشند را مديريت مي نمايند.

مراحل اكتشاف و استخراج

براي پيدا كردن انواع مختلف مواد معدني و استخراج آن‌ها و قابل استفاده نمودن آن مواد مراحل زير طي مي‌شود:

• پي جويي (Demonstrate survey )
• اکتشاف
• استخراج
• فرآوري

اکتشاف کانسارها شامل اکتشاف مقدماتي، نيمه تفصيلي و تفصيلي است با پايان هر مرحله از اکتشاف مهندسان اکتشاف با توجه به افزايش و يا کاهش احتمالات کشف و برآورد هزينه‌هاي انجام شده و قابل پيش بيني در مورد ادامه اکتشاف تصميم مي‌گيرند. هر چند اين دانش يکي از دشوارترين دانش‌ها به لحاظ کاربرد است، اما به علت ارتباط نزديک با طبيعت و در عين حال بهره گيري از فنون مهندسي از جذابترين علوم است.

استخراج معادن با توجه به فاکتورهاي بسياري نظير شرايط اقتصادي و فني و قابليت دسترسي به کانسار و... به دو صورت کلي روباز و زير زميني انجام مي‌گيرد. معدن کاري روباز تا زماني ادامه پيدا مي‌کند که ديگر استخراج به صورت روباز به صرفه نباشد و پس از آن استخراج به روش زير زميني صورت مي‌گيرد.

آن‌جه كه در پي مي‌آيد مجموعه‌اي از عناوين مقالات مجله‌ي آشنايي با مفاهيم مهندسي نفت، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان در بخش مهندسي معدن است كه در آينده ارسال خواهد شد.
اين مقالات به همت مجموعه‌اي از دانشجويان كارشناسي ارشد مهندسي مدن دانشگاه‌ههاي تهران در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات ايسنا در دست تدوين است.
خواننده با مطالعه‌ي اين مقالات تا حدودي مي‌تواند درك كند كه در مراحل مختلف مديريت يك پروژه‌ي معدني به چه فناوري‌هايي نياز است. در واقع مجموعه‌ي اين مقالات با ادبياتي غيرفني مفاهيمي فني را براي خواننده توضيح مي‌دهند كه با استفاده از آن تا حدودي مي‌توان به ارزيابي عملكرد مديريت بخش معدن پرداخت. پديد آمدن اين امكان براي خبرنگار يا سياست‌پژوه، توانايي ارزيابي و پرسش‌گري بالاتر و دقيق‌تري را در بررسي كلي سياست‌ها و ظرفيت‌هاي توسعه‌ي معادن ايران ايجاد مي‌كند.
 تعريف ساده واژه‌هاي تخصصي‌، قبل از استفاده از آن ها در هر مقاله امكان درك مطلب را براي هر خواننده‌اي با هر تخصص و دانشي فراهم مي‌كند. توصيه مي‌شود خوانندگان گرامي قبل از مطالعه هر مقاله شماره‌هاي پيشين مجموعه را مطالعه كنند.
سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گزاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و براي آشنايي خبرنگاران و دانشجويان سياست‌پژوه در حوزه‌هاي تخصصي، اقدام به تدوين و ارائه‌ي اين متون آموزشي در اين‌باره مي‌كند.
سرويس مسائل راهبردي ايران rahbord.isna@gmail.com آمادگي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در اين باره اعلام مي‌كند و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري در هر حوزه شود.
سرويس مسائل راهبردي خبرگزاري دانشجويان ايران از همكاري دانشجويان و متخصصان مهندسي نفت براي تكميل عناوين و يا ويرايش و تكميل هر يك از مقالات ارسال شده استقبال مي‌كند. 

توجه:
كاربران محترم براي دريافت واضح تر جداول فهرست عناوين تهيه شده در هر يك از گرايش‌هاي مهندسي معدن با كيليك كردن روي عكس‌هايي كه در انتهاي پيام آمده است، آن ها را save و سپس ملاحظه فرمايند. 

تدوين: مهندس علي حميدي
فارغ‌التحصيل مهندسي اكتشاف معدن
دانشجوي کارشناسي ارشد مهندسي نفت دانشکده فني دانشگاه تهران
خبرنگار مهندسي معدن سرويس مسائل راهبردي ايران