اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد، ويرايش نخست دومين بخش از مقاله‌ي «عوامل مؤثر در اقتصادي شدن يك معدن» است؛ از مجموعه‌ي متون آموزشي مفاهيم مهندسي معدن، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان در بخش مهندسي معدن كه در سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، تدوين شده است.
اين مقاله سعي مي‌كند عوامل مختلف فني، اقتصادي، اقليمي، جغرافيايي، سياسي و .... در اقتصادي شدن يك معدن را با ادبياتي ساده و غير فني توضيح دهد.

سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گزاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داند و براي آشنايي خبرنگاران و دانشجويان سياست‌پژوه در حوزه‌هاي تخصصي، اقدام به تدوين و ارائه‌ي متون آموزشي در  تمامي حوزه‌هاي تخصصي مي‌كند.
مجموعه‌ي مقالات ارائه شده در رشته‌ي مهندسي معدن با ادبياتي غيرفني مفاهيمي فني را براي خواننده توضيح مي‌دهند كه با استفاده از آن تا حدودي مي‌توان به ارزيابي سياست‌گذاري فناوري و سياست‌گذاري توسعه‌ي صنعتي در اين حوزه پرداخت.
 تعريف ساده‌ي واژه‌هاي تخصصي‌، قبل از استفاده از آن ها در هر مقاله امكان درك مطلب را براي هر خواننده‌اي با هر تخصص و دانشي فراهم مي‌كند. توصيه مي‌شود خوانندگان گرامي قبل از مطالعه هر مقاله شماره‌هاي پيشين مجموعه را مطالعه كنند. 
سرويس مسائل راهبردي ايران rahbord.isna@gmail.com ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت پيشنهادات و مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در اين باره اعلام مي‌كند و اظهار اميدواري مي‌كند ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران ضمن مستندسازي تاريخ سياست‌گذاري و نظارت عمومي بيشتر بر فرآيند سياست‌گذاري عمومي، موجب طرح ديدگاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت فرآيند سياست‌گذاري در حوزه‌هاي مختلف تخصصي شود.
سررويس مسائل راهبردي ايران از همكاري دانشجويان و متخصصان مهندسي نفت براي ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش  هر يك از مقالات ارسال شده استقبال مي‌كند. 

واژگان:

عيار:
به نسبت کانه به کانسنگ گفته مي شود از آناليز کاني‌شناختي براي تعيين آن استفاده مي شود.

ذخاير رگه‌اي، توده‌اي، پرفيري:

ذخاير معدني به چهار شكل زير در طبيعت ديده مي‌شوند:
الف) ايزومتريک: کانسارهايي هستند که ابعاد کانسار در تمام جهات تقريبا يکسان است.
ب) استوانه اي: کانسارهايي هستند که گسترش يک بعد نسبت به دو بعد ديگر خيلي بيشتر است .
ج) صفحه اي – تخت :کانسارهايي هستند که گسترش يک بعد نسبت به دو بعد ديگر خيلي کمتر است
د)عدسي:در بعضي از ذخاير به دليل وضعيت خاص منطقه كاني سازي و شرايط تبلور محلول،ذخيره تشكيل شده حالت عدسي به خود مي گيرد. 

 ذخاير رگه اي ، از نوع ذخاير صفحه اي شكل بوده  كه نحوه شكل گيري آنها بدين صورت است كه، گسل‌ها و شكستگي ها در صورتي كه توسط محلول هاي گرمابي و يا ماگمائي پر شوند ذخاير رگه اي تشكيل مي شوند. که خود به چند دسته تقسيم مي شود :
رگه اي ساده، رگه اي بادبزني، رگه اي شعاعي، رگه اي حلقوي ، رگه اي دم اسبي، رگه اي زين اسبي و مشتمل.
رگه اي زين اسبي(saddle reefs) : در چين ها بوجود مي آيند ، در ستيغ چين بيشترين فضاي خالي را داريم که فضا مناسب براي رسوب گذاري سيال کانه زا است . مثل طلا و منگنز  
مشتمل: که خود به سه نوع نردباني ، موازي ، متقاطع تقسيم مي شود .
ذخاير توده اي و پورفيري هم نوعي از ذخاير ايزومتريك به شمار مي روند.

عوامل مؤثر در اقتصادي شدن يك معدن

مقدمه :
مواد معدني يكي از مهمترين زيربنا‌هاي اقتصادي و صنعتي را در جامعه‌ي امروز تشكيل مي‌دهند. بشر از آغاز آفرينش خود و در طول تاريخ، بر حسب نيازمندي‌ها و شناخت خود از مواد معدني استفاده كرده و تا كنون نيز به شيوه‌هاي گوناگون به بهر‌ه‌برداري خود از اين منابع ادمه مي‌دهد.

ارزش ماده‌ي معدني
از عوامل مؤثر در اقتصادي شدن مواد معدني ارزش آن ماده معدني است كه خود تابع عواملي چون عرضه، تقاضا و مسائل اقتصادي و سياسي است.

عرضه
ميزان توليد مواد معدني در دهه گذشته افزايش شاياني داشته است. عواملي كه موجب اين افزايش شد. عبارتند از پيشرفت در زمينه‌ دانش و صنعت اكتشاف كه موجب مشخص شدن منشاء محيط و چگونگي تشكيل ذخاير مختلف مي‌شود؛ براي نمونه پيشرفت‌هايي كه در تكميل نظريه تكتونيك صفحه‌اي، انجام گرفت كمك‌هاي مؤثري در رابطه با كشف ذخاير مس پورفيري نمود‌ه ‌است. همچنين در دهه‌ي اخير بكارگيري روش‌هاي نوين ژئوفيزيكي و ژئوشيميايي در كشف ذخاير جديد بخصوص آن‌هايي كه در اعماق زمين قراردارند، كمك مؤثري نمود. همچنين ماشين‌هاي جديد استخراج موجب شده تا ذخايري كه در اعماق قرار داشته قابل بهر‌ه‌برداري شوند و با كمك اين ماشين الات ميزان توليد روزانه بالا رود. پيشرفت در زمينه صنعت تلغيظ و تصفيه موجب گرديد تا بسياري از ذخاير عميق دور از دسترس نيز قابل بهر‌ه برداري شوند. همزمان با بالارفتن توليد، ميزان مصرف موادمعدني نيز افزايش داشته است.

تقاضا
مهم‌ترين عواملي كه موجب بالا رفتن مصرف گرديد عبارتند از: افزايش جمعيت، گسترش صنايع جديد و غيره. قيمت برخي از موادمعدني علاوه بر عرضه و تقاضا تحت تأثير بحران‌هاي سياسي نيز قرار مي‌گيرد. به عنوان مثال در مورد طلا گفته مي‌شود 80درصد قيمت طلا به تحولات سياسي و 20 درصد به عرضه و تقاضا مربوط مي‌شود.

عيار ذخيره (Tenor)

 مقدار عيار ذخيره از فاكتورهاي مهم سنجش ارزش اقتصادي يك معدن است.
ذخاير رگه‌اي در مقايسه با ذخاير توده‌اي و پورفيري در صورت وجود عيار بالاتري ارزش پيدا مي‌كنند. هزينه استخراج، براي ذخاير رگه‌اي بيشتر از ذخاير پورفيري و توده‌اي است. براي مثال ذخاير مس پورفيري با عيار حدود 75/0 تا 1 درصد و ذخاير مس رگه‌اي با عيار بيش از 5/1 درصد ارزش اقتصادي دارند. هر چند كه عيار و
مقدار ذخيره، لازم و ملزوم يكديگر هستند اما مقدار ذخيره از اهميت بيشتري برخوردار است. ذخاير طلاي رگه‌اي با عيار بيش از 10 گرم در تن و ذخاير طلاي نوع پراكنده (ذخيره نسبتاً زياد و ابعاد وسيع) با عيار حدود 2 گرم در تن داراي ارزش اقتصادي و قابل بهر‌ه‌برداري هستند. عيار قابل استخراج ذخاير معدني با گذشت زمان كاهش يافته است. عوامل مهمي كه موجب اين كاهش شده‌اند عبارتند از: افزايش قيمت، پيشرفت در صنعت استخراج و تلغيظ و تصفيه.

تكنولوژي (Technology)
استفاده از ماشين آلات جديد در اكتشاف، استخراج و تلغيظ و تصفيه سبب شده كه هزينه‌هاي استخراج پايين بيايد و ذخايري كه به دلايل مختلف در گذشته قابل بهره برداري نبوده‌اند امروزه قابل بهره‌برداري گردند . كشورهاي صنعتي با استفاده از تكنولوژي نوين و نيروهاي متخصص كارآمد از مرحله اكتشاف تا تغليظ و تصفيه نسبت به كشورهاي جهان سوم فراتر رفته‌اند.

تلغيظ و تصفيه (Enrichment& Refinery)
هر ماده معدني از دو بخش كانه (Ore) يا كاني‌هاي مفيد و باطله (Gangue) يا كانيهاي مزاحم تشكيل شده كه لازم است كه جداسازي آن‌ها از هم توسط فرآيندهاي پالايشي كه اصطلاحاً كانه‌آرايي (Mineral Processing) ناميده مي‌شوند، انجام مي‌گيرد. عواملي نظير شكل، اندازه، رابطه نسبي كانيهاي مفيد و باطله و نوع كاني‌هاي مفيد و مزاحم، تأثير مستقيم در تلغيظ و تصفيه يك كانسار دارند. ميزان كاني‌هاي مفيد يك كانسار، چنانچه از حد خاصي كمتر باشد موجب مي‌شود تا ماده‌ي معدني قابل تلغيظ نباشد. كانيهاي مفيد در يك كانسار مي‌تواند به صورت آزاد يا به حالت درگير در داخل يك كاني ديگر باشد. هزينه‌هاي تلغيظ براي هر يك از حالت‌هاي ذكر شده متفاوت است كه بايد بطور دقيق مطالعه و بررسي شوند.

شكل ذخيره (Depths Of Reservoir)
شكل ذخيره رابطه مستقيمي با روش استخراج آن دارد. ذخاير رگه‌اي به روش زيرزميني و ذخاير پورفيري كه نزديك سطح زمين قرار دارند با روش روباز استخراج مي‌شوند در صورتي كه پديده‌هاي تكتونيكي نطير گسل‌ها و شكستگي‌ها تغييراتي را در امتداد رگه‌ها بوجود آوردند، علي‌رغم بالا بودن عيار و مقدار ذخيره اين بي‌نظمي موجب بالا رفتن هزينه استخراج خواهد شد. بنابراين، عيار و مقدار ذخيره به تنهايي موجب اقتصادي شدن و قابل بهره‌برداري بودن يك ذخيره نخواهد شد.

عمق ذخيره
ذخاير زيادي موجودند كه عيار و ذخيره آنها نسبتاً زياد است اما به علت اينكه در اعماق زياد واقع شده‌اند و يا شكل مناسبي ندارند، داراي ارزش بهر‌ه‌برداري نيستند. عمق ذخيره، رابطه مستقيم با هزينه‌هاي استخراج دارد.

نيروي متخصص و هزينه‌هاي پرسنلي
وجود افراد متخصص و كاردان، رابطه مستقيم با ميزان توليد و قيمت تمام شده ماده معدني دارد. حقوق مهندسين معدن، تكنسين‌ها و معدنچيان در كشورهاي جهان سوم پايين‌تر از كشورهاي صنعتي است كه خود موجب كاهش قيمت شده ماده معدني مي‌شود.

حمل و نقل (Transportation)
معادن، معمولاً در مناطقي خارج از شهر يا مراكز صنعتي قرار دارند. اين مواد بايد استخراج شده و بعد از تغليظ در همان منطقه تصفيه و به بازار عرضه گردد. فاصله معدن از پالايشگاه و بازار فروش، تأثير مستقيم در قيمت تمام شده ماده معدني دارد. هر گاه منطقه معدني در فاصله زيادي از جاده‌هاي اصلي قرار گيرد. ابتدا جهت برقراري ارتباط بين معدن و جاده‌هاي نزديك منطقه بايد جاده سازي شود. اين كار هزينه زيادي به خود جذب مي‌كند. ديگر اين كه هر اندازه فاصله منطقه از پالايشگاه و بازار فروش دورتر باشد هزينه حمل و نقل بالاتر خواهد رفت و گاهي اين امر موجب مي‌شود تا ماده معدني ارزش اقتصادي خود را از دست بدهد.

آب و هوا (Climate)
شرايط آب و هوايي تأثيري زيادي روي مدت زمان بهره‌برداري در سال، ميزان توليد در روز و راندمان تلغيظ و تصفيه دارد. پايين آمدن مقدار توليد در سال به دليل نزولات جوي زياد بخصوص برف و طوفان شن و ماسه باعث بالا رفتن هزينه شده و در موارد خاصي بهره‌برداري از اين ذخاير مقرون به صرفه نخواهد بود . به عنوان مثال ميتوان معدن زيرزميني مس مزرعه واقع در شهرستان اهر در آذربايجان شرقي را نام برد که به علت بارش برف سنگين در فوصول سرد سال در منطقه معدن تعطيل است.

سياست‌ دولت‌ها
بعضي از مواد معدني با وجود عدم سود‌دهي ، به خاطر اهميت استراتژيك توليد آن‌ها در استقلال صنعتي و اقتصادي كشورها توسط دولت‌ها در داخل كشور توليد مي‌شوند تا در آن زمينه، كشور از وابستگي به كشورهاي خارجي مستقل گردد. مانند فولاد، اورانيم و ...

تدوين: مهندس علي حميدي
فارغ‌التحصيل مهندسي اكتشاف معدن
دانشجوي کارشناسي ارشد مهندسي نفت دانشکده فني دانشگاه تهران
دبير مجله‌ مهندسي معدن سرويس مسائل راهبردي ايران